Википедија

Šahname

дуга епска песма написана од стране Персијског писца Фердосија

Šahname ili Knjiga kraljeva (pers. شاهنامه; Šāhnāmah) je epska pesma koju je napisao persijski pesnik Abdul Kasim Ferdosi između 977. i 1010. godine i koja predstavlja nacionalni ep Velikog Irana. Ono se sastoji od više od 50.000 stihova, što je dva puta više od Homerovih epova, i što ga čini najdužom epskom pesmom koju je pisao jedan pesnik.[1] Delo pre svega opisuje mitološku i donekle istorijsku prošlost Persijskog carstva od postanka sveta pa sve do muslimanskog osvajanja Persije u 7. veku. Pored Irana, države poput Azerbejdžana, Avganistana i regije pod uticajem persijske kulture poput Gruzije, Jermenije, Turske i Dagestana slave ovaj nacionalni ep.

Ilustracija iz Knjige kraljeva

Delo je od velike važnosti za persijsku kulturu i persijski jezik i smatra se književnim remek-delom, i osnovom za kulturni identitet Irana. Isto tako, važno je za savremene sledbenike zoroastrizma, pošto prati istorijske veze od početka religije i smrti poslednjeg Sasanidskog vladara Persije tokom islamske ekspanzije koja je donela slabljenje uticaja zoroastrizma u Iranu.[2]

Ilustrovane kopije uredi

 
Slika ilustruje parabola o brodu vere iz Hotonove Šahname (Muzej Metropoliten)

Ilustrovane kopije dela su među najraskošnijim primerima persijskog minijaturnog slikarstva. Nekoliko kopija je ostalo netaknuto, iako su dve od najpoznatijih, Hotonove Šahname i Velike mongolske Šahname, bile rasklopljene na listove radi zasebne prodaje u 20. veku. Pojedinačna strana potonjeg izdanja je prodata za £904.000 2006. godine.[3] Bajsongorove Šahname, kopija iluminiranih rukopisa dela (Golestanska palata, Iran), je uvrštena u Uneskov registar Pamćenje sveta predmeta kulturne baštine.[4]

Mogulski vladari Irana su oživeli i podstakli pokroviteljstvo Šahname u njenom rukopisnom obliku.[5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15] „Veliki Mongol” ili Demotske Šahname, izdanje koje je nastalo tokom vladavine ilkanatskog sultana Abu Saida, jedna je od najviše ilustrovanih i najvažnijih kopija Šahname.[16]

Timuridi su nastavili tradiciju produkcije rukopisa. U njihovo vreme, smatralo se de rigueur za članove familije imaju lične kopije ove epske poeme.[17] Konsekventno, od tri Tamerlanova unuka — Bajsongor, Ebranhim sultan, i Mohamed Juki — svaki je naručio takav rukopis.[17] Među njima, Bajsongorove Šahname rukopis napravljen pod Bajsongorovim pokroviteljsvom je jedan od najobimnijih i umetnički najsavršenih kopija Šahname.[18]

Produkcija ilustrovanih rukopisa Šahname u 15. veku je i dalje bila izobilna[17] tokom Kara Kojunlu ili Crna ovca (1380–1468) i Ak Kojunlu ili Bela ovca (1378–1508) turkmanski dinastija.[17] Mnogi od postojećih ilustrovanih primeraka, sa više od sedamdeset ili više slika, se mogu pripisati Tabrizu, Širazu i Bagdadu počevši od perioda oko 1450–60 i nastavljaju se do kraja veka.[17]

Safavidska era je dovela do ponovnog oživljavanja produkcije Šahname.[17] Šah Ismail I je koristio ep za propagandne svrhe: kao gest persijskog patriotizma, kao proslavu obnovljene persijske vladavine, i kao ponovno uspostavljanje persijske kraljevske vlasti.[17] Safavidi su sponzirali detaljne kopije Šahname kao vid podrške njihovog legitimiteta.[19][20] Među vrhuncima ilustracija Šahname bila je serija od 250 minijatura koju je poručio šah Ismail za manuskript njegovog sina, zvana Šahname šaha Tahmaspa.[21] Dva slična kruga ilustracija iz sredine 17. veka, Rašidove Šahname i Vindzorove Šahname, potiču iz zadnjeg velikog perioda persijske minijature.

