Википедија

Hans Kristijan Ersted

Hans Kristijan Ersted (dan. Hans Christian Ørsted; Rudkebing, 14. avgust 1777 — Kopenhagen, 9. mart 1851)[2] je bio danski fizičar i hemičar, koji je bio pod uticajem Imanuela Kanta. Godine 1820. je otkrio odnos između elektriciteta i magnetizma u vrlo jednostavnom eksperimentu. Demonstrirao je da žica kroz koju protiče struja može da odbije namagnetisanu iglu kompasa. Ersted nije ponudio nikakvo zadovoljavajuće objašnjenje ovog fenomena, niti je predstavio fenomen u matematičkim okvirima.

Hans Kristijan Ersted
Hans Kristijan Ersted
Lični podaci
Datum rođenja(1777-08-14)14. avgust 1777.
Mesto rođenjaRudkebing, Danska-Norveška
Datum smrti9. mart 1851.(1851-03-09) (73 god.)
Mesto smrtiKopenhagen, Danska
DržavljanstvoDansko
ObrazovanjeUniverzitet u Kopenhagenu[1]
Naučni rad
Poznat poOtkriće elektromagnetizma i aluminijuma[1]
Potpispotpis_alt}}}

Ersted nije bio prvi koje je otkrio da su elektricitet i magnetizam povezani. Njemu je prethodilo otkriće koje je 18 godina ranije načinio Italijan, Đan Domeniko Romanjozi. Beleška o Romanjozijevom otkriću je objavljena 1802. u italijanskim novinama, ali ju je naučna javnost previdela. Godine 1825, je značajno doprineo hemiji, po prvi put proizvevši aluminijum.

CGS jedinica za magnetnu indukciju (ersted) je nazvana po njemu u čast njegovih doprinosa na polju elektromagnetizma.[3]

Elektromagnetizam uredi

Igla kompasa sa žicom, koja pokazuje efekat koji je otkrio Ersted. Demonstracija prof. Olivera Zajkova, Institut za fiziku pri Sv. Univerzitetu Ćirilo i Metodije u Skoplju, Severna Makedonija.

Godine 1820, Ersted je objavio svoje otkriće da je igla kompasa skrenuta sa magnetnog severa obližnjom električnom strujom, potvrđujući direktnu vezu između elektriciteta i magnetizma.[4] Često navođena priča da je Ersted slučajno došao do ovog otkrića tokom predavanja je mit. On je, zapravo, tražio vezu između elektriciteta i magnetizma još od 1818. godine, ali je bio prilično zbunjen rezultatima koje je dobijao.[5][6]

Njegovo prvo tumačenje je bilo da magnetni efekti zrače sa svih strana žice koja nosi električnu struju, kao i svetlost i toplota. Tri meseca kasnije, započeo je intenzivnija istraživanja i ubrzo potom objavio svoja otkrića, pokazujući da električna struja proizvodi kružno magnetno polje dok teče kroz žicu.[7][5] Za njegovo otkriće, Londonsko kraljevsko društvo dodelilo je Erstedu Koplijevu medalju 1820. godine, a Francuska akademija mu je dodelila 3.000 franaka.

Erstedovi nalazi pokrenuli su mnoga istraživanja elektrodinamike širom naučne zajednice, utičući na razvoj jedne matematičke formule koju je napravio francuski fizičar Andre-Mari Amper za predstavljanje magnetnih sila između provodnika sa strujom. Erstedov rad je takođe predstavljao veliki korak ka jedinstvenom konceptu energije.

Erstedov efekat je doveo do komunikacijske revolucije zbog njegove primene na električni telegraf. Mogućnost takvog telegrafa je skoro odmah sugerisao matematičar Pjer-Simon Laplas, a Amper je predstavio rad zasnovan na Laplasovoj ideji iste godine kada i Erstedovo otkriće.[8] Međutim, prošlo je skoro dve decenije pre nego što je to postalo komercijalna stvarnost.

