Druga bitka za Atlantik

Druga bitka za Atlantik je bila najduža neprestana vojna kampanja u Drugom svetskom ratu, koja je trajala od 1939. do poraza Nemačke 1945. U svojoj srži bitka je predstavljala savezničku pomorsku blokadu Nemačke, objavljene jedan dan nakon izbijanja rata, i potonju nemačku kontra-blokadu. Vrhunac bitke je bio od sredine 1940. do kraja 1943. Druga bitka za Atlantik je ukrstila sa jedne strane podmornice i druge ratne brodove Krigsmarinea i avione Luftvafea protiv Kraljevske mornarice, Kraljevske kanadske mornarice i savezničkih trgovačkih brodova. Konvoji, koji su uglavnom dolazili iz Severne Amerike koji su išli za Ujedinjeno Kraljevstvo i Sovjetski Savez, su bili pod zaštitom britanske i kanadske mornarice i vazduhoplovstva. Tim snagama su se pridružili brodovi i avioni SAD počevši od 13. septembra 1941. Nemcima su se pridružile podmornice Italijanske kraljevske mornarice, nakon što je Kraljevina Italija stupila u rat 10. juna 1940.

Druga bitka za Atlantik
Deo Drugog svetskog rata
Oficiri na mostu pratećeg razarača traže neprijateljske podmornice, oktobar 1941-
Vreme 3. septembar 1939. - 8. maj 1945. Mesto Atlantski okean Ishod Saveznička pobeda
Sukobljene strane
Ujedinjeno Kraljevstvo Kanada SAD (1941–45) Njufaundlend Danska Norveška Poljska Slobodna Francuska (1940–1945) Belgija Brazil (1942–45) Holandija Francuska (1939–40)	Nemačka Italija (1941–43)
Komandanti i vođe
Martin E. Nasmith (1939–41) Sir Percy Noble (1941–42) Maks Kenedi Horton (1943–45) Frederick Bowhill (1939–41) Philip de la Ferté (1941–43) Sir John Slessor (1943–45) Leonard Mari Ernest King Rojal Ingersol	Erih Reder Karl Denic Herman Gering
Žrtve i gubici
36.200 mrtih mornara

Kao ostrvska država, Ujedinjeno Kraljevstvo je bilo izuzetno zavisno od uvozne robe. Britanija je zahtevala voše od milion tona uvezenog materijala nedeljeno samo da bi mogla da preživi i da se bori. U suštini, druga bitka za Atlantik je bio sukob tonaža; Saveznici su se borili da snabdevaju Britaniju, a sile Osovine su pokušavale da prekinu plovidbu trgovačke mornarice koja je omogućila Britaniji da nastavi da se bori. Od 1942. Nemci su takođe pokušavali da spreče nagomilavanje savezničkih zaliha i opreme koja je bila u svrhu priprema za invaziju okupirane Evrope. Poraz pretnje od nemačkih podmornica je bio preduslov za proterivanje Nemaca. Ishod bitke je bio strategijska pobednika Saveznika; nemačka blokada je propala, ali po visokoj ceni: 3500 trgovačkih i 175 ratnih brodova je potpljeno uz gubitak od 783 podmornice.

Izraz bitka za Atlantik je skovao Vinston Čerčil u februaru 1941. Kampanja je počela odmah po otpočinjanju rata u Evropi i trajala je šest godina. Uključivala je biše od 100 bitaka oko konvoja i možda 1000 susreta sa jednim brodom, na bojištu koje se prostiralo hiljadama kvadratnih kilometara okeana. Ratna sreća se menjala konstantno kako je jedna ili druga sticala prednost, kako su nova oružja, taktike, protivmere i oprema razvijane od obe strane. Saveznici su postepeno sticali prednost, porazivši nemačke površinske brodove do kraja 1942 i podmornice do polovine 1942, mada su gubici usled dejstva podmornica dešavali do kraja rata.

Značaj Atlantskog ratišta

Za Veliku Britaniju, kao ostrvsku državu, Atlantik je bio od velikog ekonomsko-strategijskog značaja. Od sigurnosti atlantskih pomorskih komunikacija zavisila je egzistencija i sloboda Velike Britanije, jer je ona preko Atlantika održavala vezu sa prekomorskim dominionima i kolonijama, snabdevala se proizvodima, industrijskim i strategijskim sirovinama. Zato je Velika Britanija obraćala naročitu pažnju razvoju svoje mornarice, a u poslednje vreme i razvoju avijacije, koje su imale zadatak da obezbede zaštitu njenih pomor­skih komunikacija i odbranu njenih obala.

Za Francusku Atlantik nije imao toliki značaj kao za Britaniju; ona je preko njega održavala vezu sa svojim kolo­nijama u zapadnoj Africi, zapadnom Atlantiku, sa SAD i drugim prekomorskim drzavama.

Nemačku je Atlantik interesovao prvenstveno kao ratište na kome se jednom od njenih protivnika, Velikoj Britaniji, mogao zadati smrtni udarac. Zbog britanske nadmoćnosti na moru, Nemačka nije mogla da računa na neko značajnije snabdevanje strategijskim sirovinama iz prekomorskih zemalja. Osim toga, izlaz na Atlantik bio je za nju moguć samo preko Severnog mora i kroz Lamanš, ali je ove puteve kontrolisala britanska i francuska ratna flota. Nepovoljan strate­gijski položaj Nemačke, i njena izloženost savezničkoj pomorskoj blokadi, smanjivali su operativne mogućnosti njene ratne mornarice. Zbog toga su Nemci težili da osvajanjem novih obala otvore svojoj floti izlaz na Atlantik i time joj stvore povoljnije uslove za delovanje. Da bi popravila svoj položaj i izbegla teže posledice pomorske blokade, Nemačka je i u predratnom periodu preduzela neke mere: reorganizovala je svoju privredu u cilju smanjenja uvoza, a ugovorima sa SSSR, Italijom, skandinavskim i balkanskim zemljama, obezbedila je uvoz potrebnih sirovina i raznih drugih artikala. Međutim, ključni strategijski položaji u bici za Atlantik bili su ili u britansko-francuskim ili u rukama zemalja naklonjenih Saveznicima, sa izuzetkom Kanarskih ostrva koja su pripadala Španiji. To je za Nemačku imalo nepovoljan uticaj na tok i krajnji rezultat bitke za Atlantik.

Ratne pripreme, planovi, organizacija i snage

Nemačka mornarica je počela intenzivnu pripremu za rat tek 1935. godine, posle otkazivanja Versajskog ugovora i zaključenja britansko-nemačkog pomorskog ugovora. Krajem maja 1938. godine Hitler je naredio komandantu mornarice, admiralu Rederu, da ubrza izgradnju bojnih brodova Tirpitz i Bismarck i da izradi plan za razvoj nemačke mornarice, kako bi se postigao paritet sa Velikom Britanijom. Prema tzv.“Planu Z“, koji je izrađen u februaru 1939. godine, nemačka flota bi do početka 1948. godine imala: 10 bojnih brodova, 12 bojnih krstaša, 3 džepna bojna broda, 4 nosača aviona, 5 teških krstarica, 44 lake krstarice, 68 razarača, 90 torpiljarki i torpednih čamaca i 249 podmornica raznih tipova. 28. aprila 1939. godine Nemačka je otkazala britansko-nemački pomorski ugovor od 1935. godine, i time otklonila smetnje za razvoj svoje mornarice. Međutim, zbog izbijanja rata, ovaj dugoročni program izgradnje brodova morao je biti zamenjen novim skraćenim programom u kome je težište stavljeno na izgradnju podmornica.

Tek pred rat, iz jedinica dobijenih iz sastava nemačkog vazduhoplovstva, nemačka ratna mornarica je obrazovala mornaričku avijaciju (oko 220 aviona i hidroaviona). Sem toga, za polaganje mina i za napad na britanski pomorski saobraćaj bilo je predviđeno 6 bombarderskih grupa Heinkel He-111. Nosače aviona nemačka ratna mornarica nije imala.

Na osnovu Hitlerovog naređenja od 10. maja 1939. godine, Nemci su počeli da razrađuju plan za eventualnu upotrebu mornarice u ratu. Zbog nedovoljne jačine, mornarica je dobila pretežno defanzivne zadatke: da štiti nemačke obale; da brani sopstvene a napada savezničke pomorske komunikacije; da povremeno vrši ispade u Severno more radi ometanja pomor­ske blokade i vezivanja britanske Domovinske flote; da postavlja defanzivna i ofanzivna minska polja i da podržava kopnene i vazduhoplovne operacije duž obale. Zadaci avijacije su bili: izviđanje i kontrola britanskih ostrva i danskih moreuza; napadi na protivničke pomorske snage na moru i u pomorskim bazama; postavljanje mina ispred britanskih obala; vazdušna odbrana nemačkih teritorijalnih voda i pomorskih baza.

Britanski i francuski pomorski saobraćaj trebalo je ometati pojedinačnim ili grupnim prepadima podmornica, ratnih brodova, pomoćnih krstarica i aviona, kao i polaganjem mina. Pri tome su podmornice imale najvažniju ulogu - vođenje podmorničkog rata protiv protivničkih trgovačkih brodova, dok su ratni brodovi, a naročito pomoćne krstarice, imali zadatak da vrše diverzije, da bi izazvali podelu i rasturanje britansko-francuskih pomorskih snaga i olakšavali rad nemačkim podmornicama. Za izvršenje ovog zadatka predviđena su 2 džepna bojna broda (Deutschland i Graf Spee) i tri flotile sa 22 podmornice. Napadi na pristaništa i pomorske baze prepušteni su avijaciji.

Ratna organizacija nemačke mornarice bila je prilagođena potrebama vođenja borbe na dva fronta, zapadnom i istočnom. Pomorske snage bile su podeljene na zapadnu flotu u Severnom moru i istočnu flotu u Baltičkom moru čiji su komandanti imali sedište u Vilhelmshafenu (Wilhelmshaven) i Svinemindu (Swinemunde), kasnije u Kilu.

