Википедија

Hercegovački ustanak (1596—1597)

Hercegovački ustanak[b] bio je ustanak koji je organizovao srpski patrijarh Jovan, a predvodio ga je nikšićki vojvoda Grdan protiv Osmanlija u Hercegovačkom sandžaku i Crnogorskom vilajetu, tokom Dugog rata (1593—1606). Ustanak je izbio nakon propalog Banatskog ustanaka 1594. godine i spaljivanje moštiju Svetog Save 27. aprila 1595. godine; u ustanak su bila uključina plemena Bjelopavlići, Drobnjaci, Nikšići i Pivljani. Ustanici, poraženi na Gatačkom polju kod Gacka 1597. godine, bili su prisiljeni na kapitulaciju zbog nedostatka strane pomoći.

Hercegovački ustanak
Dio Dugog rata

Mapa na kojoj su prikazana ustanička plemena i ključni gradovi
Vrijemekraj 1595 — nakon 10. aprila 1596.[a]
Mjesto
istočni dio Hercegovačkog sandžaka i dijelovi Crnogorskog vilajeta
Ishod Predaja ustanika Osmanskom carstvu
Sukobljene strane

Srpski ustanici

Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
vojvoda Grdan
organizatori:
mitropolit Visarion i patrijarh Jovan		 Derviš-beg

Pozadina uredi

 
Spaljivanje moštiju Svetog Save nakon Banatskog ustanka, izazvalo je Srbe u drugim krajevima da se usprotive Osmanlijama[1]

Početkom 1594. godine, banatski Srbi su podigli ustanak protiv Osmanlija.[2] Ustanici su, u skladu sa odlikama svetog rata, nosili ratne zastave sa prikazom Svetog Save.[3] Zastave je osvještao patrijarh srpski Jovan,[4] a ustanak si potpomogli cetinjski mitropolit Ruvim i hercegovački mitropolit Visarion II.[5] Kao odgovor na ustanak, veliki vezir Kodža Sinan-paša je tražio da se iz Damaska donese zelena zastava islamskog proroka Muhameda kako bi se suprotstavila srpskim zastavama i naredio je da se mošti Svetog Save iz manastira Mileševa prebace u Beograd preko vojnog konvoja.[3],[4] Usput, osmanski konvoj ubijao je sve ljude na svom putu kao upozorenje ustanicima.[3] Osmanlije su 27. aprila 1595. godine javno spalile mošti Svetog Save na vrhu Vračarskog platoa i onda su rasuli pepeo.[3][4]

Spaljivanje moštije Svetog Save izazvalo je Srbe i osnažilo srpski oslobodilački pokret. Od 1596. godine, središte antiosmanskih aktivnosti bilo je u Hercegovini, tačnije manastir Tvrdoš, u kome je bilo sjedište mitropolita Visariona. Mnogi srpski arhijereji apelovali za pomoć od Austrijskog nadvojvodstva u oslobađaju svojih krajeva. Uskoci, neregularni vojnici iz habzburške Hrvatske, imali su podršku Austrije, i bili su raštrkani na čitavom području između Senja i Dubrovnika. Sa smjelim napadom 8. aprila 1596. godine, uskoci su uspjeli i da zauzmu Klišku tvrđavu, iako nisu uspjeli da je zadrže. U jednom trenutku, austrijski zvaničnici su razmišljali o vođenju vojne akcije u Bosni, gdje je službovao malteški vitez Franjo Brtučević porijeklom iz Dalmacije. Međutim, oni nisu imali dovoljno snage da se bore protiv Osmanlija u Bosni. Ranije, austrijske snage su u velikoj mjeri prešle u Ugarsku, gdje su jedva uspijeli da pruže otpor Osmanlijama.[6]

Ustanak uredi

 
 