U čast milenijumske godišnjice Šahname, godine 2010. je Ficvilijamov muzej u Kembridžu održao veliku izložbu, pod naslovom „Epovi persijskih kraljeva: Umetnost Ferdosijeve Šahname”, koja je trajala od septembra 2010. do januara 2011. godine.[22] Galerija Artura M. Saklera iz Smitsonijanskog instituta u Vašingtonu, je isto tako održala izložbu knjiga velikog formata iz perioda od 14. do 16. veka, pod nazivom „Šahname: 1000 godina persijske knjige kraljeva”, od oktobra 2010 do aprila 2011.[23]

Godine 2013 Hamad Rahmanijan je ilustrovao novi engleski prevod Šahname (prevodioca Ahmada Sadrija) koristeći snimke niza različitih slika iz starih rukopisa knjige kako bi stvorio novu kolekciju slika.[24][25]

Moderna izdanja uredi

 
Ilustracija iz Šahname

Školska izdanja uredi

Školska izdanja Šahname su bila pripremljena. Jedno rano izdanje je pripremio T. Makan 1829. godine u Indiji. Ono je bilo bazirano na poređenjenu 17 kopija manuskripata. Između 1838. i 1878. godine, jedno izdanje koje se pojavilo u Parizu je bio pripremio francuski naučnik Ž. Mohl, koji je svoj rad bazirao na poređenju 30 manuskripata. U oba izdanja su nedostajali neki od kritičnih segmenata, i ona su bila zasnovana na sekundarnim rukopisima proizvedenim nakon 15. veka; znatno kasnije od originalnog rada. Između 1877. i 1884, nemački naučnik J. A. Fulers je pripremio zbirni tekst Makanovog i Mohlovog izdanja, ali su samo tri od očekivanih devet tomova bila objavljena. Fulersovo izdanje su kasnije završili u Teheranu iranski naučnici S. Nafisi, Ikbali i M. Minovi za potrebe milenijumskog jubileja Ferdosija, koji je obeležen između 1934. i 1936. godine

Prvo moderno kritičko izdanje Šahname je pripremio ruski tim predvođen E. E. Bertelsom, koristeći najstarije poznate manuskripte iz tog vremena, koji su datirali iz 13. i 14. veka, uz znatno oslanjanje na manuskript iz 1276. godine iz Britanskog muzeja i lenjingradski manuskript iz 1333. godine, kasniji od kojih je smatran sekundarnim manuskriptom. Osim toga, dva druga manuskripta korištena u ovom izdanju su isto tako bila demovisana. Ovo izdanje je objavljnjeno u Moskvi u pokroviteljstvu Istituta za orijentalne studije Ruske akademije nauka u devet tomova izdatih u periodu između 1960 i 1971.[26]

Tokom dugog niza godina je moskovsko izdanje bilo standardni tekst. Godine 1977, jedan rani manuskrip iz 1217. godine je bio ponovo otkriven u Firenci. Florentinski manuskript iz 1217. godine je jedan od najranijih poznatih kopija Šahname. On potiče iz vremena pre Mogulske invazije i uništavanja važnih biblioteka i zbirki rukopisa koja su sledela. Koristeći taj manuskript kao glavni tekst, Džalal Kalegi-Motlag je počeo pripremu novog kritičnog izdanja 1990. Broj rukopisa koji su konsultovani tokom pripreme Kalegi-Motlagovog izdanja prevazilazi sve što bilo obuhvaćeno radom moskovskog tima. Kritičan aspekt je bila opširnost, te je veliki broj varijanti mnogih delova poeme bio zabeležen. Zadnji tom je objavljen 2008. godine, čime je delo završeno. Prema rečima Dika Dejvisa, profesora persijskog jezika na Ohajskom državnom univerzitetu, to je „daleko najbolje dostupno izdanje Šahname, i ono će verovatno zadržati taj status jako dugo”.[27]