Britanska mornarica je, kao i nemačka, započela pripremu za rat sa znatnim zakašnjenjem. Prema novom programu od 1936. predviđena je izgradnja 5 bojnih brodova, 6 nosača aviona, 19 krstarica, 32 razarača, 20 eskortnih raza­rača, 11 podmornica, 40 minolovaca i 4 brza minopolagača. Veći deo ovih brodova završen je tek po izbijanju rata, što je za Veliku Britaniju imalo neugodne posledice, naročito zbog nedostatka eskortnih brodova. Pored toga, mornarica nije bila dovoljno pripremljena za odbranu od napada iz vazduha, ali je u odnosu na nemačku mornaricu, imala dva značajna tehničko-taktička preimućstva: savršeniji radar i ASDIC.

1. juna 1939. godine britanska ratna mornarica formirala je specijalnu sekciju koja je imala zadatak da planira i organizuje naoružavanje celokupne britanske trgovačke mornarice. Ona je u saradnji sa Ministarstvom pomorstva i sopstvenicima trgovačkih brodova, podelila raspoloživo protivpodmorničko i protivavionsko naoružanje trgovačkim brodovima čija je posada obučena za upotrebu ovog naoružanja. 26. avgusta je britanski Admiralitet preuzeo kontrolu nad svim britanskim trgovačkim brodovima i starao se o organizaciji konvoja i njihovoj zaštiti, ali je naoružanje trgovačkih brodova otpočelo tek 4. septembra 1939. godine, kada su počele akcije nemačkih podmornica. Za borbu protiv podmornica u obalskim vodama predviđen je veliki broj ribarskih brodova koji su posle izbijanja rata mobilisani.

Mornarička avijacija brojala je oko 300 aviona i hidroaviona; sačinjavali su je aparati ukrcani na nosačima aviona i hidroavioni na brodovima. Za sadejstvo sa mornaricom bilo je predviđeno 194 aviona koji su pripadali tzv. Obalskoj komandi; polovinom aprila 1941, ova komanda, dotad podređena RAF-u, ušla je u sastav mornarice.

Britanski ratni plan počivao je na pretpostavci da će britanska mornarica imati odmah kao protivnike i nemačku i italijansku flotu, dok se ulazak Japana u rat očekivao kasnije. Na osnovu plana koji je odobren 30. januara 1939. godine, britanska mornarica je dobila sledeće zadatke: zaštita britanskih ostrva i pomorskih komunikacija; prebacivanje ekspedicionih snaga u Francusku; pomorska blokada Nemačke; povremene taktičke ofanzivne akcije; postavljanje defanzivnih i ofanzivnih minskih polja i sadejstvo kopnenim i vazduhoplovnim snagama.

Britansko vazduhoplovstvo imalo je zadatak: da obalskom avijacijom vrši izviđanje na moru; da napada nemačke pod­mornice i površinske brodove; da polaže mine; da sadejstvuje mornarici u zaštiti britanskih teritorijalnih voda i obale; da štiti britanske konvoje u granicama svog rejona dejstva; da lovačkom avijacijom štiti pomorske baze, pristaništa i obalsku plovidbu, a bombarderskom avijacijom vrši napade na nemačku ratnu flotu, pomorske baze i brodogradilišta.

Britanska mornarica nije imala dovoljno snaga da obezbedi plovidbu velikog broja (oko 3.000) brodova na svim komunikacijama. Zbog toga je Admiralitet odlučio da obezbeđuje konvoje samo u obalskim vodama i tzv. žarišnim zonama gde se sticalo nekoliko komunikacija i gde je saobraćaj bio veoma živ. Konvoji koji su plovili duž istočne obale bili bi zaštićeni minskim poljima; kanal Lamanš i ulaz u Irsko more sa zapada štitila bi tzv. Kanalska eskadra (ChannelForce — 2 bojna broda, 2 nosača aviona, 3 krstarice) koja je bazirala u Portlandu, dok bi istočni ulaz u Lamanš bio zatvoren minskim poljem položenim kod Dovera. Za borbu sa lakim nemačkim snagama koje bi pokušale da operišu u južnom delu Severnog mora izdvojeno je iz sastava Domovinske flote 2 krstarice i 9 razarača i prebazirano u Hamber (Humber); ove snage su bile pod neposrednom komandom Admiraliteta. Severne ulaze u Atlantik, između Farskih ostrva i Islanda i Danski prolaz (između Islanda i Grenlanda), kontrolisala bi tzv. Severna patrola koja se sastojala od krstarica i trolera (trawlers). Obezbeđenje obalske plovidbe u Lamanšu i duž istočne obale povereno je pomorskim komandama u Noru (Nore, ušće Temze), Portsmautu i Rozajtu. Za brodove koji bi dolazili sa zapada (ako ne voze u konvoju) određivali bi se pravci za približavanje domaćim vodama. Njih je kontrolisala avijacijom i pomorskim snagama Komanda zapadnih prilaza sa sedištem u Plimutu. Nekoliko pomorskih komandi - za severni Atlantik (Fritaun), za Zapadnu Indiju (Bermuda), Indiju (Cejlon) i Kinu (SingapuriHongkong) shodno svojoj jačini, preuzelo je i deo odgovornosti za obezbeđenje saobraćaja. Svi trgovački brodovi trebalo je da budu naoružani protivavionskim i protivpodmorničkim naoružanjem.

Blokada Nemačke sprovodila bi se kontrolom ulaza u Severno i Sredozemno more. Predviđeno je da se kontrolne baze uspostave na Orknijskim ostrvima, Daunsu (Downs), Gibraltaru, Malti, Haifi i Adenu. U blokadi je trebalo da učestvuju i podmornice, bliže nemačkoj obali, i avijacija koja bi stalno patrolirala između Škotske i Norveške, s tim što bi poslednjih 60 milja uz norvešku obalu, zbog nedovoljnog akcionog radijusa avijacije, kontrolisalo pet podmornica.

Britanska ratna mornarica bila je podeljena na Domovinsku flotu (Home Fleet) u bazama na britanskim ostrvima, Sredozemnu flotu u bazama na Sredozemlju, i Flotu Dalekog istoka, u bazama na Dalekom istoku. Zahvaljujući povoljnom vojno-geografskom položaju, Domovinska flota je bila u mogućnosti da s britanskih ostrva kontroliše sve nemačke pomorske puteve i da primeni strategiju iščekivanja (wait and see), ne upuštajući se u odlučnu pomorsku bitku u blizini nemačke obale.

Francuska mornarica, koja je tek 1939. godine otpočela prenaoružavanje, stupila je u rat sa znatnim brojem starijih brodova. Pored toga, zakasnila je i s primenom radara i aparata za otkrivanje podmornica. U floti se osećao nedostatak nosača aviona. Francuska je svog glavnog budućeg protivnika gledala u Italiji, pa se i u izgradnji svoje mornarice ravnala prema jačini italijanske flote koja nije imala nosače aviona.

Mornarička avijacija je imala 353 aviona i hidroaviona, a bilo je predviđeno da i oko 80 aviona iz sastava vazduhoplovstva, ali većim delom zastarelih, dejstvuje za potrebe mornarice.

Ratna mornarica dobila je sledeće zadatke: da brani francusku atlantsku obalu, da sadejstvuje britanskoj mornarici u blokadi Nemačke u Severnom moru i Lamanšu; da štiti komunikacije u zoni istočnog Atlantika, kao i duž obala južne Evrope i zapadne Afrike; i da osigurava francuske vojne konvoje od severne i zapadne Afrike. Prema sporazumu sa Britancima, Francuzi su preuzeli kontrolu i nad zapadnim basenom Sredozemnog mora. U skladu sa postavljenim zadacima bile su formirane 3 posebne flote: Atlantska - sa bazama u Lamanšu, zapadnoj Francuskoj, zapadnoj Africi i zapadnom Atlantiku; Sredozemna - sa bazama u Sredozemlju i Flota Dalekog istoka sa bazama na Dalekom istoku. Pored toga, predviđeno je da se obrazuje i nekoliko pomorskih komandi (u Denkerku, Brestu, For de Fransu na Martiniku i u Kazablanci), sa zadatkom da brane obalu, da organizuju zaštitu konvoja i da odgovaraju za opštu sigurnost u svojoj zoni operacije. Svaka od ovih komandi raspolagala je lakim pomorskim, vazduhoplovnim i obalskim jedinicama. Za ofanzivne akcije na Atlantiku, radi pronalaska i uništenja nemačkih krstarica, bila je predviđena i jedna ofanzivna grupa (sa bazom u Brestu) od 2 bojna broda, 1 nosača aviona, 3 krstarice i 10 razarača.

Međunarodna politička situacija u avgustu 1939. jasno je nagoveštavala da je oružani sukob u Evropi neizbežan. Nemačka je izvršila tajnu mobilizaciju svojih pomorskih snaga i u vremenu od 19. do 25. avgusta prebacila u Atlantik džepne bojne brodove Deutschland i Graf Spee, kao i 11 okeanskih pod­mornica. Bojni brod Deutschland sa pomoćnim brodom Westerwald zauzeo je očekujući položaj u severnom, a brod Graf Spee sa pomoćnim brodom Altmark u južnom Atlantiku, dok su podmornice raspoređene na zapadnim prilazima britanskih ostrva. Istovremeno su 22 obalske podmornice isplovile u Severno more.

Zapadne sile su takođe izvršile tajnu mobilizaciju svojih pomorskih snaga i preduzele pripreme za osiguranje komuni­kacija, blokadu Nemačke i za odbranu svojih obala.

Tok operacija do kapitulacije Francuske (3. septembar 1939 - 25. jun 1940)

Odmah po izbijanju rata nemačke podmornice su započele napade protiv britanskog saobraćaja, a Velika Britanija je objavila pomorsku blokadu Nemačke i preduzela prve mere za zaštitu pomorskih komunikacija i odbranu svojih obala. U tom cilju, podmorničke patrole zauzele su određene položaje ispred nemačkih obala i baza, kao i pred norveškom obalom. Avijacija je započela izviđanje, a pomorske snage iz baze u Hamberu otpočele su krstarenje u južnom delu Severnog mora, dok je glavnina Domovinske flote preduzela krstarenje između britanskih ostrva i Islanda da bi presretala nemačke brodove, kontrolisala severne prolaze u Atlantik i davala podršku lakim patrolnim snagama. 6. septembra stupila je u dejstvo Severna patrola, jačine 7 starih krstarica, pa se Domovinska flota povukla u bazu.