Patrijarh srpski Jovan i papa Kliment VIII

Oslobodilački pokret se 1596. godine proširio na Crnogorski vilajet i susjedna plemena u Hercegovini, naročito na one pod uticajem mitropolita Visariona.[5] Od sveštenika, patrijarh Jovan je najviše zavisio od mitropolita Visarion, i plemenski vođa, naročito od Grdana, nikšićkog vojvode.[7] Dubrovački dokumenti sa početka 1596. govore o tome da su mitropolit i hercegovačke vođe okupili u manastiru Tvrdoš gdje su se zakleli „da će se dati i pokloniti svjetlosti imperaturovi su 20 tisuća junaka”. Ustanici su zatražili pomoć od Austrijanaca ili barem austrijsku zastavu kako bi pokazali Osmanlijama da imaju simboličnu austrijsku pomoć. Ubrzo nakog toga, 8. aprila 1596. godine, uskoci su zauzeli Klis, što je izazvalo talas uzbuđenja među ličkim i hercegovačkim hrišćanima.[8] Na kraju 1596. godine, nakon izbijanja Himarskog ustanka, Srbi su otpočeli sa pobunama protiv Osmanlija. Ustanak, predvođen Grdanom, izbio je u Bjelopavlićima, a zatim se proširio na Drobnjake, Nikšiće, Pivljane i Gacko.[6] Osim Brđana, ostala crnogorska plemena nisu učestvovala u ustanku. U to vrijeme Derviš-beg, crnogorski sandžak-beg, prijetio je kotoskom providuru Crnogorcima.[9]

Patrijarh Jovan je poslao dvojicu kaluđera, Damjana Ljubibratića i Pavla, papi Klimentu VII 1597. godine. Patrijarh Jovan je uvjeravao papu u svoju „lojalnost i poslušnost” Rimskoj crkvi i tražio pomoć za „oslobođenje srpskog naroda od Osmanlija”.[10] Kaluđeri su papskoj kuriji izlagali srpsku istoriju i, između ostalog, tražili da papa pošalje vojsku na Herceg Novi, kako bi pomogli vojvodi Grdanu sa kopna;[6] plemena Zupci (pleme)Zupci, Nikšići, Pivljani, Banjani, Drobnjaci i Gacko podigla bi oružje.[5] Odatle su otišli u Onogošt (Nikšić), gdje bi se okupili svi glavari Crne Gore, Dukađina i oklonih zemalja. U slučaju akcije, mogli su računati na 100.000 boraca. Rečeno da od kako Osmanlije spalile mošti Svetog Save „njima Bog ne pomoga, ubijaju ih krstijani sa svake strane”. Kurija tada optuži kaluđere da „Vi se Bogu molite na naše zlo”. Kaluđeri su pitali papu, uz podršku srpskih duhovnih i svjetovnoh vođa, da pošalju poštovanog hrišćanina da ih nadgleda.[6]

Ohridski arhiepiskop Atanasije I, nakon što je njegov pokret uveliko propao u Albaniji, bio je u Rimu. Srpski ustanak nije bio bolje sreće, hercegovačka plemena, Drobnjaci, Nikšići i Pivljani otpočeli su borbe, ali ih je na Gatačkom polju kod Gacka porazio Derviš-beg[6] nekada 1597. godine. [a] Prema Mlečaninu Lazaru Sorancu, Piperi, Kuči, Klimenti, Bjelopavlići i ostala plemena pokušala su da se oslobode od osmanske tiranije i nakon saslušanja lažnih tvrdnji da je sultan Mehmed III izgubio bitku i svoj život tokom opsade Jegra, oni su podigli ustanak pod zapovjedništvo vojvode Grdana i nastao je veliki pokolj Turaka koji su se zatekli na njihovoj zemlji, ali dok je Lazaro pokušao da sazna više o tome, čuo da su se nevoljno povukli u svoje planine.[13][14] Srpski istoričar Gligor Stanojević, na osnovu Sorancovih spisa, koje on opisuje kao „najinteresantniju i najnapredniju zabilješku o kretanju plemena Brda i Hercegovine u to vrijeme", vjerovao je da ustanak nije imala skalu nacionalnog ustanka.[10]

Kada su pregovori između ustanika i papske kurije propali i nije došlo do strane pomoći, ustanici su bili prisiljeni da kapituliraju pred Osmanlijama.[15] Ahmed-paša Dugalić, bosanski beglerbeg, oprostio je Grdanu njegove zločine[13] i nije ga čak lišio njegove zemlje u Nikšiću..[16]