Kasnije godine uredi

 
Nadgrobni spomenik

Ersted je izabran za stranog člana Kraljevske švedske akademije nauka 1822, člana Američkog filozofskog društva 1829,[9] i stranog počasnog člana Američke akademije nauka i umetnosti 1849.[10]

On je osnovao Društvo za propagiranje prirodnih nauka (SNU), društvo za širenje znanja o prirodnim naukama, 1824. On je takođe bio osnivač prethodnih organizacija koje su na kraju postale Danski meteorološki institut i Danski zavod za patente i žigove. Godine 1829, Ersted je osnovao Den Polytekniske Læreanstalt („Koledž napredne tehnologije“) koji je kasnije preimenovan u Tehnički univerzitet Danske.[11]

Godine 1825, Ersted je dao značajan doprinos hemiji tako što je prvi put proizveo aluminijum u skoro čistom obliku.[12] Godine 1808, Hamfri Dejvi je predvideo postojanje metala kome je dao ime aluminijum. Međutim, njegovi pokušaji da ga izoluje pomoću procesa elektrolize bili su neuspešni. Najbliže što mu je došao bila je legura aluminijuma i gvožđa.[13][14] Ersted je bio prvi koji je izolovao element putem redukcije aluminijum hlorida. Iako je legura aluminijuma koju je ektrahovao još uvek sadržavala nečistoće, on je zaslužan za otkriće metala. Njegov rad je dalje razvio Fridrih Veler koji je 22. oktobra 1827. dobio aluminijumski prah, i očvrsnule kugle od rastopljenog aluminijuma 1845. Veler je zaslužan za prvo izolovanje metala u čistom obliku.[14][15]

 
Portret Hansa Kristijana Ersteda, delo Kristijana Albrehta Jensena (1842)

Ersted je umro u Kopenhagenu 1851. godine u 73. godini i sahranjen je na groblju Asistens.

Dela uredi

 
Der Geist in der Natur, 1854

Ørsted was a published writer and poet. His poetry series Luftskibet ("The Airship") was inspired by the balloon flights of fellow physicist and stage magician Étienne-Gaspard Robert.[16] Shortly before his death, he submitted a collection of articles for publication under the title Aanden i Naturen ("The Soul in Nature"). The book presents Ørsted's life philosophy and views on a wide variety of issues.[17]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b rare-earth-magnets.com
  2. ^ "Oersted". Random House Webster's Unabridged Dictionary.
  3. ^ „Hans Christian Ørsted”. britannica.com. Pristupljeno 21. 1. 2019. 
  4. ^ John Joseph Fahie (1884). A History of the Electric Telegraph to the Year 1837. London: E. & F.N. Spon. str. 274. OCLC 559318239. 
  5. ^ a b Martins, Roberto de Andrade, Resistance to the discovery of electromagnetism: Ørsted and the symmetry of the magnetic field", in: Fabio Bevilacqua & Enrico Giannetto (eds.), Volta and the History of Electricity, Pavia / Milano, Università degli Studi di Pavia / Editore Ulrico Hoepli, pp. 245-265. (Collana di Storia della Scienza). Bevilacqua, Fabio (2003). Volta and the History of Electricity. Hoepli. ISBN 88-203-3284-1. 
  6. ^ Fahie 1884, str. 273
  7. ^ See:
  8. ^ Fahie 1884, str. 302–303
  9. ^ „APS Member History”. search.amphilsoc.org. Pristupljeno 2021-04-07. 
  10. ^ „Book of Members, 1780–2010: Chapter O” (PDF). American Academy of Arts and Sciences. Pristupljeno 8. 9. 2016. 
  11. ^ „History of DTU”. Technical University of Denmark. Arhivirano iz originala 2009-09-02. g. Pristupljeno 2009-08-14. 
  12. ^ Örsted, H.C. (1824). „[No title]”. Oversigt over Det Kongelige Danske Videnskabernes Selskabs Forhanlingar og Dets Medlemmerz Arbeider, Fra 31 Mai 1824 Til 31 Mai 1825 (Overview of the Royal Danish Science Society's Proceedings and the Work of Its Members, from 31 May 1824 to 31 May 1825) (na jeziku: danski): 15—16. 
  13. ^ Kvande, Halvor (25. 10. 2008). „Two hundred years of aluminum ... or is it aluminium?”. JOM. 60 (8): 23—24. Bibcode:2008JOM....60h..23K. S2CID 135517326. doi:10.1007/s11837-008-0102-3. 
  14. ^ a b „Aluminum Discovery and Extraction – A Brief History”. The Aluminum Smelting Process. Pristupljeno 18. 5. 2020. 
  15. ^ „ALUMINIUM HISTORY”. All about aluminium. UC RUSAL. Pristupljeno 18. 5. 2020. 
  16. ^ National Museum of Denmark. "The Soul in Nature: 1802 Arhivirano 2007-09-27 na sajtu Wayback Machine". Accessed 30 July 2007.
  17. ^ Hans Christian, Ørsted (1852). The soul in nature: with supplementary contributions. H. G. Bohn. „The soul in nature.” 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ханс_Кристијан_Ерстед&oldid=27619675”