Važan i hitan zadatak koji je britanska mornarica obavila na početku rata bio je prebacivanje ekspedicionih snaga u Francusku, a kasnije i njegovo snabdevanje; zadatak je obavljen bez ikakvih gubitaka, jer Nemci nisu ničim ometali nje­govo izvršenje, sem polaganjem mina kod Dovera i u Vejmutskom zalivu, gde se ukrcavanje trupa nije ni vršilo.

5. septembra 1939. SAD su obrazovale tzv. „Neutralnu patrolu“ (Neutrality patrol) koja bi sprečavala zaraćene strane da vode pomorske operacije u vodama zapadne hemisfere. 2. oktobra 1939, na Panameričkoj konferenciji u Panami, izdata je deklaracija o neutralnosti američkih država i opomenute su zaraćene strane da ne vode ratne operacije u zoni oko 555 km (345 mi) pored obale Severne i Južne Amerike. Hitler je izdao naređenje da se poštuje ova zona neutralnosti jer nije hteo da izaziva SAD, ali su komandanti nemačkih brodova i podmornica ipak prodirali u nju i tamo napadali trgovačke brodove.

U cilju zaštite pomorskih komunikacija, Saveznici su odmah, posle objave rata, naredili da se pomorski saobraćaj preko Atlantika vrši samo severnim pravcem: britanska ostrva - Kanada ili SAD, i južnim pravcem: Gibraltar - Fritaun - Južna Amerika ili Južni Atlantik. Sem toga, trgovački brodovi su naoružani i kretali su se u zaštićenim konvojima. Bliska protivpodmornička zaštita konvoja sastojala se od jednog ili više ratnih brodova (eskortni razarači i dr.), dok su posrednu zaštitu vršile jače pomorske jedinice (bojni brodovi, krstarice i nosači aviona), koje su patrolirale u osetljivim područjima i ukazivale pomoć napadnutim konvojima. Protivavionsku odbranu konvoja vršila je britanska avijacija u granicama svog radijusa dejstva, a sem toga svi eskortni i trgovački brodovi dobili su protivavionsko naoružanje.

Na zapadnim prilazima britanskih ostrva bila su određena dva pomorska puta za brodove koji dolaze iz Atlantika (i obratno): severno od Irske (severozapadni prilaz), i južno od Irske (jugozapadni prilaz). Na ovim prilaznim putevima preduzeta je pratnja dolazećih i odlazećih konvoja.

Nemačke podmornice otpočele su napade 3. septembra 1938. kada je podmornica U-30 potopila britanski putnički brod Athenia. Posle ovoga Hitler je zabranio potapanje trgovačkih brodova i naredio da se podmornički rat vodi po odredbama međunarodnog ratnog prava, verovatno s namerom da Veliku Britaniju i Francusku, posle osvajanja Poljske, privoli na mir. Istovremeno je naredio da se nijedan francuski ratni i putnički brod ne napada, čak i onda kada plovi u konvoju, ali je naknadno, 24. septembra, odobrio da se napadi vrše i na francuske ratne, putničke i trgovačke brodove, i da se svi brodovi koji plove duž francuske obale mogu torpedovati bez opomene. U vremenu od 23. septembra do 17. novembra 1939. Nemačka je znatno pooštrila mere u pogledu potapanja protivničkih bro­dova i otpočela da vodi neograničeni podmornički rat, napadajući čak i trgovačke brodove neutralnih država koji plove u pravcu britanskih i francuskih pristaništa ili transportuju materijal namenjen Britancima i Francuzima, izuzimajući samo brodove Italije, Španije, Sovjetskog Saveza i Japana.

U periodu septembar-decembar 1939. nemačke podmor­nice su ograničile svoja dejstva na obalske vode i zapadne prilaze britanskim ostrvima. 12. septembra, na 199 milja zapadno od Irske, potopljen je britanski nosač aviona HMS Courageous sa 518 članova posade. Najveći uspeh postigla je podmornica U-47 koja je prodrla u britansku luku Skapa Flou i 14. oktobra potopila stari bojni brod HMS Royal Oak, a potom se neometano vratila u Nemačku.

U ovom periodu podmornice su dejstvovale danju iz zaronjenog stanja, ali su već u novembru bile prinuđene da pređu na noćne napade sa površine da bi na taj način umanjile efikasnost uređaja za otkrivanje podmornica, a s druge strane noću nije bilo opasnosti od britanske avijacije.

Početkom 1940. nemačke podmornice su produžile neograničeni podmornički rat (samo su bili pošteđeni brodovi SAD, Italije, Španije, Sovjetskog Saveza i Japana). U januaru i februaru zona neograničenog podmorničkog rata proširena je nekoliko puta, tako da je krajem februara obuhvatila celokupnu liniju istočne obale britanskih ostrva i jugozapadne prilaze do 10° 30’ zapadne dužine i celo Irsko more. Istovremeno je zona dejstva nemačkih podmornica proširena na Severno more, radi napada na konvoje za Norvešku i na jug do portugalske obale, radi dejstva protiv konvoja na pravcu Gibraltara. Stoga je u ja­nuaru i februaru povećan broj potopljenih brodova. Međutim, zahvaljujući tome što je pomoću patrola obalske avijacije stalno pratio kretanje nemačkih podmornica, britanski Admiralitet je bio u mogućnosti da organizuje lov na podmornice za vreme njihovog prolaza u Atlantik. Ove patrole pronalazile su i pratile one nemačke brodove i podmornice koji su pokušavali da se probiju iz Severnog mora u Atlantik. Njihov se broj stalno povećavao, tako da je najzad 18. grupa obalske avijacije dobila jedini zadatak da pronalazi i napada dubinskim bombama nemačke podmornice pri njihovom prolazu kroz Severno more, dok je 15. grupa ove avijacije služila isključivo za pratnju konvoja. Dejstvo nemačkih podmornica na pomorske komunikacije u periodu mart-maj znatno je bilo smanjeno radi priprema i izvođenja napada na Norvešku. U toku maja Saveznici su ojačali protivpodmorničku odbranu jer su uveli nove korvete za pratnju konvoja i produžili zaštitnu zonu do 15° zapadne dužine odnosno 200 milja zapadno od Irske.

U toku juna nemačke podmornice angažovane su u cilju ometanja evakuacije britansko-francuskih snaga iz Denkerka i drugih francuskih luka. S druge strane, zbog koncentracije britanskih lakih pomorskih snaga u Lamanšu, znatno je oslabljena zaštita njihovih konvoja u zapadnim prilazima, tako da je u ovom mesecu potopljeno 58 brodova sa 284.113 tona.

Napadi nemačkih podmornica u prvoj etapi rata (septembar 1939 - jun 1940) nisu dali očekivane rezultate. Glavni razlozi za to bili su: nedovoljan broj podmornica (naročito onih s većim radijusom dejstva) i efikasna protivnička protivpodmornička odbrana (organizacija konvoja, pojačana zaštita kon­voja jedinicama ratne mornarice i avijacije). Od početka rata do kapitulacije Francuske, nemačke podmornice potopile su 300 trgovačkih brodova sa 1.136.926 tona, uz gubitak 24 podmornice.

Upotreba mina otpočela je 3. septembra 1939. godine. Nemci su objavili da su postavili minsko polje u Severnom moru ispred Helgolandskog zaliva, dužine 180 milja i širine 60 milja. Sutradan su i Britanci objavili svoje minsko polje u Helgolandskom zalivu, koje se delimično poklapalo sa nemačkim minskim poljem. Na taj način, izlaz iz Helgolandskog zaliva znatno je pomeren na sever.

Od 3—10. septembra prolaz kod Dovera bio je zatvoren minskom preprekom, s ciljem da se nemačkim podmornicama i površinskim brodovima onemogući prodor u Lamanš i time zaštiti transportovanje britanskih ekspedicionih snaga i materijala u Francusku, kao i trgovački konvoji duž obale i na jugozapadnim prilazima britanskim ostrvima. 23. septembra je britanska vlada izdala obaveštenje o postavljanju minskog polja duž istočne britanske obale, između ušća r. Hambera i Taine (Tyne). U decembru je to polje produženo duž čitave istočne obale ostrva.

U oktobru su Nemci ispred britanskih ostrva, pored kontaktnih mina, postavljali i magnetske mine, koje su potopile 19 raznih brodova sa 59.027 tona. U novembru je broj položenih magnetskih mina znatno povećan, tako da je skoro zatvoren prolaz Temzom i onemogućen pomorski saobraćaj s Londonom, dok je pomorski saobraćaj na Severnom moru bio otežan zbog velikog broja lutajućih mina koje su nanele velike gubitke brodovima, naročito u južnom delu Severnog mora. U decembru je težište polaganja mina preneto sa ušća Temze na uske kanale ispred istočne obale, ali je efekat napada bio nešto manji zbog nedostatka magnetskih mina. 4. decembra je britanski bojni brod Nelson pri ulazu u bazu Loh Iv (LochEve) naišao na magnetsku minu i usled oštećenja ostao van upotrebe više meseci. Noću 12/13. decembra 5 nemačkih razarača, podržavanih s 3 lake krstarice, položilo je kontaktne mine ispred ušća reke Tajne.

Početkom 1940. godine nemački površinski brodovi, pod­mornice i avioni produžili su da postavljaju magnetske i kontaktne mine. Tako su nemački razarači u januaru postavili široka minska polja ispred istočne obale i na prilazima Temzi, dok su podmornice polagale mine ispred važnijih britanskih pomorskih baza. I u toku sledeća 4 meseca Nemci su polagali mine ispred britanskih obala i baza, a naročito u toku juna, u kanalu Lamanšu, gde je vršena evakuacija snaga iz Denkerka i drugih francuskih luka, tako da su u ovom mesecu potopljena 22 broda sa 86 076 tona. Čišćenje magnetskih mina išlo je vrlo sporo zbog nedostatka efikasnih sredstava. Tek 28. marta 1940. godine uspešno su upotrebljena 4 protivminska broda (prepravljeni ribarski brodovi), a zatim je izdat nalog da se opremi još 70 brodova za ove zadatke. Istovremeno je na prilazima Temzi preduzeto čišćenje mina pomoću aviona, koje je dalo dobre rezultate. Na taj način znatno je smanjena opasnost od magnet­skih mina.