Austrija, u čije se ime mnogo obećavalo, nije bila u mogućnosti da pokret ponese ni do Budima, a kamo li do Bosne ili Srbije; papska kurija nije uopšte dolazila vojnički u obzir; a Španija je imala svojih briga. Razne avanturiste i dobronamerne ali nedorasle diplomatske šeprtlje obaveštavale su netačno i obojeno obadve strane. Jednima su obećavali više nego što se moglo ispuniti, a drugima su predstavljali prilike zrelijim nego što su bile. Proturalo se mnogo lažnih izveštaja; bilo je ’petljanja’ na više strana. Iako je ljuto stradao, naš svet, ipak, nije bio izgubio svu veru; u svojoj naivnoj čestitosti mislio je da su poruke i obećanja mogli biti ipak stvarniji nego što su ispadali u stvarnosti. Jedina pouka posle svega bila je samo ta da su postali više obazrivi. Turci, zauzeti u Ugarskoj, Hrvatskoj i na Primorju, bili su voljni da u nekoliko popuste, bar za taj momenat.

— Vladimir Ćorović, Preokret u držanju Srba[6]

Posljedice i nasljeđe uredi

Nakon propasti ustanka, mnogi Hercegovci su se preselili u Kotorski zaliv i Dalmaciju.[17] Najranije značajnije srpske seobe izvršene su između 1597. i 1600. godine.[18] Vojvoda Grdan i patrijarh srpski Jovan nastavli su da planiraju pobune protiv Osmanlija u narednim godinama. Patrijarh Jovan je ponovo kontaktirao papu 1599. godine, ali bezuspješno.[5] Srpski, grčki, bugarski i albanski kaluđeri posjećivali su evropske dvorove u potrazi za pomoći.[19] Prvo desetljeće 17. vijeka odlikovano je uspješnim crnogorskim bitkama protiv Osmanlijama pod mitropolitom Ruvimom. Drobnjaci su porazili Osmanlije kod Gornje Bukovice 6. maja 1605. godine. Međutim, Osmanlije su istog ljeta izvršile odmazdu i zarobile vojvodu Ivana Kaluđerovića, kog su na kraju odveli u Pljevlju i tamo pogubili.[20] Od sabora u manastiru Kosijerevo 18. februara 1608. godine, srpske vođe su tražile od španskog i napuljskog dvora konačnu energičnu akciju. Prezauzeta, Španija nije mogla mnogo učiniti u istočnoj Evropi. Međutim, španska flota je napala Drač 1606. godine. Konačno, 13. decembra 1608. godine, patrijarh Jovan organizovao je sabor u manastiru Morača, okupljajući sve ustaničke vođe iz Crne Gore i Hercegovine. Sabor je zvanično pregovarao sa Emanuelom I da pošalje vojsku za oslobođenje Balkana, u zamijenu za „krunu Makedonije”, istovremeno zahtjevajući od pape Pavle da dodjeli posebne privilegije Srpskoj pravoslavnoj crkvi.[19] Patrijarh Jovan ga je uvjeravao da će vojska od 20.000 vojnika i 25 pušaka, kao i naoružanja za još 25.000 koji će biti raspoređeni na Balkanu, nadvladati osmanskog sultana.[6][19] Nakon godina planiranja, ništa konkretno se nije dogodilo, jer je takva operacija „zahtijevala špansku pomorsku i logističku podršku”. Pobuna je polako izblijedila kroz 1609. do kraja 1610. godine.[19] Hercegovinački ustanak 1596—1597. bio je model za višestruke antiosmanske ustanke u Bosni i Hercegovini u narednim vijekovima.[1]

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ a b Vremenski razmak ustanka bio je od kraja ili krajem 1596. do negdje u 1597. godini. Godine 1599, Lazaro Soranco tvrdi da je ustanak izbio tokom opsade Jegra, koja je trajala od 20. septembra do 12. oktobra 1596. Jednu od molbi srpskog patrijarha Jovana, emisari su predstavili papi 10. aprila 1597. godine.[11][12]
  2. ^ Najpoznatiji naziv ustanka je Hercegovački ustanak, a poznat je još i kao Ustanak u Hercegovini, ustanak patrijarha Jovana, Grdanov ustanak i Grdanova buna.

