црква у Србији из 11. векаобјекат и непокретно културно добро у Нишавском управном округу, Србија
Crkva Svetog Jovana kod sela Orljane u Opštini Doljevac, izgrađena je u 11. veku na brdu Komniga ili Kukumiga u, periodu Vizanitijske vlasti. Crkva je svedočanstvo o jakom verskom uticaju vizantijske crkve, kojoj je bilo podvrgnuto stanovništvo Doljevačkog kraja u vreme ponovne romanizacije lokalnog stanovništva kojoj je pristupila vizantijska vlast Do podizanja nove crkve Sv. Paraskeve bila je parohijska crkva za čitav orljanski kraj.[1]
Crkva je prvi put najviše stradala, od granata turskih topova, za vreme srpsko-turskog rata 1877. godine, jer su iz njenog neposrednog okruženja u ovom ratu dejstvovale oslobodilačke snage Srpske vojske. Nakon oslobođenja od Turaka pri crkvi je bilo više zgrada: krstionica, odeljenje za narod i konaci. Ali su ove zgrade do temelja srušene u Prvom svetskom ratu, kada je i crkva od granatiranja bila prilično oštećena. I u Drugom svetskom ratu, s proleća 1944. godine, crkva je ponovo oštećena od šrapnela, ali znatno manje.[2]
Zbog svog istorijskog, arhitektonskog i verskog značaja crkva Sv. Jovana u neposrednoj blizini sela Orljane proglašena je, 1948. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i uvedena je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.
Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom arheološkom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.[3]
Crkva Svetog Jovana nalazi se kod sela Orljane na brdu Komniga, u opštini Doljevac u Nišavskom okrugu. Do crkve se iz pravca Niša, Doljevca i Prokpuplja, prvo stiže, lokalnim putnim pravcem Niš—Orljane—Prokuplje, do sela Orljane, a odaltle relativno dobrim seosikim putem, do kote 264 na vrhu brda Komnjiga.
Na oko 18 km jugozapadno od Niša, nalazi se oko 500 m duga, mala klisura (suteska), poznata i kao (Kurvingradsko suženje), probojnica reke Južna Morava, kroz koju je izgrađen stari i novi magistralni putni pravac, kojim je još od antičkih vremena povezan Niš sa Solunom. Sa istočne strane suteske nalazi se drevna tvrđava Koprijan, u narodu poznata i kao Kurvin grad, a sa suprotne, zapadne, brdo Komnjiga i na njegovom vrhu, na 264 metra nadmorske visine, crkva Svetog Jovana.[4]
Crkva Svetog Jovana sa zvonarom nalazi se na vrhu brda Komniga, kod sela Orljane
Godine 1966. godine crkva je generalno opravljena, prepokrivena, omalterisana, okrečena, a oko nje je postavljen trotoar. Tada izvedeni radovi nisu bili u skladu sa njenim prvobitnim izgledom.
Betonska kućica, dužine 6 metra i širine 4 metra, koja je služila kao konak, podignuta je 1967. godine. Iste godine pronađen je i očišćen stari bunar ispod crkve.
Poslednji konzervatorski radovi na crkvi izvršeni su 2000. godine, kada je crkvi vraćen prvobitni izgled tj. skinut je, 1966. godine nanet malter sa spoljnih zidova, crkva je restauirana i konzervirana. Ove radove izveo je Zavod za zaštitu spomenika iz Niša.
Legenda o crkvi Sv. Jovana Narodna legenda koja krži u Doljevačkom kraju tvrdi da je ova crkva bila manastir. Po njoj je na suprotnoj strani Komnjige u gradu preko Morave živela neka carica ili vlastelinka. Vlastelinka je po razapetom platnu prelazila do manastira na brdu Komnjiga radi molitve. Kako je u manastiru živeo neki vrlo lep i uglađen kaluđer posumnjalo se u moralnu ispravnost vlastelinke, pa je zbog toga i njen grad nazvan Kurvingrad. Po svemu sudeći crkva je sigurno nekada bila manastir, a Šuplji kamen monaška isposnica.[5]
Nakon rimsko-vizantijskog perioda stvorena je srpska država. U srednjem veku srpski vladari i vlastela izgradili su veliki broj crkava i manastira. U Južnom pomoravlju i Toplici nastao je veliki broj crkava. Tekovine srednjovekovne srpske države, na koje je srpski narod posebno ponosan, spadaju u najvrednije i najvažnije spomenike srednjeg veka na tlu Evrope. Jedan od takvih je, prema pretpostavkama i crkvica Sv. Nikole (danas Svetog Jovana) koja je postojala u doba Nemanjića na brdu Komnjiga kod sela Orljane. Prvi podaci o ovoj crkvici potiču iz jedna stare vladarske povelje nastale u 14. veku, ali i iz narodnog predanja koje se u selima ovog kraja prenosi sa kolena na koleno.