Pored položenog minskog polja u Helgolandskom zalivu Britanci su 8. aprila 1940. godine položili i dva minska polja u norveškim vodama, radi sprečavanja transporta švedske gvozdene rude preko Narvika u Nemačku. Polaganje mina vršile su uglavnom lake pomorske jedinice (razarači i podmornice). Tek u aprilu 1940. godine nekoliko skvadrona bombarderske avijacije po­ložilo je mine na ušću Elbe, u Kategatu, Beltu, Kilskom ka­nalu i zapadnom delu Baltika. Počev od aprila, i obalska avijacija je polagala mine na ušću r. Vezera (Weser) i Emsa. Tako su u aprilu i maju položene iz aviona 263 mine i potopljena su 24 broda sa 33.635 tona, dok je u isto vreme izgubljeno samo 10 aviona. Polaganje mina iz aviona obustavljeno je posle nemačkog napada na Zapadnom frontu.

Nemačka avijacija otpočela je da izviđa i napada savezničke pomorske komunikacije tek u oktobru, shodno direktivi nemačke Vrhovne komande od 9. oktobra 1939. godine. Zahvaljujući vazdušnom izviđanju Nemci su mogli pratiti kretanje konvoja i stanje u savezničkim pomorskim bazama. Pored toga nemačka avijacija je postavljala minska polja (magnetske mine) ispred luka na britanskoj obali i u kanalu Lamanšu. Najzad, ona je uspešno bombardovala britanske pomorske baze i pristaništa.

U cilju smanjenja dejstva nemačke avijacije, Saveznici su organizovali protivavionsku zaštitu svojih konvoja u teritorijalnim vodama i na prilazima britanskim ostrvima do daljine 200 milja (radijus dejstva lovačkih aviona obalske avijacije). Pored toga, svi eskortni i trgovački brodovi dobili su pav oruđe. Međutim, protivavionska zaštita konvoja naišla je u početku na znatne teškoće: vrlo mali radijus dejstva lovačke avijacije, nedovoljno iskustvo, teškoće oko održavanja veze između lovačkih aviona i konvoja, tako da su avioni najčešće stizali kasnou ugroženu zonu ili uopšte nisu mogli dejstvovati usled ograničenog radijusa dejstva. Zbog toga je krajem februara 1940. godine odlučeno da lovačka avijacija obezbedi stalnu pratnju konvoja u obalskim vodama, što je dalo dobre rezultate i otežalo nemačke napade na konvoje. Da bi se koliko-toliko otklonio nedostatak u protivavionskim oruđima na trgovačkim brodovima, komandni most je zaštićen plastičnim oklopom, podizani su zaprečni baloni i zmajevi, paljene su lažne vatre, itd.

Od početka rata do kapitulacije Francuske, nemačka avi­jacija uspela je da uništi 107 trgovačkih brodova sa 313.139 tona. Ovaj uspeh postignut je zahvaljujući slaboj organizaciji protivvazdušne odbrane savezničkih konvoja, pomorskih baza i pristaništa i nedovoljnom učešću savezničke lovačke avijacije; sem toga bri­tanski Admiralitet je pre rata smatrao da će protivavionska oruđa na brodovima i na obali biti dovoljna da odbiju sve napade iz vazduha, tako da su tek u avgustu 1939. godine preduzete mere za organizaciju PVO pomorskih ciljeva pomoću lovačke avijacije (ali te mere nisu potpuno sprovedene ni do juna 1940. godine).

Nemački ratni brodovi stupili su u dejstvo 26. septembra 1939. godine kada je Hitler naredio da džepni bojni brodovi Deutschland i Graf Spee (koji su pred rat poslati na Atlantik) preduzmu krstarenje po Atlantiku i napadaju savezničke konvoje.

Dejstvo ovih nemačkih brodova po Atlantiku prinudilo je Saveznike da odrede osam gonećih grupa od ukupno 20 brodova (1 bojni brod, 3 nosača aviona i 16 krstarica), dok je britanska Domovinska flota za posrednu zaštitu važnijih kon­voja na severnom Atlantiku upotrebila nekoliko bojnih bro­dova i krstarica i 1 nosač aviona.

Pošto je u toku oktobra na severnom Atlantiku, između Azorskih ostrva i američke obale, potopio dva broda, Nemački brod Deutschland je 15. novembra 1939. godine vraćen u Nemačku i tamo preimenovan u Lutzow, dok je Graf Spee koji je oko 2 meseca krstario po južnom Atlantiku i Indijskom okeanu, potopio 9 brodova sa 50.000 tona. 13. decembra 1939. godine kod zaliva La Plata, odigrala se prva veća bitka u ratu na moru, kada se Graf Spee sukobio sa britanskim krstaricama Exeter, Ajax i Achilles. Posle borbe, u kojoj je britanska krstarica Exeter bila ozbiljno oštećena, nemački brod Graf Spee (takođe oštećen) bio je prinuđen da se skloni u urugvajsku luku Montevideo, gde je ostao 72 časa, a potom, 17. decembra, isplovio. Verujući da ga očekuju znatno nadmoćnije snage, komandant je digao brod u vazduh, a potom izvršio samoubistvo.

Na kratkotrajnom krstarenju od 21. do 27. novembra 1939. nemački bojni brodovi Scharnhorst i Gneisenau potopili su 23. novembra u severnom Atlantiku, britansku pomoćnu krstaricu Rawalpindi, a zatim se vratili u svoju bazu, izbegavši sukob s britanskom Domovinskom flotom.

U vremenu od 4. do 9. juna 1940. godine nemački bojni brodovi Scharnhorst i Gneisenau izvršili su ponovo krstarenje po severnom delu Norveškog mora (operacija Juno) s ciljem da napadnu britansku flotu u oblasti Narvika i konvoje koji su vršili evakuaciju neprijateljskih trupa. Oni su tom prilikom po­topili britanski nosač aviona Glorious, 2 razarača i 2 teretna broda. Od početka rata do kapitulacije Francuske, nemačke krstarice i ratni brodovi potopili su u Atlantiku 18 brodova sa 88.604 tona.

U proleće 1940. godine Nemci su uputili u Atlantik 5 pomoćnih krstarica (naoružanih trgovačkih brodova) radi napada na protivničke konvoje. Ove krstarice potopile su (do kapitulacije Francuske) samo 6 trgovačkih brodova sa 40.631 tona.

Napadi podmornicama, krstaricama, avionima i minama na pomorske komunikacije dali su najbolje rezultate u prvim mesecima rata, kada još nisu bili potpuno organizovani konvoji i njihova odbrana od napada sa mora i iz vazduha. Ukoliko se poboljšavala zaštita konvoja utoliko je i efikasnost nemačkih napada smanjivana, a time i gubici protivničkih brodova.

Međutim, u proleće 1940. godine Nemci su upotrebili veći broj podmornica, aviona i mina i otpočeli napade torpednim čamcima, te su postigli još veće uspehe i pored poboljšanja savezničke protivpodmorničke odbrane, što je svakako posledica savezničkih neuspeha u Norveškoj i na Zapadnom frontu i evakuacije britanskih snaga iz Francuske. I pored velikih gubitaka u trgovačkom brodovlju Saveznici su uspeli da održe pomorski saobraćaj na Atlantiku i time osiguraju dotur potrebnih materijalnih sredstava neophodnih za vođenje rata i snabdevanje stanovništva.

Avijacija je u toku ove etape imala znatan uticaj na tok i rezultat bitke za Atlantik. Avijacija je bila nezamenljiva ne samo pri izviđanju (naročito za pronalaženje i praćenje konvoja i podmornica) nego i pri napadu na konvoje, površinske brodove, podmornice, podmorničke baze i pristaništa. Avion se pokazao kao najopasniji protivnik konvoja. Međutim, učešće avijacije na Atlantiku bilo je znatno ograničeno usled malog radijusa dejstva raspoloživih aviona. U toku ovih operacija utvrđeno je da je PVO ratnih brodova, pomorskih baza i kon­voja bila nedovoljna, tako da se za to morala angažovati i avijacija sa nosača i baza na kopnu. Ovo je izazvalo potrebu za povećanjem broja nosača aviona i PVO brodova (krstarica i drugih) u sastavu ratne mornarice.

Tok operacija od kapitulacije Francuske do Nemačkog napada na SSSR (25. jun 1940 - 22. jun 1941)

Posle kapitulacije Francuske strategijska situacija izmenila se u korist Nemačke. Iz borbe su bili izbačeni skoro svi dotadašnji nemački protivnici u Evropi, a Italija je stupila u rat na njenu stranu. Prema Nemačkoj je ostala još samo Velika Britanija, oslabljena porazom u Francuskoj. Okupacijom Francuske, nemačke snage su izbile na atlantsku obalu i na Lamanš; time su dobile šire mogućnosti za ugrožavanje komunikacija na Atlantiku i za neutralisanje britanske blokade u Severnom moru. Nemačka je sada bila u mogućnosti da na zapadnoj francuskoj obali organizuje svoje baze za podmornice, površinske brodove i bombardere i da znatno poveća njihovu zonu dejstva na Atlantiku. Ovim je naročito bila ugrožena komunikacija britanska ostrva - Gibraltar - zapadna Afrika. Pored toga, Nemačka je sada bila u mogućnosti da svojom avijacijom i lakim pomorskim jedinicama kontroliše sav pomorski saobraćaj na Lamanšu i na jugozapadnim i istočnim prilazima britanskim ostrvima. Odmah po ovladavanju francuskom obalom nemačke podmornice su prešle u francuske baze u Brestu, Sen Nazeru, Lorjenu i Palisu, dok je baza u Bordou određena za smeštaj italijanskih podmornica, čije je učešće u operacijama na Atlantiku takođe bilo predviđeno. Istovremeno su nemački torpedni čamci i lake pomorske jedinice prebačeni u pomorske baze Holandije, Belgije i Francuske i time ugrozili britanski pomorski saobraćaj u Lamanšu.