Reference uredi

  1. ^ a b Bataković 1996, str. 33.
  2. ^ Veselinović 1966.
  3. ^ a b v g Velimirović 1986, str. 159.
  4. ^ a b v Velikonja 2003, str. 75–.
  5. ^ a b v g ES 1971.
  6. ^ a b v g d đ e Ćorović 2001.
  7. ^ Samardžić 1993, str. 323.
  8. ^ Godišnjak (na jeziku: srpski). Istorisko društvo Bosne i Hercegovine. 1959. Pristupljeno 19. 12. 2018. „iz Dubrovnika iz početka 1596 tvrdi da su se mnogi hercego- vački glavari sa mitropolitom sastali u trebšьskom manastiru i zakleli »da Ьe se dati i pokloniti svetlosti imperaturovi su 20 tisuЪa ]unaka«. Ustanici traže pomoЬ ili bar simbolično austrisku zastavu kao dokaz veze sa Austri]om. Uskoro ^e došlo do uskočkog osva^an>a Klisa (8 IV 1596) što ]e izazvalo silno uzbzfeiьe od Like do Hercegovine. Uskoci su ako razvili svo^e pohode; na bedemima dubrovačkim sta^ale su otsečene glave cogi- nulih harambaša"). Špansko-papska flota bila ^e u Mesini i očekivala nare1>eNoe za udar protiv turskih obala3"). Na novom zboru u Trebin>u vladiha Visarion i glavari uputali su Dominika da ode u Grac i Prag. Izbavili su da čekanu »zapovest za ustanak«; tada ]e Klis ]oš bio uskočki. Iz Graca ]e stigao agent Miho ZlatariЬ te ...” 
  9. ^ Istoriski zapisi (na jeziku: srpski). s.n. 1959. Pristupljeno 19. 12. 2018. „U pokretu protiv Turaka krajem XVI veka ne učestvuJu Crnogorci, već samo Brđani. To je bilo u vreme kada je Derviš- beg Sarvanović pretio kotorskom providuru Crnogorcima. 3) Crnom Gorom vlada u duhovnim stvarima ...” 
  10. ^ a b Samardžić 1993, str. 324.
  11. ^ Dašić, Miomir (1986). Vasojevići: od pomena do 1860. godine (na jeziku: srpski). Narodna knjiga. Pristupljeno 19. 12. 2018. „Iz pannje spomin>ane predstavke Kojy su 10. aprila 1597. godine u ime pepkog patri^arha Dovana predala papi Klimentu VIII dva srpska kalufera, vidi se da se računalo i na ustanak stanovništva u Gorn>em Poliml^u („Has ...” 
  12. ^ Istoriski zapisi (na jeziku: srpski) (39 izd.). s.n. 1986. Pristupljeno 19. 12. 2018. „Budimljansku župu, odnosno nahiju Budimlja. To potvrđuje i molba od 10. aprila 1597. godine, koji su erpski kaluđeri Damnjan i Pavle, u ime pećkog patrijarha Jovana, nikšićkog vojvode Grdana i ostalih srpskih starješina, predali papi Klimentu VIII u Rimu, u kojoj je traženo da se papa založi da hrišćanski vladari zapadnih država pošalju vojnu pomoć hrišćanima pokorenih naših ze- malja radi vođenja borbe za oslobođenje od Turaka. Naйme, u toj molbi se nabrajaju krajevi i oblasti koji su spremni za dizanje na ustanak, počev od Novog preko Onogošta do Sjenice i Novog” 
  13. ^ a b Stanojević & Vasić 1975.
  14. ^ Jačov, Marko (1997). I Balcani tra impero ottomano e potenze europee (sec. XVI e XVII): il ruolo della diplomazia pontificia (na jeziku: italijanski). Periferia. Pristupljeno 19. 12. 2018. „sotto il commando di Gardan Vaivoda” 
  15. ^ Harrison, Trevor W.; Drakulic, Slobodan (2011). Against Orthodoxy: Studies in Nationalism (na jeziku: engleski). UBC Press. str. 99—. ISBN 9780774820967. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
  16. ^ Kočić 1936, str. 55.
  17. ^ Cvijić, Jovan (1987). Sabrana dela: Balkansko Poluostrvo (na jeziku: srpski). Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 145. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
  18. ^ Samardžić, Radovan (1990). Seobe srpskog naroda od XIV do XX veka: zbornik radova posvećen tristagodišnjici velike seobe Srba (na jeziku: srpski). Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
  19. ^ a b v g Hanlon 2008, str. 86–.
  20. ^ „O Drobnjaku i Drobnjacima” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 11. 07. 2019. g. Pristupljeno 19. 12. 2018. 