Stara vizantijska crkva izgrađen je po jedinstvenoj arhitektonskoj zamisli i u jednom dahu. Nešto docnije, u vreme izgradnje grada Koprijana (1372), i u promenjenoj atmosferi prema Vizantiji, u drugoj polovini 14. i početkom 15. veka, crkva je oslikana.
U hrisovulji kneza Lazara manastiru Ravanici pisanoj 1381. godine, prvi put se pominje selo Orljane, i crkva Sv. Nikole na brdu Komnjiga. Crkva Sv. Nikole koja se pominje u hrisovulji je u stvari današnja crkva Sv. Jovana na brdu iznad Orljana. Po ovoj hrisovulju najverovatnije da je crkva prvo bila posvećena Sv. ocu Nikolaju, ali kako je za vreme Osmanske vlasti crkva devastirana a starosedalačko stanovništvo raseljeno, stara crkvena slava i crkva je sasvim zaboravljena.
Posle oslobođenja od Turaka kada je crkva bila osposobljena za versku službu meštani Orljana uzeli su novu crkvenu slavu – rođenje Sv. Jovana Preteče, jer se o staroj slavi među seljanima ništa nije znalo. Ovaj praznik kao crkvena slava uzet je najverovatnije zbog toga što; u čitavoj okolini nije bilo ni jedne crkve koja slavi Ivanjdan, a nije isključeno da je i sama crkva osvećena toga dana pa je tako došlo i do promene crkvene slave.
Izgled crkve Svetog Jovana iz 1878. (akvarel)
Crkvu u svojim putopisima s kraja 19. veka pominje i putopisac Milan Đ. Milićević za koju kaže: na brdu kod Orljana, koje se zove Komnjiga nalazi jedna stara crkva od koje stoje samo zidovi visoki do 3 metra.[6]
Putopisac Tihomir Đorđević je 1895. godine zabeležio da je crkva već bila obnovljena i; da ju je obnovio neki Živadin iz Niša, koji je za vreme rata tu čuvao stražu pa se zarekao da tu napravi crkvu ako ostane živ. Međutim prema izveštaju paroha orljanskog broj 160 od 10. maja 1939. godine; crkva je po svoj prilici renovirana između 1885. i 1890. godine i to stvarno od nekog Živadina, ali koji nije rodom ne iz Niša već iz okoline Požarevca ili Aranđelovca. Na ovoj koti on je za vreme tursko–srpskog rata po dejstvom turske artiljerije bio u veoma kritičnoj situaciji, pa se zavetovao, ako ostane živ, da obnovi crkvu, koja je pred njegovim očima rušena turskim topovima. U narodu se pričalo da je Živadin imao i nekakav plan o mestu gde je bio zakopan crkveni novac, pa je od tog novca obnovio crkvu, a zatim se prizetio i naselio u selu Voljčince gde i danas žive njegovi potomci.[7]
Za razliku od putopisca Tihomir Đorđević koji je video obnovljenu crkvu, ostatke „manastira“ na brdu Komiga zatekao je F. Kanic, u jednom njegovom putovanju Srbijom.
Severozapadno od crkve nalazi se „lekovit“ kamen, za koji se pretpostavlja da je bila isposnica nekog monaha.[8] Jugoistočno, od crkve u podnožju brda Komiga postojala je još jedna crkva, na čijim temeljima je od 1932 do 1936. godine sagrađena nova posvećena Svetoj Paraskevi.[9]
Crkva je skladna jednobrodna građevina pravougaone osnove, u obliku sažetog upisanog krsta, sa oltarom i polukružnom apsidom, na istočnoj strani. U 11. veku hramovi sažetog upisanog krsta bili su rasprostranjeni u vizantijskom carstvu, a prostrana i široka apsida, takođe prepoznatljiva kod vizantijskih građevina, prisutna i u ovoj crkvi, zahvata nešto manju širinu naosa, od dubine naspramnih pilastra, i niža je od istočnog traveja.[10]
Dimenzije crkve su vrlo skromne. Srednji deo hrama dug je 4 m, oltar sa apsidom 2 m, dok je visina svoda oko 5,50 m. Crkva ne pripada ni jednom arhitektonskom stilu. Po svom obliku najviše sliči crkvama sa Jadranskog primorja, npr onoj iz Lopuda.[11]
Pri ulazu sa severne i južne strane nalaze se po dva improvizovana stuba, koji sužavaju i onako tesan unutrašnji prostor naosa. Crkva je izgrađena od zanatski dobro složenih opeka, u prepoznatljivom vizantijskom slogu. Spoljni bočni zidovi oživljeni su plitkim pilastrima, a u apsidi su lučno povezani radijalno složenim opekama.