S druge strane, Velika Britanija je bila u vrlo teškoj strategijskoj situaciji, naročito stoga što nije mogla da koristi pomorske i vazduhoplovne baze Irske, koje su joj bile neophodne za odbranu južnih i zapadnih prilaza britanskim ostrvima. Pored toga, britanska mornarica je bila znatno oslabljena rasturanjem svojih snaga radi zaštite prekomorskih teritorija i puteva (južni i zapadni Atlantik, Sredozemlje i Daleki istok), kao i gubicima prilikom evakuacije iz Denkerka. Najzad, britanske pomorske snage na Atlantiku bile su znatno smanjene angažovanjem izvesnih ratnih brodova za odbranu britanskih ostrva od nemačke invazije. Pored toga, usled gubitka francuske flote i njenih pomorskih baza u zapadnoj Evropi, Atlantiku, Sredozemlju i Dalekom istoku, zadaci bri­tanske ratne mornarice u zaštiti pomorskih komunikacija znatno su se povećali. Iako je britanska ratna mornarica još bila nadmoćnija, ipak se nalazila u nepovoljnom položaju usled nadmoćnosti nemačke avijacije. Zbog toga je prirodno što je između Britanije i Nemačke nastala borba oko francuske flote.

Britanska vlada je uspela da na svoju stranu privuče francuske pomorske jedinice koje su se nalazile u Velikoj Britaniji, dok je eskadra u Aleksandriji, prema sporazumu sa Britancima, ostala neutralna do 1943. godine kada je prišla snagama de Gola. Međutim, francuske flotne jedinice iz Orana (Mers el Kebir) i iz Dakara ostale su verne francuskoj vladi iz Višija, pa su ih Britanci napali, potopili jedan, a oštetili tri bojna broda. U vezi s tim, francuska višijska vlada prekinula je diplomatske odnose s Velikom Britanijom. Pošto francuske pomorske snage na Martiniku, Gijani i Antilima nisu htele da se priključe Velikoj Britaniji i pokretu generala de Gola, to je postignuta saglasnost između SAD i komandanta ovih francuskih pomorskih snaga da ove snage ostanu neutralne. Sa ovom odlukom složili su se i predstavnici Panameričke konferencije, koja je održana u Havani juna 1940. godine

Zbog neposredne opasnosti od invazije, zaštita britanskih ostrva došla je na prvo mesto u operativnom planu britanske mornarice, zaštita pomorskog saobraćaja na drugo, a pomorska blokada Nemačke na treće mesto.

Zaštita pomorskog saobraćaja imala se produžiti na dotadašnji način, ali sa znatno smanjenim snagama, posto je veći deo razarača i drugih eskortnih brodova bio angažovan za od­branu britanskih ostrva. Pored toga, bilo je predviđeno da Komanda zapadnih prilaza, kad počne invazija, odmah uputi sve raspoložive eskortne brodove u Lamanš, koji bi tamo mogli stići u roku 1-2 dana.

U cilju zaštite pomorskog saobraćaja, Velika Britanija je bila prinuđena da promeni pravce svojih pomorskih puteva: komunikacija Britanija - Gibraltar pomerena je više prema zapadu; saobraćaj kroz jugozapadne prilaze u Lamanš obustavljen je, s tim da brodovi plove kroz severozapadni prilaz, tj. između Severne Irske i zapadne Škotske, a konvoji za istočna pristaništa upućivani su severno od Škotske. Kasnije, kada su konvoji pretrpeli velike gubitke od nemačkih podmornica i bombardera zapadno od Rokola (Rockall) i u vodama severozapadne Irske, ovaj atlantski put pomeren je još više na sever, dok je kroz Lamanš obavljan samo lokalni obalski saobraćaj. Pomorski putevi za London i pristaništa istočne obale takođe su pomerdni severno od Škotske i zaštićeni minskim poljima.

U cilju zaštite jako izloženih komunikacija na severnom, južnom i zapadnom Atlantiku, britanska flota je bila prinuđena da pojača svoje prekomorske komande u Gibraltaru, Fritaunu i na Bermudima. Naročito je pojačana pomorska ko­manda na južnom Atlantiku (u Fritaunu) zbog gubitka francuskih baza u Dakaru i Kazablanci, a u severnom Atlantiku organizovana je vazduhoplovna baza na Islandu. Konvoji koji su dolazili iz Amerike pratili su kanadski razarači 300-400 milja u pravcu istoka, a zatim ih je samo jedna pomoćna krstarica pratila sve do zone gde je vršena zaštita sa britanskih ostrva (300 milja zapadno od Irske). Konvoji za Gibraltar i južnu Afriku imali su u prvoj etapi lokalnu pratnju, a dalje pratnju od 1-2 eskortna broda, do susreta sa razaračima iz Gibraltara, koji su konvoj preuzimali i dalje pratili, dok su eskortni brodovi sa britanskih ostrva preuzimali zaštitu konvoja koji je plovio iz Gibraltara i pratili ga do Velike Britanije.

Pošto britanska ratna mornarica nije imala dovoljno brodova za pratnju konvoja u zapadnim prilazima, to je obalska avijacija dobila zadatak da konvoje štiti od napada iz vazduha i da napada nemačke podmornice. Ova zaštita vršena je eskortnim patrolama, koje su pratile konvoje i ofanzivnim patrolama, koje su tražile i napadale nemačke podmornice. Zona dejstva ovih patrola nad zapadnim prilazima britanskih ostrva iznosila je 926 km (500 nmi) od obale.

Pomorska blokada Nemačke imala se produžiti smanjenim snagama, pošto je znatan broj krstarica, ribarskih brodova, podmornica i aviona bio angažovan za odbranu britanskih ostrva. Pored toga, obalska avijacija je osmatrala i kontrolisala oko 2 000 km neprijateljske obale. Za pomorsku blokadu zapadne Evrope i severne Afrike obrazovana je Zapadna patrola, koja je oslabila i inače nedovoljne snage za blokadu severnih prolaza (pomorski putevi između Engleske, Norveške i Islanda).

Nemačka mornarica je, u vezi Hitlerove odluke da se izvrši desant na britanska ostrva, dobila određene zadatke, ali ni dejstva protiv britanskog saobraćaja nisu bila zanemarena.

Operacijske zone na Atlantskom okeanu i u britanskim obalskim vodama Nemci su podelili na sledeći način: u Lamanšu i Severnom moru avioni, torpedni čamci i mine; zapadni prilazi britanskih ostrva - podmornice i avioni; dalje prema zapadu - podmornice i bombarderi velikog radijusa dejstva FW 200; na Atlantskom okeanu - bojni brodovi, krstarice i pomoćne krstarice.

Nemačke podmornice pojačale su napade na britanske konvoje, počev od jula 1940, jer su imale pogodnije baze u Francuskoj i Norveškoj, tako da su od jula do avgusta 1940. potopile vrlo velik broj trgovačkih brodova. Iz francuskih baza, podmornice su proširile svoje dejstvo na zapad do 25° zapadne dužine, tj. van zone konvojske zaštite sa britanskih ostrva, a nemački avioni FW 200 sa baza u Bordou, tragajući za britanskim konvojima, krstarili su iznad Atlantika do 15° zapadne dužine, van zone dejstva britanskih lovaca baziranih na kopnu. Kad bi otkrili konvoje, avioni bi obaveštavali najbliže podmornice, a zatim i sami napadali. Međutim, britanske protivpodmorničke snage, iako malobrojne, postale su mnogo opasnije, jer su pomoću podvodnog električnog lokatora otkrivale prisustvo podmornica. Sem toga, britanska avijacija efikasnije je štitila konvoje u obalskim vodama, tako da su nemačke podmornice bile primorane da napadaju samo noću.

Hitler je 17. avgusta 1940. godine objavio totalnu blokadu britanskih ostrva i izjavio da će se svaki neutralni brod koji bi se pojavio u Severnom moru, Lamanšu i u zoni 250 milja zapadno od Velike Britanije i Irske biti potopljen bez opomene. Zato je Velika Britanija, prema ugovoru od 2. septembra 1940. godine pozajmila od SAD 50 razarača, ustupivši im zato pravo da 99 godina iskorišćavaju britanske baze u Njufaundlendu, Bermudima, zapadno-indijskim ostrvima i Britanskoj Gijani, i ubrzala izgradnju novih brodova za pratnju konvoja (fregate, korvete i slupovi). Pored toga, položena su minska polja ispred istočne obale Engleske i Škotske, zatim između Škotske i Orknijskih, Šetlandskih i Farskih ostrva, Islanda i Grenlanda.

U septembru je zona dejstva nemačkih podmornica proširena dalje na zapad, ali je težiste njihovih, pretežno noćnih napada ostalo na severozapadnim prilazima britanskim ostrvima, mada su istovremeno dejstvovale i u portugalskim vo­dama i ispred zapadne Afrike.

Noćni napadi podmornica na konvoje dali su vrlo dobre rezultate, jer protivpodmornička odbrana nije mogla da se služi aparatima ASDIC za otkrivanje podmornica na površini mora i da koristi obalsku avijaciju. U to vreme još nije bila dovoljno razvijena primena radara za otkrivanje podmornica.

U oktobru su nemačke podmornice otpočele primenu grupnih napada na konvoje, koji su dali dobre rezultate. Ovoga meseca britanska zaštitna zona konvoja produžena je 400 milja na zapad zahvaljujući organizaciji baze u Severnoj Irskoj. U novembru su Italijani upotrebili 26 podmornica za napade na Atlantiku, dok su nemačke podmornice proširile svoja dejstva i na južni Atlantik, gde su potopile 4 broda i 2 pomoćne krstarice. U periodu novembar-decembar akcije nemačkih podmornica nisu dale očekivane rezultate, jer su Britanci povećali eskortnu pratnju konvoja. Pored toga, rđavo vreme otežavalo je dejstvo podmornica na severnom Atlantiku, tako da su prenele težiste rada u zonu ispred Portugalije i na južni Atlantik.

Od oktobra 1940. godine, zahvaljujući povećanju broja podmornica, Nemci su počeli da primenjuju novu taktiku, tzv. „taktiku napada u čoporu“ (Rudeltaktik). Ova taktika sastojala se u koncentričnom napadu grupe (5—9) podmornica, koje su, dirigovane putem radija ka otkrivenom konvoju, izvodile uzastopne noćne napade sa morske površine, s tim što bi se danju držale dalje od konvoja. Ovi napadi izvođeni su normalno u zoni srednjeg Atlantika, gde nije bilo britanskih izviđačkih aviona. Iako su ovi napadi bili vrlo opasni, tim pre što britan­ska mornarica još nije raspolagala taktičkim i tehničkim protivmerama, oni ipak nisu dali odlučujuće rezultate, zato sto su Nemci dejstvovali sa malim brojem (oko 30) podmornica.