Arapski prevod uredi

Jedini arapski prevod Šahname je urađen oko 1220. godine zaslugom el-Fat bin Ali el-Bondarija, persijskog naučnika iz Isfahana na zahtev ajubidskog vladara Damaska Muazama. Prevod je Nathr (bez rime) i bio je uglavnom zaboravljen dok nije ponovno objavljen u potpunosti u Egiptu 1932. godine, zaslugom istoričara Abdelvahaba Azama. Ovo moderno izdanje je bazirano na nekompletnim i uglavnom neprecizno fragmentiranim kopijama pronađenim u Kembridžu, Parizu, Astani, Kairu i Berlinu. Na ovoj poslednjoj lokaciji je postojala najkompletnija, najmanje netačna i dobro očuvana arapska verzija originalnog prevoda el-Bondarija.

Engleski prevodi uredi

Postoje brojni prevodi na engleski jezik, od kojih su gotovo svi skraćene verzije. Džejms Atkinson iz medicinske službe Britanske istočnoindijske kompanije preduzeo je prevod na engleski u svojoj publikaciji iz 1832. godine za Orijentalni fond prevoda Velike Britanije i Irske, koji je sada deo Kraljevskog azijatskog društva. U periodu između 1905. i 1925, braća Artur i Edmond Vorner objavili su prevod kompletnog rada u devet tomova. Postoje isto tako moderni nekompletni prevodi Šahname: Ruben Levijeva prozna verzija iz 1967. godine (koju je kasnije revidirao Amin Banani), i još jedan prevod Dika Dejvisa u vidu mešavine poezije i proze koji se pojavio 2006. godine.[28] Novi prevod na engleski u vidu prozne knjige je objavio Ahmed Sandri 2013. godine.[29]

Izabrane ilustracije uredi

  •  
    Borba Iranaca protiv Turanaca
  •  
    Faramarz žali smrt svog oca Rustema i strica
  •  
    Sastanak sa kraljem Ardaširom
  •  
    Veliki vezir Bozormerg izaziva indijskog poslanika na partiju šaha