Orljanska scrkva, prema spoljnim pilastrama koji prvenstveno imaju dekorativnu ulogu, arhitektonski, najbliža je ovoj crkvici na Lopudu.
U jednostavnoj i ravnoj zapadnoj fasadi, sa jedva primetnim ugaonim pilastrima, nalazi se ulazni otvor nadvišen dvostepenom nišom. Na pilastre se oslanjaju bočni prislonjeni lukovi koji nose poluobličast svod. U nedostatku prostora na ikonostasu su ugrađene samo carske dveri i severna vrata, a kako crkva može da primi vrlo mali broj vernika, na južnoj strani su otvorena i ishodna vrata.
U središtu apsidalne zidne mase, tačno u osi građevine, nalazi se konusno oblikovan i lučno završen, po svoj prilici, jedini prozorski otvor na hramu. Na severnom zidu prozora nije bilo. To što nema prozora na bočnim zidovima, navodi na stav da se
iznad središnjeg traveja nalazilo kube, kroz čije prozorske otvore je prodirala svetlost u naos.[a] Brojna upoređenja sa sličnim crkvama ukazuju da je iznad, bezmalo kvadratnog središnjeg traveja orljanske crkve bila kupola. Ovu tvrdnju arheolozi potkrepljuju saznanjem da unutrašnji zapadni pilaster na južom zidu, sa jedanaest redova opeka nadvisuje novi prislonjeni luk zapadnog traveja, pripremajući se da negde iznad prihvati potkupolnu konstrukciju. U prilog ovome ide i činjenica da je težnju ka vertikalizmu i visini, graditelj proizilazi iz raščlanjenosti fasada vitkim pilastrima, otkriva iskazao, po svoj prilici i kupolom nad središnjim travejem.
Unutrašnjost crkve je sa dva para pilastara podeljeno na tri traveja nejednake veličine. Istočni i zapadni travej, u obliku izduženog pravougaonika, skoro su jednaki. Središnji travej je najveći, čije zanemarujuće različite stranice (oko 15 santimetara) obrazuju kvadrat. Istočni i zapadni travej iste su visine i zasvedeni su poluobličastim svodom.
Na sredini crkve je amven od kamena, ravan nivou poda. Na južnoj strani oltara prostor proskomidije i đakonikona nalazi se jedna niša. Dve slične niše, polukalotno oblikovane, i na istoj visini, usečene su u severni zid naosa u uglu između pilastra i zida.
Od prvobitne građevine najbolje je sačuvan severni zid i oltarski deo hrama dok je ostalo novijeg datuma. Spoljne zidne površine na severnoj strani, a takođe i na oltarnoj apsidi, podeljene su sa po četiri pinastra (širine 0,30 m) na po pet jednakih delova.
Kako oltarni deo nije arhitektonski odvojen od naosa, ne postojanje oltarne pregrade - septuma, zbog nedovoljne istraženosti crkve, ne može se zaključiti da li je ona postojala.
Freskodekoracija
Stare knjige i ikone prenete su iz stare 1936. godine u novu crkvu, a od starih predmeta ovde ima samo jedan fragment neke vrlo stare kadionice.
Unutrašnje površine zidova naosa bile su oslikane, ali ne onda kada je ona sagrađena, već mnogo kasnije, po svoj prilici u 14. veku, u sasvim drugačijim međusobnim odnosima Srbije i Vizantije.
Ikonostas crkve radio je Đorđe Zogravski iz Velesa, a u crkvi ima i veliki broj poklonjenih ikona iz raznih mesta jugoistočne Srbije.
Sačuvana su tri okrugla medaljona na trijumfalnom luku sa poprsjima svetitelja u arhijerejskoj odeći, okruženi biljnom ornamentikom i označeni starosrpskim pismom. Znalački crtež i vešto složene boje, ukazuju na to da je umetnik posedovao zavidno likovno i versko obrazovanje.[12]
^Bez jedinog mogućeg osvetljenja odozgo, preko tambura kubeta, unutrašnjost crkve bi bila izuzetno mračna. Kroz uski apsidalni prozor, zbog oltarne pregrade, svetlost nije mogla dopreti do naosa
Andrejević B. 2001. Spomenici Niša - zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja, II izdanje, Niš 2001.
Kalić-Mijušković J., 1983. Niš u srednjem veku, Istorija Niša I, Niš, 1983.
M. Valtrović, Pogled na staru srpsku crkvenu arhitekturu, Glas SKA XVII, (Beograd 1889), 34.
D. Milutinović, M. Valtrović, Izveštaj umetničkom odboru srpskog učenog društva, GSUD XLVIII, (Beograd 1880), 461, 462.
Miša Rakocija, O crkvi Sv. Jovana u selu Orljane kod Niša i njenom mestu u istoriji Vizantijske arhitekture. Niš i hrišćansko nasleđe. str. 369-399. [1]