Literatura uredi

  • Istoriski zapisi (na jeziku: srpski) (39 izd.). s.n. 1986. Pristupljeno 19. 12. 2018. „Budimljansku župu, odnosno nahiju Budimlja. To potvrđuje i molba od 10. aprila 1597. godine, koji su erpski kaluđeri Damnjan i Pavle, u ime pećkog patrijarha Jovana, nikšićkog vojvode Grdana i ostalih srpskih starješina, predali papi Klimentu VIII u Rimu, u kojoj je traženo da se papa založi da hrišćanski vladari zapadnih država pošalju vojnu pomoć hrišćanima pokorenih naših ze- malja radi vođenja borbe za oslobođenje od Turaka. Naйme, u toj molbi se nabrajaju krajevi i oblasti koji su spremni za dizanje na ustanak, počev od Novog preko Onogošta do Sjenice i Novog” 
  • Dašić, Miomir (1986). Vasojevići: od pomena do 1860. godine (na jeziku: srpski). Narodna knjiga. Pristupljeno 19. 12. 2018. „Iz pannje spomin>ane predstavke Kojy su 10. aprila 1597. godine u ime pepkog patri^arha Dovana predala papi Klimentu VIII dva srpska kalufera, vidi se da se računalo i na ustanak stanovništva u Gorn>em Poliml^u („Has ...” 
  • Istoriski zapisi (na jeziku: srpski). s.n. 1959. Pristupljeno 19. 12. 2018. „U pokretu protiv Turaka krajem XVI veka ne učestvuJu Crnogorci, već samo Brđani. To je bilo u vreme kada je Derviš- beg Sarvanović pretio kotorskom providuru Crnogorcima. 3) Crnom Gorom vlada u duhovnim stvarima ...” 
  • Godišnjak (na jeziku: srpski). Istorisko društvo Bosne i Hercegovine. 1959. Pristupljeno 19. 12. 2018. „iz Dubrovnika iz početka 1596 tvrdi da su se mnogi hercego- vački glavari sa mitropolitom sastali u trebšьskom manastiru i zakleli »da Ьe se dati i pokloniti svetlosti imperaturovi su 20 tisuЪa ]unaka«. Ustanici traže pomoЬ ili bar simbolično austrisku zastavu kao dokaz veze sa Austri]om. Uskoro ^e došlo do uskočkog osva^an>a Klisa (8 IV 1596) što ]e izazvalo silno uzbzfeiьe od Like do Hercegovine. Uskoci su ako razvili svo^e pohode; na bedemima dubrovačkim sta^ale su otsečene glave cogi- nulih harambaša"). Špansko-papska flota bila ^e u Mesini i očekivala nare1>eNoe za udar protiv turskih obala3"). Na novom zboru u Trebin>u vladiha Visarion i glavari uputali su Dominika da ode u Grac i Prag. Izbavili su da čekanu »zapovest za ustanak«; tada ]e Klis ]oš bio uskočki. Iz Graca ]e stigao agent Miho ZlatariЬ te ...” 
  • Bataković, Dušan T. (1996). The Serbs of Bosnia & Herzegovina: History and Politics. Dialogue Association. 
  • Ćorović, Vladimir (2001) [1997]. „Preokret u držanju Srba”. Istorija srpskog naroda (na jeziku: srpski). Belgrade: Janus. 
  • Kočić, Petar (1936). Razvitak. 3—4. „... Grdan Nikšić je potučen na Gatačkom Polju, ali mu bosanski beglerbeg nije učinio ništa čak mu nije oduzeo ni vojvodstvo u nikšikćoj nahiji. Isto su se tako Turci sporazumjeli docnije i s njegovim sinom. Bunjavci sa Cetine odselili su s pristankom turskih vlasti u Bačku, koja je onda bila u turskoj vlasti. I seobe iz Bosne u Austriju desile su se više pod uticajem pravoslavnih kaluđera i austrijskih pograničkih zapovjednika negoli iz sopstvene narodne pobude. Krajem XVI vijeka prestalo je i kupljenje djece u janjičare.” 