Reference uredi

  1. ^ Lalani, Farah (13. 5. 2010). „A thousand years of Firdawsi’s Shahnama is celebrated”. The Ismaili. Arhivirano iz originala 05. 08. 2013. g. Pristupljeno 24. 5. 2010. 
  2. ^ Ashraf, Ahmad (30. 3. 2012). „Iranian Identity iii. Medieval Islamic Period”. Encyclopædia Iranica. Pristupljeno 1. 1. 2010. 
  3. ^ „Ten Most Expensive Books of 2006”. Fine Books & Collections. Arhivirano iz originala 03. 08. 2020. g. Pristupljeno 03. 11. 2018. 
  4. ^ „"Bayasanghori Shâhnâmeh" (Prince Bayasanghor’s Book of the Kings)”. UNESCO. Pristupljeno 28. 5. 2012. 
  5. ^ Lawrence, Lee (6. 12. 2013). „Politics and the Persian Language”. The Wall Street Journal. Arhivirano iz originala 17. 11. 2015. g. 
  6. ^ Simpson, Marianna Shreve (21. 4. 2009). „ŠĀH-NĀMA iv. Illustrations”. iranicaonline.org. Encyclopædia Iranica. 
  7. ^ Eduljee, K. E. „Ferdowsi Shahnameh Manuscripts”. www.heritageinstitute.com. Pristupljeno 22. 8. 2016. 
  8. ^ Burgan, Michael (2009). Empire of the Mongols. Infobase Publishing. str. 129. ISBN 978-1-60413-163-5. 
  9. ^ Foot, Sarah; Robinson, Chase F. (2012). The Oxford History of Historical Writing: Volume 2: 400-1400. Oxford: Oxford University Press. str. 271. ISBN 978-0-19-163693-6. 
  10. ^ Adamjee, Authors: Stefano Carboni, Qamar. „The Art of the Book in the Ilkhanid Period - Essay - Heilbrunn Timeline of Art History - The Metropolitan Museum of Art”. The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History. 
  11. ^ Komaroff, Authors: Suzan Yalman, Linda. „The Art of the Ilkhanid Period (1256–1353) - Essay - Heilbrunn Timeline of Art History - The Metropolitan Museum of Art”. The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History. 
  12. ^ Lukonin, Vladimir; Ivanov, Anatoly (2012). Persian Art. Parkstone International. str. 65. ISBN 978-1-78042-893-2. 
  13. ^ „Bahram Gur in a Peasant’s House, Ilkhanid Dynasty”. Khan Academy. 
  14. ^ „Leaf from the Shahnama (Book of Kings) « Islamic Arts and Architecture”. Arhivirano iz originala 03. 11. 2018. g. Pristupljeno 03. 11. 2018. 
  15. ^ „Style in Islamic Art (1250 - 1500 A.D) « Islamic Arts and Architecture”. Arhivirano iz originala 03. 11. 2018. g. Pristupljeno 03. 11. 2018. 
  16. ^ Blair, Sheila S. "Rewriting the History of the Great Mongol Shahnama". In Shahnama: The Visual Language of the Persian Book of Kings, ed. Robert Hillenbrand. Ashgate Publishing, Ltd. 2004. ISBN 978-0-7546-3367-9. стр. 35.
  17. ^ а б в г д ђ е Simpson, Marianna Shreve Simpson (7. 5. 2012). „Šāh-nāma iv. Illustrations”. Encyclopædia Iranica. 
  18. ^ Motlagh, Khaleghi; Lentz, T. (15. 12. 1989). „Bāysonḡorī Šāh-nāma”. Encyclopædia Iranica. 
  19. ^ John L. Esposito, ур. (1999). The Oxford History of Islam. New York: Oxford University Press. стр. 364. ISBN 978-0-19-510799-9. „To support their legitimacy, the Safavid dynasty of Iran (1501–1732) devoted a cultural policy to establish their regime as the reconstruction of the historic Iranian monarchy. To the end, they commissioned elaborate copies of the Shahnameh, the Iranian national epic, such as this one made for Tahmasp in the 1520s.” 
  20. ^ Lapidus, Ira Marvin (2002). A History of Islamic Societies (2nd изд.). Cambridge: Cambridge University Press. стр. 445. ISBN 978-0-521-77933-3. „To bolster the prestige of the state, the Safavid dynasty sponsored an Iran-Islamic style of culture concentrating on court poetry, painting, and monumental architecture that symbolized not only the Islamic credentials of the state but also the glory of the ancient Persian traditions.” 
  21. ^ Ahmed, Akbar S. (2002). Discovering Islam: Making Sense of Muslim History and Society (2nd изд.). London: Psychology Press. стр. 70. ISBN 978-0-415-28525-4. „Perhaps the high point was the series of 250 miniatures which illustrated the Shah Nama commissioned by Shah Ismail for his son Tahmasp.” 
  22. ^ „Exhibition: Epic of the Persian Kings: The Art of Ferdowsi’s Shahnameh”. The Fitzwilliam Museum. Архивирано из оригинала 11. 4. 2012. г. Приступљено 29. 5. 2012. 
  23. ^ „Shahnama: 1000 Years of the Persian Book of Kings”. Freer and Sackler Galleries. Архивирано из оригинала 25. 06. 2012. г. Приступљено 29. 5. 2012. 
  24. ^ Fassihi, Farnaz (23. 5. 2013). „Shahnameh, a Persian Masterpiece, Still Relevant Today”. The Wall Street Journal. IRAN. 
  25. ^ „Shahnameh : The Epic of the Persian Kings by Sheila Canby, Ahmad Sadri and Abolqasem Ferdowsi (2013, Hardcover) - eBay”. www.ebay.com. 
  26. ^ Osmanov, M. N. O. „Ferdowsi, Abul Qasim”. TheFreeDictionary.com. Приступљено 11. 9. 2010. 
  27. ^ Davis, Dick (август 1995). „Review: The Shahnameh by Abul-Qasem Ferdowsi, Djalal Khaleghi-Motlagh”. International Journal of Middle East Studies. Cambridge University Press. 27 (3): 393—395. JSTOR 176284. 
  28. ^ Loloi, Parvin (2014). „Šāh-Nāma Translations iii. Into English”. Encyclopedia Iranica. Приступљено 8. 10. 2015. 
  29. ^ Lyden, Jacki. „'Heart' Of Iranian Identity Reimagined For A New Generation”. NPR. Приступљено 27. 3. 2017. 