Za vreme glavne bitke za Veliku Britaniju (avgust-oktobar) težište napada nemačkih podmornica i avijacije bilo je usmereno na pomorsku zonu britanskih ostrva. Počev od novembra, Nemci su težiste napada preneli na Atlantik, pri čemu je avijacija napadala britanske pomorske luke i obalsku plovidbu, a podmornice - atlantske pomorske komunikacije. Pored toga, Nemci su preduzeli diplomatsku akciju radi uvlačenja Španije u rat. U tom cilju oni su 12. novembra 1940. izdali direktivu br. 18, kojom je bila predviđena nemačka intervencija na Pirinejskom poluostrvu (plan „Felix“), s ciljem da se zauzme Gibraltar i spreči Veliku Britaniju da zauzme Pirinejsko poluostrvo, kao i ostrva u Istočnom Atlantiku (Azori, Madera, Kanarska i Zelenortska ostrva). Pripreme za ovu operaciju obustavljene su 11. decembra 1940. zbog otpora Španije da uđe u rat i zbog italijanskog napada na Grčku.

Početkom 1941. godine, zbog rđavog vremena, nemačke podmornice su smanjile broj napada. Nemci su uveli u službu dva poboljšana tipa podmornica (od 500 tona sa radijusom dejstva od 11 000 milja i od 800 tona sa radijusom dejstva od 15 000 milja). I pored toga, ove podmornice nisu postigle očekivane uspehe, jer je britanska flota znatno pojačala zaštitu pomorskih komunikacija. Naime, eskortni brodovi i avioni dobili su radare za otkrivanje podmornica i površinskih brodova, kao i radiostanice za međusobnu vezu. Pratnja kon­voja bila je pojačana formiranjem eskortnih grupa (oko 8 brodova), s tim što su u sastav svake grupe srazmerno ulazile sve raspoložive vrste eskortnih brodova (razarači, korvete i ribarski brodovi). Zaštita od napada podmornica poboljšana je i angažovanjem aviona većeg radijusa dejstva, snabdevenih radarom, radiouređajima i većom količinom dubinskih bombi.

Direktivom br. 23 od 6. februara 1941. godine nemačka Vrhovna komanda je naredila da mornarica i avijacija pojačaju i prošire napade na britanske komunikacije (pri čemu je mornarica imala da napada brodove na moru, a avijacija - britanska pristaništa, pomorske baze i brodogradilišta). Hitler je 24. februara izjavio da će bitka za Atlantik biti gotova za 60 dana. Međutim, ni Velika Britanija nije sedela skrštenih ruku. Ona je 6. marta izdala direktivu kojom je predvidela koncentraciju svih pomorskih i vazduhoplovnih snaga radi učešća u bici za Atlantik, kao i ofanzivu protiv nemačkih podmornica i aviona FW200 kako na moru i u vazduhu, tako i u njihovim ba­zama, u zapadnoj Francuskoj. U vezi s tim, obalska avijacija znatno je pojačana avionima Blenheim, uvedeni su eskortni brodovi sa lovcima, a trgovački brodovi su dobili veći broj protivavionskih topova.

Početkom marta 1941. Nemci su preduzeli pojačanu ofanzivu na konvoje novim podmornicama (800 tona), velikog radijusa dejstva, uz podršku aviona FW200 i Heinkel He-111, primenjujući i dalje taktiku grupnih napada, koja je postala strah i trepet za spore britanske konvoje.

Na osnovu zaključaka britansko-američke konferencije od 27. marta 1941. godine, SAD su odlučile da, pored svojih, štite konvoje Velike Britanije, Norveške, Danske, Holandije, Poljske i Francuske. Za ovu zaštitu, one su, pored postojećih neutralnih patrola, obrazovale specijalne snage za podršku: 3 grupe razarača i 4 skvadrona hidroaviona Catalina. Sem toga, one su, na osnovu Zakona o zajmu i najmu (Lend - Lease) dale Britaniji 10 manjih eskortnih brodova.

U maju su, Britanci, posle uspostavljanja baze na Islandu, znatno pojačali eskortnu zaštitu konvoja u istočnom delu severnog Atlantika i na pravcu Gibraltara, što je prinudilo nemačke podmornice da operišu ispred zapadne Afrike ili na centralnom Atlantiku. Kanadska mornarica je na svojoj obali obrazovala istaknute baze za zaštitu konvoja u zapadnom delu Atlantika, a SAD su uspostavile baze na Grenlandu, Bermudima i Njufaundlendu. Tako je plan o neprekidnoj pomorskoj zaštiti konvoja kroz severni Atlantik ostvaren krajem maja, zahvaljujući novouspostavljenim bazama, ali je to bilo dosta komplikovano, pošto je konvoj prolazio kroz zone četiri eskortne grupe. Pored toga, poboljšana je zaštita iz vazduha, jer se pratnja avionima sa britanskih ostrva proširila na zapad do 700 milja, sa kanadske obale 600 milja u pravcu istoka i sa Islanda 400 milja u pravcu juga, ali je u sredini Atlantika ostala još jedna nezaštićena zona širine 555 km (345 mi). Stalna zaštita konvoja od napada iz vazduha na pravcu Gibraltar - Južna Afrika takođe nije bila osigurana, mada su prekomorske komande u Gibraltaru i Fritaunu bile pojačane hidroavionima.

Iako su im britanske protivpodmorničke mere znatno otežale aktivnost i noćne napade na severnom Atlantiku, nemačke podmornice su u periodu januar - jun postigle vrlo velike uspehe, naročito u vodama južnog Atlantika, zato što tamo još nije bila dovoljno organizovana zaštita konvoja: potopljena su 263 trgovačka broda sa 1.451.595 tona. Međutim, već od juna, uspeh podmornica se smanjuje zbog znatnog pojačanja odbrane britanskih konvoja, kao i zbog nemačkog napada na SSSR, koji je izazvao prebacivanje izvesnog broja podmornica u Finski zaliv i Barencovo more. Od kapitulacije Francuske do napada na SSSR nemačke podmornice su potopile 548 trgovačkih bro­dova sa 2.921.983 tone, uz gubitak 18 podmornica.

Britanske podmornice, koje su na početku ove etape produžile patrolnu službu u Severnom moru i ispred zapadne obale Evrope, pretrpele su velike gubitke, pošto su ih Nemci brzo otkrivali, a zatim napadali iz vazduha specijalnim dubinskim bombama. Kada je prestala opasnost od invazije, britanske podmornice su napustile patrolnu službu i dobile zadatak da presretaju nemačke podmornice u Biskajskom zalivu, na Severnom moru i na Atlantiku i da napadaju na nemačke ratne i trgovačke brodove. Iako su ove podmornice znatno ugrozile obalsku plovidbu u Biskajskom zalivu i Skageraku, one ipak nisu postigle očekivane rezultate u borbi protiv nemačkih podmornica.

Upotreba mina – Nemci su od septembra 1940. godine, pored kontaktnih i magnetskih mina, upotrebljavali i akustičke mine, a zatim i magnetske mine sa usporenim dejstvom. Pošto su Nemci postavljali kombinovano sve vrste mina, iskrsle su velike teškoće pri njihovom čišćenju, zato što minolovci nisu bili opremljeni za čićenje svih vrsta mina, i što Britanci nisu imali velike brze minolovce koji bi pratili konvoje pri ulazu u obalske vode.

U septembru je polaganje mina u Temzi i pred Londonom preduzela 6. vazduhoplovna divizija, specijalizovana za ovu vrstu operacija. Početkom novembra, u vezi sa prelaskom na vazdušni rat iznuravanja, nemačka avijacija je pojačala miniranje, spuštajući svake noći 50-60 mina duž istočne britanske obale, dok su razarači polagali mine u zapadnom, torpedni čamci u centralnom i istočnom delu Lamanša. Primena akustičkih mina i magnetskih mina sa usporačem znatno je povećala potapanje brodova u periodu oktobar-decembar 1940, kada su ukupno uništena 72 broda sa 133 641 tonom. Početkom 1941. gubici brodova znatno su smanjeni zahvaljujući uspešnom otkrivanju i uništenju mina, ali su Nemci u martu opet pojačali napade, upotrebivši avione za polaganje mina u Temzu, Hamber i Merzi. U periodu april-jun 1941. Nemci su poslali velik broj aviona na Balkan i na Istočni front, te su bili primorani da ograniče upotrebu mina, tako da je broj uništenih brodova znatno opao. Od kapitulacije Francuske do napada na SSSR od nemačkih mina stradala su 162 broda sa 309 548 tona.

U toku ove etape britanski brodovi i avioni produžili su da polazu minska polja za zatvaranje severnih prolaza (Škotska - Grenland). U cilju sprečavanja invazije, britanski razarači, podmornice i avioni dopunili su minska polja duž istočnih britanskih obala, i počev od jula, polagali su ofanzivna minska polja ispred holandske, belgijske i severne francuske obale, a u avgustu ispred Bresta i podmorničkih baza u Biskajskom zalivu. Kako su razarači i podmornice pretrpeli znatne gubitke pri vršenju ovih zadataka, to je dalje polaganje mina prepušteno uglavnom avionima obalske i bombarderske avijacije, koji su od jula 1940. do juna 1941. polagali nova ofanzivna minska polja ispred holandske, belgijske i francuske obale. U međuvremenu je britanska bombarderska avijacija postavila mine ispred pomorskih baza u Nemačkoj (naročito ispred Kila i ušća Elbe). U proleće 1941. pojačano je polaganje mina ispred nemačkih pomorskih baza u Brestu i Biskajskom zalivu u kome su učestvovale pored aviona i britanske podmornice. Pored toga, bombarderska avijacija postavljala je mine u za­padnom delu Baltika, gde su postignuti vrlo dobri rezultati.

U ovoj fazi Britanci su primenili novu taktiku - umesto polaganja novih minskih polja, menjali su sastav postojećih kombinovanjem raznih vrsta mina, čime su Nemcima znatno otežali čišćenje.