  • Stanojević, Gligor; Vasić, Milan (1975). Istorija Crne Gore (3): od početka XVI do kraja XVIII vijeka. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. OCLC 799489791. „Zatim se Ahmet-paša Kadum pomirio sa vojvodom Grdanom i opro- stio mu.7 Mlečanin Lacaro Soranco, savremenik događaja i pisac jedne knjige o Turskoj, ostavio je najinteresantniju i najprotivrječniju bilješku o pokretu brdskih i herce- govačkih plemena u ovo vrijeme. Po njemu, Piperi, Kuči, Klimenti, Bjelopavlići i drugi pokušali su da se oslo- bode turske tiranije. Kad su čuli da je sultan Mehmed izgubio bitku i život kod Jegra „svi su ustali pod ko- mandom vojvode Grdana i bio je veliki pokolj Turaka koji su bili u njihovom kraju. Pošto sam nastojao da saznam više, čuo sam suprotno, da su se povukli nezadovoljni u njihove planine".8 Kao što se vidi, to uopšte nije bio ustanak. Bili su to spontani otpori ili bune koje češće izbijaju iza- zvane nekim događajem i brzo zamru. Takvih meteža, buna i pobuna bilo je i ranije i kasnije u svim krajevima Balka- na, i na njih su Turci reagovali veoma brzo i efikasno. Ako te bune nijesu ni do čega dovele, dolile su još jednu kap mržnje između osvajača i naroda. Otada, sve do svoje smrti, vojvoda Grdan, zajedno sa srpskim patrijarhom Jovanom, igrao je glavnu ulogu u svim pregovorima sa ...” 
  • Samardžić, Radovan; Veselinović, Rajko L.; Popović, Toma (1993). Samardžić, Radovan, ur. Istorija srpskog naroda: Srbi pod tuđinskom vlašću (1537–1699). Belgrade: Srpska književna zadruga. 
    • Samardžić, Radovan (1993). „Dugi rat između Austrije i Turske (1593–1606)”. Istorija srpskog naroda III/1. Belgrade: Srpska književna zadruga. str. 214—335. 
  • Veselinović, Rajko (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom (1): 1219-1766. Belgrade: Sv. Arh. Sinod SPC. str. 70—71. „Ustanak Srba u Banatu i spalmvaъьe moštiйu sv. Save 1594. — Početkom 1594. godine Srbi u Banatu počeli su napadati Turke ... od španskih predstavnika i drugih, a hercegovački mitropolit Visarion sa glavarima obratio se 1596. godine rimskom papi za pomop. Sledepe godine, 1597., pod voЬstvom hercegovačkog mitropolita Visariona i nikšipkog vodvode Grdana digli su se na ustanak BrЬani, Ecelopavlipi, Nikšipc Pivaьani i Drobъьaci ali su se posle poraza na Gatačkom pšьu smirili i prihvatili ponuЪeni oproštad od Turaka. ... Posle neuspelog ustanka vodvoda Grdan zadedno sa patridarhom Lovanom 'P.” 
  • Soranzo, Lazzaro (1599). L' Ottomanno (na jeziku: italijanski). 
  • Velimirović, Nikolaj (1986). Život svetog Save (na jeziku: srpski). Glas crkve. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
  • Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina (na jeziku: engleski). Texas A&M University Press. ISBN 9781603447249. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
  • Editions speciales (na jeziku: srpski). Naučno delo. 1971. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
  • Hanlon, Gregory (2008). The Twilight Of A Military Tradition: Italian Aristocrats And European Conflicts, 1560-1800 (na jeziku: engleski). Routledge. ISBN 9781135361433. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Херцеговачки_устанак_(1596—1597)&oldid=27674973”