Vrtača
Vrtače ili ponikve su zatvorene depresije, najčešće ovalnog oblika, od metarskog do dekametarskog prečnika i dubine. Obično se tretiraju kao elementarni površinski oblici kraškog procesa.[1]
_07.jpg)
Dimenzije vrtača variraju u veoma širokim granicama jer zavise od različitih faktora. Faktori koji određuju dimenzije vrtača su: režim i ukupna količina padavina na tom prostoru, čistoća i debljina krečnjačke mase, čestina pukotina u krečnjaku, intenzitet korozije (kraške ili hemijske erozije), stadijum evolucije, tektonska poremećenost krečnjaka, klimatska zonalnost, tip krasa itd. Najveći broj vrtača ima širinu 20-50 m a dubinu 5-10 m. Male vrtače imaju širinu od jedva nekoliko metara a dubinu nekoliko desetina santimetara. Nasuprot njima postoje vrtače džinovskih razmera. Vrtača Ponikva, iznad Bakra, ima prečnik od 800 m, a dubinu 200 m. Severno od nje je vrtača čiji je prečnik 700 m i u njoj je periodsko jezero. Vrtača Norin u Nikšićkom polju dugačka je 600, široka 450, a duboka 160 m.
Najveći broj vrtača nastaje rastvaranjem. Predispoziciju za pojačano rastvaranje predstavljaju mehanički diskontinuiteti stenske mase - razlomi, međuslojne pukotine, a naročito mesta ukrštanja više razloma. U retkim slučajevima, vrtače mogu nastati provaljivanjem tavanica plitkih podzemnih prostorija i sleganjem tla. Tako nastali oblici nazivaju se salomne vrtače.
Vrtače su, po pravilu, masovna pojava. Javljaju se na zaravnjenim terenima, gde se vode duže zadržavaju na površini i obavljaju rastvaranje. Ogoljen krečnjački teren, pokriven velikim brojem od levkastih do bunarastih vrtača, između kojih postoje samo uske pregrade, naziva se boginjavi kras.[2]
Na terenima koje izgrađuju tanje mase karbonata, koje se smenjuju s nerastvorljivim stenama, javljaju se retke, individualne vrtače, obino manjih, od metarskih do dekametarskih dimenzija. Njihove stranice i dna su prekriveni decimetarski debelim eluvijumom. Takvi oblici se nazivaju aluvijalne vrtače.
Vrtače se veoma često javljaju u nizovima, kada slede krupnije razlomne strukture, ili slojevitost, tj. međuslojne pukotine. Niz vrtača orijentisan u jednom pravcu siguran je indikator postojanja razloma, često i podzemnih tokova. Vrtače u takvim nizovima imaju izrazita izduženja u pravcu pružanja razloma. Velike individualne vrtače nastale na preseku dva međusobno upravna razloma imaju krstast izgled, s izduženjem u oba pravca.
Razvoj vrtača uslovljen je i nagibom padine, tj. mogućnošću zadržavanja vode na površini terena. Na strmijim stranama javljaju se samo škrape. Vrtača i uvala nema, što nikako ne znači da su ti delovi terena slabo krasifikovani.
Klasifikacija vrtača uredi
Vrtače imaju raznovrsne oblike. Njihova klasifikacija vrši se na osnovu sledećih morfoloških odlika: izgleda, oblika, dubine i nagiba strana vrtača. Na osnovu tih odlika Jovan Cvijić izdvojio je 2 genetska i 3 morfološka tipa vrtača. Genetski tipovi vrtača su normalne i salomne.[3]
Prema izgledu on je izdvojio tri tipa vrtača: tanjiraste, levkaste i bunaraste (ili oknaste).
- Tanjiraste vrtače su plitke vrtače, čiji je poluprečnik višestruko veći od dubine. Dno im je obično zaravnjeno, pokriveno crvenicom. Tanjiraste vrtače nastaju u slabije rastvorljivim stenama, kao što su dolomiti, ili u krečnjacima s većim sadržajem nerastvorljivih komponenata.
- Levkaste vrtače imaju poluprečnik približno jednak dubini. Ti oblici su veoma česti u dobro rastvorljivim, tektonski poremećenim krečnjacima. Na njihovim stranama, po pravilu, su razvijene škrape.
- Poluprečnik bunarastih vrtača je znatno manji od dubine a često imaju vertikalne strane. Ove vrtače nastaju na preseku dva vertikalna - subvertikalna razloma ili više njih. One predstavljaju prelaz ka jamama. Oštra granica između bunarastih vrtača i jama ne može se postaviti.[1] Ovaj tip vrtača ređi je u odnosu na prethodna dva. Reprezentativni primeri ovog tipa ima u okolini Logateca, u Sloveniji, gde imaju dubinu 15-20 m a prečnik samo 2-5 m. U Radoštaku (ogranak Orjena) one su duboke do 150 a široke do 50 m. U Istočnoj Srbiji označavaju ih kao propast. Najveći njihov broj nalazi se na površi Valožja, na Suvoj planini. Tipičan predstavnik ovog tipa je Čavčija Propast; dubine su 20 m i prečnika 3 m. Kod nekih propasti dno se produžuje u omanju dvoranicu. Vrtača Propast u Ždrebici ima otvor prečnika 5 m, dubina stromora je 12 m, koji se produžava u horizontalni kanal dužine 15 m.[3]
U morfografskom pogledu, prema izgledu njihovog otvora, vrtače se dele na okruglaste, ovalne i izdužene. Kod ovalnih veća osa je dva puta duža od male ose, a kod izduženih je taj indeks još i veći.[3]
Terminologija uredi
Postoje različiti nazivi za ovaj oblik površinskog kraškog reljefa. U zavisnosti od kraja u kome se sreću, odnosno dijalekta lokalnog stanovništva označavaju se nazivima do, dolac, dolina, duliba ali i vrtop ili vrteč, što je slučaj u Istočnoj Srbiji. Termin „dolina” ušao je u svetsku geomorfološku literaturu.[3]
Reference uredi
Literatura uredi
- Petrović, Dragutin; Manojlović, Predrag (2003). Geomorfologija. Beograd: Geografski fakultet. str. 297. ISBN 978-86-82657-32-3.
- Anđelić M. Geomorfologija. Beograd: Vojnogeografski institut, 1990.
- Marković M., Pavlović R., Čupković T. Geomorfologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2003, pp. 235.
- Pešić L. Opšta geologija - Egzodinamika. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet, 2001.
- Petrović Dragutin. "Geomorfologija", Beograd, 1967.