Nemački ratni brodovi i pomoćne krstarice produžili su i u ovoj fazi napade na pomorski saobraćaj na Antlantiku, zbog čega je britanska mornarica bila prinuđena da za pratnju svakog konvoja, kad god je to moguće, određuje po jedan bojni brod ili krstaricu iz sastava Domovinske flote, koja zbog toga nije mogla da uspešno vrši blokadu između britanskih ostrva i Grenlanda. Pored toga, najveći deo lakih pomorskih jedinica i obalske avijacije i izvestan broj krstarica i ribarskih brodova iz sastava Severne patrole bili su upućeni na jug radi pojačanja snaga u Lamanšu i duž jugoistočne obale. Zbog toga britanska ratna mornarica nije bila u stanju da sprečava prodore nemačkih ratnih brodova u Atlantik.

Nemački bojni brodovi i krstarice su od oktobra 1940. do juna 1941. u nekoliko mahova prodirali u Atlantik i tamo uspešno napadali britanske konvoje i brodove. Krstarica Admiral Scheer, koja se od 23. do 30. oktobra neopaženo probila kroz Severno more i Danski prolaz (između Islanda i Grenlanda), krstarila je po severnom i južnom Atlantiku i Indijskom okeanu do 1. aprila 1941; pošto je potopila 16 brodova sa 99 059 tona, vratila se neometano u Nemačku. Krstarica Hipper takođe se probila kroz Danski prolaz noću 6/7. decembra 1940, krstarila tri nedelje u rejonu Azorskih ostrva i potom se 27. decembra 1940. vratila u Brest. 1. februara 1941. ponovo je isplovila u rejon Azorskih ostrva, potopila 7 brodova sa 32 806 tona i vratila se u Brest 14. marta 1941.

Bojni brodovi Scharnhorst i Gneisenau prošli su neopaženo 23. januara 1941. kroz Danski prolaz i zatim po severnom Atlantiku zajedno krstarili dva meseca, izbegavajući sukob s britanskim ratnim brodovima; potopivši 22 broda sa 115 622 t, uplovili su 22. marta 1941. u Brest. Da bi sprečili prodor ovih brodova iz Bresta u Atlantik ili njihov odlazak za Nemačku, Britanci su morali da angažuju znatne snage Domovinske flote i svojih podmornica za pomorsku blokadu Bresta i Biskajskog zaliva. Istovremeno je britanska avijacija napadala ove brodove u Brestu i oštetila ih tako da nisu mogli preduzeti operacije sve do februara 1942.

U proleće 1941. Nemci su planirali snažnu ofanzivu bojnih brodova i krstarica u kojoj bi, pored Šarnhorsta, Gnajzenaua i Hipera, učestvovali novi bojni brod Bismarck i nova krstarica Prinz Eugen. Međutim, do ove velike ofanzive nije došlo, zato što su brodovi Šarnhorst i Gnajzenau bili blokirani u Brestu, tako da je napad preduzet samo sa brodovima Bismarck i Prinz Eugen.

18. maja isplovili su iz Gdinje Bismarck i Prinz Eugen. Britanci su preko agenturne službe, bili blagovremeno obavešteni, pa su 21. maja pojačanim aeroizviđanjem, otkrili nemačke brodove u Korsfjordu, južno od Bergena, a sutradan su ustanovili da su nemački brodovi napustili Norvešku. Poduzete su mnogobrojne mere da se nemački brodovi otkriju i napadnu. U Danskom prolazu, u noći 23/24. maja britanska krstarica Suffolk otkrila je pomoću radara grupu Bismarck, i zatim je redovno slala podatke o njenom kretanju. U zoru 24. maja na izlazu iz Danskog prolaza, grupu Bismarck su napali britanski bojni krstaš Hood i bojni brod Prince of Wales. Posle kraće borbe (od 05.53 - 06.13), Bismarck je uspeo da potopi britanski bojni krstaš Hood i da ošteti brod Prince of Wales, koji se pod zaštitom dimne zavese povukao iz borbe. Posle toga, Bismarck, lakše oštećen, krenuo je smanjenom brzinom ka francuskoj pomorskoj bazi Sen Nazer, dok je krstarica Prinz Eugen produžila pokret u Atlantik, odakle se 1. juna neometano vratila u pomorsku bazu Brest. Britanski bojni brod Prince of Wales, krstarice Suffolk i Norfolk i brodovi Domovinske flote King George V, Repulse, nosač aviona Victorious, 4 krstarice i 9 razarača krenuli su u gonjenje bojnog broda Bismarck, dok je eskadra „H“ iz Gibraltara (bojni brod Renown, nosač aviona Ark Royal, krstarica Shefild) upućena da presretne bojni brod Bismarck i da mu spreči povratak u francuske baze. Pored toga, pozvana su u pomoć iz konvojske pratnje 3 bojna broda (Rodney, Ramillies i Revenge). Iako je Bismarck u noći 24/25. maja bio pogođen torpedom jednog aviona sa nosača Victorious, ipak je taj napad ostao bez težih posledica. Usled velike magle, uprkos upotrebi radara, Britanci su izgubili kontakt s njim. Oni su ga ponovo otkrili tek 26. maja u 10,30 časova, 690 milja severozapadno od Bresta. Ubrzo zatim u 17,30 časova stigla je krstarica Shefild i preuzela održavanje kontakta sa bb Bismarck. Avioni sa nosača aviona Ark Royal uspeli su da u vremenu od 20,47 - 21,25 časova pogode bb Bismarck sa 2 torpeda i da teško oštete njegov uređaj za kormilarenje. U 22,30 časova stiglo je 5 britanskih razarača, koji su u toku noći vršili torpedne napade, ali bez većeg uspeha. Izjutra 27. maja vatrom britanskih brodova King George V i Rodney, Bismarck je teško oštećen, a potom potopljen torpedima britanske krstarice Dorsetshire oko 400 milja zapadno od Bresta; spaseno je samo 110 ljudi.

Krstarenjem bb Bismarck završena je ofanziva nemačkih ratnih brodova na Atlantiku koja nije dala očekivane rezultate, pošto je od kapitulacije Francuske do napada na SSSR potopljen samo 51 trgovački brod sa 257.381 tonom.

Nemačke pomoćne krstarice, pojačane sa još 2 broda, postigle su veće uspehe u ovom periodu, jer su potopile 86 trgovačkih brodova sa 516.636 tona, uz gubitak 4 pomoćne krstarice.

U toku juna 1941. godine britanska mornarica uspešno je izvršila čišćenje Atlantika od nemačkih pomoćnih brodova, koji su tamo bili ranije upućeni radi snabdevanja ratnih brodova i pomoćnih krstarica. Tom prilikom je uništeno ili zaplenjeno 9 ovakvih brodova, a time su uništene baze za dalje ofanzivne akcije nemačkih površinskih brodova na Atlantiku.

Nemački torpedni čamci iz pomorskih baza u Holandiji, Belgiji i Francuskoj produžili su i u ovom periodu smele napade (naročito noću) na britanske brodove na Lamanšu i duž istočne obale. Blagodareći svojoj velikoj brzini i maloj površini, oni su predstavljali vrlo pogodno sredstvo za zasede i izvođenje torpednih napada, kao i za polaganje mina, tako da su stalno ugrožavali britansku obalsku plovidbu i konvoje za sve vreme od jula 1940. godine do marta 1941. godine, kada britanska ratna mornarica nije raspolagala odgovarajućim protivsredstvom, naročito brzim eskortnim i obalskim brodovima. Međutim, počev od aprila 1941. godine, dejstvo ovih čamaca znatno je umanjeno stupanjem u akciju britanskih motornih brodova i motornih čamaca. Od kapitulacije Francuske do napada na SSSR nemački torpedni čamci potopili su ukupno 33 broda sa 67 923 tone.

Nemačka avijacija produžila je u ovom periodu pojačano dejstvo protiv britanskih pomorskih komunikacija i baza. Bombarderska avijacija je vršila napade na konvoje, pomorske luke i pristaništa u zoni britanskih ostrva i na Lamanšu, dok su bombarderi FW200 (sa baza kod Bordoa) krstarili prema zapadu do krajnjih granica radijusa dejstva, sadejstvujući nemačkim podmornicama na zapadnim prilazima britanskim ostrvima i dalje prema zapadu. Specijalna grupa aviona Junkers Ju-88 i Heinkel polagala je mine u obalskim vodama britanskih ostrva i u zoni Lamanša. Nemački avioni su u julu 1940. godine glavnim snagama napadali konvoje na Lamanšu i na istočnoj obali Engleske. Da bi pojačali protivvazdušnu odbranu obalskih konvoja, Britanci su preduzeli niz mera: uveli su pokretne balonske zapreke (baloni izdignuti na malim brodovima); svakom trgovačkom brodu za vreme prolaska kroz Lamanš dodeljivali su po 2-3 ekipe mornara sa protivavionskim oružjem; smanjili su konvoje od 25 na 12 brodova; za pratnju konvoja uveli su nove razarače tipa Hunt sa boljim protivavionskim naoružanjem i pojačali su zaštitu konvoja kako s mora tako i iz vazduha.

Nemački bombarderi velikog radijusa dejstva FW200 otpočeli su u avgustu napade na konvoje u Irskom moru, kao i zapadno i severozapadno od Irske, dok su nemački hidroavioni u isto vreme vršili torpedne napade na britanske obalske konvoje. Ovi napadi produženi su sa većom ili manjom žestinom i u toku sledećih meseci 1940. i prvih meseci 1941. godine. U periodu april-jun 1941. nemački bombarderi su napadali i konvoje koji su plovili u pravcu Gibraltara. Usled ovoga konvoji su bili primorani da plove nešto zapadnije, ali su tada izašli iz zaštitne zone britanskih aviona sa baza na Gibraltaru i na britanskim ostrvima.

U periodu novembar 1940-jun 1941. godine nemačka avijacija je u britanskim obalskim vodama izvršila 9.553 dnevna i 4.020 noćnih poletanja (potopila je 30 brodova danju i 47 brodova noću), dok je britanska lovačka avijacija za to vreme imala 27.296 dnevnih i 56 noćnih poletanja. Od kapitulacije Francuske do napada na SSSR nemačka avijacija je potopila 389 britanskih brodova sa 1.082.270 tona. Ovako velik uspeh, nemačka avijacija postigla je zato što Velika Britanija u prvo vreme nije imala dovoljno lovačkih aviona i protivavionskih oruđa, niti pogodnu organizaciju protivvazdušne odbrane u teritorijalnim vodama i na pomorskim komunikacijama. Međutim, veliki britanski napori u organizovanju PVO ipak su urodili plodom, tako da je početkom juna 1941. godine opasnost od nemačkih napada iz vazduha bila znatno umanjena - lovačka avijacija je uspešno štitila konvoje u obalskim vodama, dok se svakom okeanskom konvoju davao po jedan eskortni brod sa katapultom za izbacivanje lovačkog aviona tipa Hurricane. Pored toga, svaki prekookeanski konvoj dobio je neposrednu lovačku pratnju od dvomotornih lovaca (većeg radijusa dejstva) iz sastava obalske avijacije, koji su štitili konvoje ispred zapadnih prilaza u granicama svog rejona dejstva. Najzad, prilikom napada na SSSR, Nemci su najveći deo avijacije uputili na Istočni front, tako da su zbog toga gubici britanskih brodova bili znatno smanjeni.