Литература uredi

  • John L. Esposito, ур. (1999). The Oxford History of Islam. New York: Oxford University Press. стр. 364. ISBN 978-0-19-510799-9. „To support their legitimacy, the Safavid dynasty of Iran (1501–1732) devoted a cultural policy to establish their regime as the reconstruction of the historic Iranian monarchy. To the end, they commissioned elaborate copies of the Shahnameh, the Iranian national epic, such as this one made for Tahmasp in the 1520s.” 
  • Lukonin, Vladimir; Ivanov, Anatoly (2012). Persian Art. Parkstone International. стр. 65. ISBN 978-1-78042-893-2. 
  • Foot, Sarah; Robinson, Chase F. (2012). The Oxford History of Historical Writing: Volume 2: 400-1400. Oxford: Oxford University Press. стр. 271. ISBN 978-0-19-163693-6. 
  • Burgan, Michael (2009). Empire of the Mongols. Infobase Publishing. стр. 129. ISBN 978-1-60413-163-5. 
  • ‘Azīz Mahdī, Imperviousness in Shāhnāmeh and Mahābhārata, Quarterly Naqd-O-Taḥqīq, ISSN 2454-2563, Editor: S. Naqi Abbas (Kaify), Volume 1, Issue I, pp. 80-87, Jan-Feb-Mar. 2015, New Delhi (in Persian)
  • ‘Azīz Mahdī, ‘Fire Trial’ in Rāmāyana and Shāhnāmeh, Quarterly Naqd-O-Taḥqīq, ISSN 2454-2563, Editor: S. Naqi Abbas (Kaify), Volume 1, Issue II, pp. 147-158, Jan-Feb-Mar. 2015, New Delhi (in Persian)
  • Owahedur Zaman, Ḥāfiẓ Maḥmūd Shīrānī’s Contribution to Shāhnāmeh Studies and Indo-Persian Literature, Quarterly Naqd-O-Taḥqīq, ISSN 2454-2563, Editor: S. Naqi Abbas (Kaify), Volume 1, Issue I, pp. 95-102, Jan-Feb-Mar. 2015, New Delhi (in Persian)
  • Poet Moniruddin Yusuf (1919–1987) translated the full version of Shahnameh into the Bengali Language (1963–1981). It was published by the National Organisation of Bangladesh Bangla Academy, in six volumes, in February 1991.
  • Borjian, Habib and Maryam Borjian. 2005–2006. The Story of Rostam and the White Demon in Māzandarāni. Nāme-ye Irān-e Bāstān 5/1-2 (ser. nos. 9 & 10), pp. 107–116.
  • Shirzad Aghaee, Imazh-ha-ye mehr va mah dar Shahnama-ye Ferdousi (Sun and Moon in the Shahnama of Ferdousi, Spånga, Sweden, (. 1997. ISBN 978-91-630-5369-6.)
  • Shirzad Aghaee, Nam-e kasan va ja'i-ha dar Shahnama-ye Ferdousi (Personalities and Places in the Shahnama of Ferdousi, Nyköping, Sweden, (. 1993. ISBN 978-91-630-1959-3.)
  • Eleanor Sims. 1992. The Illustrated Manuscripts of Firdausī's "shāhnāma" Commissioned by Princes of the House of Tīmūr. Ars Orientalis 22. The Smithsonian Institution: 43–68. https://www.jstor.org/stable/4629424.

Persijski tekstovi uredi

  • A. E. Bertels (editor), Shax-nāme: Kriticheskij Tekst, nine volumes (Moscow: Izdatel'stvo Nauka, 1960–71) (scholarly Persian text)
  • Jalal Khāleghi Motlagh (editor), The Shahnameh, in 12 volumes consisting of eight volumes of text and four volumes of explanatory notes. (Bibliotheca Persica, 1988–2009) (scholarly Persian text). See: Center for Iranian Studies, Columbia University.

Adaptacije uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Šahname na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Шахнаме&oldid=27554753”