Britanska obalska avijacija nastavila je napade na nemački pomorski saobraćaj i pomorske baze, ali bez većih rezultata. Polovinom jula 1940. Britanija je odobrila potapanje nemačkih trgovačkih brodova na Severnom moru i ispred norveške obale, a 20. oktobra i na Lamanšu i u Biskajskom zalivu, dok je tek u martu 1941. data opšta dozvola da se u svako doba i na svakom mestu mogu napadati nemački ili od Nemaca kontrolisani brodovi. Međutim, kada je, u skladu s britanskom direktivom od 6. marta 1941, veći deo obalske avijacije prebačen na severozapadne britanske baze, tada je smanjen broj napada na nemačku obalsku plovidbu. Britanska bombarderska avijacija produžila je napade na nemačke pomorske baze i brodogradilišta, ali je u cilju sprečavanja nemačke invazije u toku septembra i oktobra 1940. težište napada prenela na nemačku desantnu flotu u pristaništima Francuske, Belgije, Holandije i severne Nemačke. Kada je opasnost od invazije otklonjena, bombarderi su nastavili da napadaju baze i brodogradilišta. U proleće 1941. izvršili su više napada na pomorsku bazu Brest, gde su se nalazili nemački bojni brodovi Scharnhorst i Gneisenau, ali bez većeg uspeha. Jedino je 6. aprila jedan britanski avion torpedovao brod Gneisenau i toliko ga oštetio da je 8 meseci morao ostati na opravci. Glavni razlozi za ovaj slab uspeh britanske avijacije bili su nedostatak pogodnih aviona i bombi za napade, nedovoljno iskorišćavanje torpeda, angažovanje bombarderske avijacije za druge zadatke i nedovoljna obučenost posada za napad na brodove.

Zaključak

I pored maksimalnog zalaganja u napadu na saveznički pomorski saobraćaj, Nemci nisu postigli odlučujuće rezultate, iako su do 1. jula 1941. godine uništili 848 brodova (7.631.340 BRT).

Podmornice su u potapanju brodova postigle veći uspeh nego sva ostala sredstva zajedno, premda je broj angažovanih podmornica bio relativno mali, a njihove tehničke osobine ostale nepromenjene (u odnosu na podmornice iz Prvog svetskog rata), dok je, naprotiv, britanska mornarica ušla u rat s novim sredstvima za borbu protiv podmornica. Tom britanskom preimućstvu Nemci su vešto parirali izmenom dotadašnje taktike i usavršavanjem sredstava za napad. Međutim, Nemci ipak nisu uspeli da podmornicama reše bitku za Atlantik u roku od 60 dana, kako je Hitler očekivao, jer su Britanci raspolagali i sredstvom za detekciju pri slaboj vidljivosti, pa je, uporedo sa porastom potopljene tonaže, rastao i broj potopljenih podmornica. Smanjenju gubitaka u trgovačkim brodovima doprinelo je i uvođenje sistema stalne konvojske pratnje posle uspostavljanja novih baza na Islandu i Grenlandu, povećanje broja eskortnih brodova i poboljšanje PVO britanskih obalskih voda i konvoja. Situacija je, međutim, za Britaniju bila još uvek kritična, jer je samo jedna petina potopljene tonaže bila nadoknađena novogradnjama u britanskim i američkim brodogradilištima; uvoz je zbog toga morao biti ograničen na najneophodnije životne i ratne potrebe, a raspodela u zemlji strogo racionirana.

U toku juna 1941. godine situacija na Atlantiku znatno se poboljšala za Veliku Britaniju. Usled napada na SSSR oslabljene su nemačke pomorske i vazduhoplovne snage koje su bile angažovane u bici za Atlantik, jer je najveći deo vazduhoplovnih snaga upućen na Istočni front, a izvestan broj podmornica upućen je u Finski zaliv i Barencovo more.

Avijacija je u ratu na moru, uporedo sa povećanjem svog radijusa dejstva i poboljšanjem sredstava za izviđanje i napad, igrala sve veću ulogu. Izviđanje, napad na flotu pri vožnji i u bazama, polaganje mina i razminiranje nekontaktnih mina, taktičko sadejstvo sa brodovima i podmornicama i, najzad, PVO zaštita flotnih sastava i jedinica stvorili su od avijacije neophodnog saveznika, ali ujedno i najopasnijeg protivnika ratne mornarice. Zbog svega toga porastao je značaj nosača aviona, koji će se tokom rata razviti u jezgro velikih ratnih mornarica. Loše posledice nedovoljnog broja ovih brodova osetila je britanska mornarica za vreme kampanje u Norveškoj, dok je nemačka mornarica, koja uopšte nije imala nosače aviona, postala svesna tog nedostatka godinu dana kasnije, kada je za vreme gonjenja bb Bismarck bila nemoćna da mu pomogne avijacijom.

Primenom magnetskih mina, i pored toga što su prve takve mine proizveli Britanci još krajem Prvog svetskog rata, Nemci su postigli iznenađenje koje je moglo imati veoma teške posledice za Veliku Britaniju. Magnetske mine su nanele osetne gubitke britanskom saobraćaju. Britanska mornarica je morala da angažuje ogromna sredstva radi suzbijanja opasnosti od mina. Ali su Nemci pri upotrebi tog novog oružja učinili dve ozbiljne pogreške: prvo - počeli su da polažu mine pre no što su ih proizveli u dovoljnom broju, i drugo - polagali su mine ne vodeći dovoljno računa o potrebi da se sačuva tajnost njihovog delovanja. Tako se i moglo dogoditi da Britanci pronađu jednu neoštećenu minu na muljevitoj obali Temze, upoznaju se s njenim mehanizmom i preduzmu zaštitne mere.

Krstarički rat bio je uspešan zahvaljujući dobro organizovanom sistemu snabdevanja na otvorenom moru. Time je nemačkim brodovima omogućeno da mesecima krstare po okeanima i napadaju saveznički saobraćaj. To je izazvalo izdvajanje flotnih snaga za borbu protiv krstarećih brodova i pružilo povoljnije uslove za dejstvo podmornica. Britanci su, međutim, uspeli da u znatnoj meri suze okvire tog načina ratovanja, kada su, posle potapanja bojnog broda Bismarck, u opsežnim akcijama čišćenja, uništili veći broj brodova za snabdevanje. Tako se i u ovom ratu ponovilo iskustvo iz Prvog svetskog rata: krstarice su imale uspeha u početku rata, dok protivnik nije stigao da se njirna ozbiljnije pozabavi.

Od novih tehničkih pronaiazaka u mornarici, najveći taktički značaj imao je radar. Britanska mornarica, koja je imala usavršeniji radar od nemačkog i tu prednost zadržala tokom čitavog rata, bila je u boljem položaju od nemačke mornarice, što je naročito došlo do izražaja za vreme gonjenja bojnog broda Bismarck. Radar je floti oduzeo mogućnost da sačuva tajnost marša noću ili pri slaboj vidljivosti, a time je stvorio i uslove za noćne sukobe, koji nisu više, kao u Prvom svetskom ratu, bili slučajni, kratkotrajni i malobrojni, nego su predstavljali normalni vid borbe između ratnih brodova.

Širenje bojišta

Sve veća američka aktivnost

Britanci su u junu 1941. odlučili da obezbede pratnju konvoja celom dužinom puta kroz severni Atlantik. Britanski Admiralitet je 23. maja zatražio od Kraljevsku kanadsku mornaricu da preuzme na sebe zadatak za zaštitu konvoja u zapadnoj zoni i da obrazuje bazu za svoje prateće snage u Sent Džonsu. Komodor Kraljevske kanadske mornarice Leonard V. Mari je 13. juna preuzeo dužnost zapovednog komodora Njufaundledskih pratećih snaga, pod vrhovmnim zapovedništvom komandanta Zapadnih prilaza iz Liverpula. Šest kanadskih razarača i 17 korveta, koje je pojačalo sedam razarača, tri slupa i pet korveta Kraljevske mornarice, je određeno za da prati konvoje od kanadskih luka do Njufaunldenda, a zatim do mesta susreta južno od Islanda, kada bi britanske prateće grupe preuzele zadatak.

Izviđač-bombarder SB2U Vindikejtor sa USS Rendžer leti u antipodmorničkoj patroli iznad konvoja, na putu za Kejptaun, 27. novembra 1941. Ovaj konvoj je bio jedan od mnogih koji je pratila Američka mornarica po "protokolu o neutralnoti", pre nego što su SAD zvanično ušle u rat

Do 1941. SAD su uzele sve više učešća u ratu, uprkos svojoj zvaničnoj neutralnosti. Predsednik Ruzvelt je aprila 1941. proširio Panameričku bezbednosnu zonu skoro sve do Islanda. Britanska vojska je okupirala Island kada se Danska predala Nemcima 1940; SAD su ubeđene da daju vojsku da smeni britanske trupe na ostrvu. Američki brodovi su počeli da prate savezničke konvoje u zapadnom Atlantiku skoro sve do Islanda, i imali su nekoliko neprijateljskih susreta sa nemačkim podmornicama. Nakon američke objave rata obrazovane su Srednjookeanske prateće snage od britanskih, kanadski i američkih razarača i korveta.

Literatura

• White, David (2008). Bitter Ocean: The Battle of the Atlantic, 1939–1945. New York, United States: Simon & Schuster. str. 2—. ISBN 978-0-7432-2930-2. 
• Woodman, Richard (2011). The Real Cruel Sea: The Merchant Navy in the Battle of the Atlantic, 1939-1943. Pen & Sword Books Limited. ISBN 978-1-84884-415-5.