Emanuilo Janković

Emanuilo Janković (Novi Sad, 1758 — Subotica, 23. septembar 1791) bio je srpski pisac, prevodilac, prirodnjak, knjižar i štampar. Emanuilo Janković potiče iz hercegovačke porodice doseljene u prvoj polovini 18. veka. Novosađani i njegovi prijatelji su ga narodski zvali Manojlo. Odrastao je u višenacionalnoj sredini i mogao je da se sporazumeva na više različitih jezika. Kada je Novi Sad dobio status slobodnog kraljevskog grada njegov otac Sava Janković, imućni novosadski trgovac, je bio jedan od građana koji su 1748. godine položili zakletvu da bi dobili podanstvo austrijske carevine. Sava Janković je sakupljao starine i umetničke predmete, a u kući je imao biblioteku u kojoj su se nalazile crkvene i strane knjige. Porodica njegove majke Sare, Miloradović, takođe je posedovala značajan broj knjiga, što je moglo biti presudno za odabir njegovog životnog poziva.

Emanuilo Janković
Datum rođenja	1758.
Mesto rođenja	Novi Sad, Habzburška monarhija
Datum smrti	23. septembar 1791.(1791-09-23) (32/33 god.)
Mesto smrti	Subotica, Habzburška monarhija

Emanuilo Janković bio je jedan od poznatih kulturnih pregalaca, i po mnogima, učenik Dositeja Obradovića, prevodilac i jedan od prvih srpskih prirodnjaka u 18. veku. On je bio prvi koji je hteo da osnuje samostalnu srpsku štampariju, prvi pisac traktata iz fizike među Srbima i prvi tvorac tzv. posrba – drama uzimanih od drugih naroda i adaptiranih u srpskom stilu, duhu i jeziku. Susret Dositeja i Jankovića treba shvatiti simbolično, jer je ostalo sporno kada i gde su se susreli. Takođe, sporna je pretpostavka Milana Ševića da je onaj „blagorazumni i ljubvedostojni gospodin“ bio upravo Dositej Obradović sa kojim se susreo Emanuilo Janković na „prošastom pazaru u Lajpcigu“, koji on pominje u epistoli uz njegovu knjigu Fizičeskoje sočinjenije.

Sva srpska književnost s kraja 18. veka često se naziva postdositejevskom, jer je nastajala pod direktnim uticajima ideja koje je propagirao Dositej Obradović, a ljudi koji su je pisali često se nazivaju Dositejevim učenicima. Ne treba zaboraviti ni da je to još uvek nedovoljno formirana nacionalna književnost, nastala na temeljima koji su zidani mimo njenog tradicionalnog utemeljenja u kulturi srednjeg veka. Tim pre su njeni stvaraoci i sami pomalo bili zbunjeni sopstvenom nacionalnom svešću sukobljenom sa uticajima koji su dolazili iz drugačijih i stranih evropskih država. Te države, naročito Nemačka i Mađarska, pa i Francuska i Italija, u ovom periodu su već imale konstituisanu državnu i zakonodavnu vlast, kao što su imale i univerzitete i institucije koje su negovale kulturni život. Zbog toga su Srbi obrazovani na njihovim univerzitetima nakon povratka u svoju zemlju bili pomalo i pioniri u mnogo čemu, naročito u nauci. A tadašnja književnost možda se i ne bi mogla nazvati književnošću u današnjem shvatanju te reči, ali za to vreme je svaka pisana-štampana reč bila dragocenost. Jedan od takvih kulturnih pregalaca i po mnogima učenik Dositeja Obradovića bio je i Emanuilo Janković, sa kojim se Dositej i dopisivao, ali njihova prepiska nije sačuvana.

Biografija

Zmaj Jovina 28 - „Kod belog lava“

Precizni podaci iz biografije Emanuila Jankovića do danas nisu poznati. Kao godina njegovog rođenja uzima se 1758. a mesto rođenja je Novi Sad, iako će on sam docnije da tvrdi da je rođen u Srbiji, u Beogradu. To je bilo iz istih onih razloga iz kojih je Dositej svojevremeno govorio da je rodom iz Srbije, da bi time potcrtao svoju pripadnost srpskom nacionu.

Emanuilo je sin Save Jankovića bogatog novosadskog trgovca i Sare, rođ. Miloradović. Od šestoro njihove dece, poznati su Emanuil i Jovan. Brat Jovan je kasnije bio ugledni novosadski trgovac, knjižar, izdavač i štampar. Osnovnu školu Emanuilo je završio u Novom Sadu, a verovatno i srednju, i to protestantsku. S obzirom na to da su tada preovlađivale rimokatoličke i jezuitske škole, srpski roditelji su radije svoju decu slali među protestantske učitelje. Tako je za prvoga direktora Novosadske gimnazije došao protestant Pavel Jozef Šafarik, poznati proučavalac slovenske istorije i srpske književnost. Na dalje nauke Janković je otišao u Nemačku, na Univerzitet u Haleu, gde je upisao medicinu. Ipak, medicina nije predstavljala njegov pravi poziv, ona mu je samo pružala veću materijalnu sigurnost, dok je Jankovića više privlačila knjiga, njoj se sav predavao u racionalističkom zanosu toga doba. Pored mađarskog i nemačkog, još kao dečak mogao je da se sporazumeva sa svojim vršnjacima pomalo i na grčkom i drugim jezicima. Tokom njegovog školovanja naučio je ruski, francuski, latinski i italijanski, takođe je poznavao osnove hebrejskog jezika. Verovatno je bio iz imućnije porodice, pošto je raspuste provodio putujući po Italiji i Francuskoj i tako naučio jezike tih zemalja, što će mu posle pomoći u njegovom prevodilačkom radu. Bio je uspešan u svom naučnom radu, naročito iz oblasti fizike i matematike. Janković nije mogao lako kupiti knjige i štampariju. Postoje određena svedočanstva da mu je Dositej Obradović pomagao svojom ušteđevinom, kao i brojni Jankovićevi prijatelji i sugrađani. Imao je velikih poteškoća sa dozvolama za otvaranje štamparije. On ipak objavljuje nekoliko knjiga bez zvanične dozvole, prodaje ih u svojoj knjižari, možda i van nje. Moguće je da imao prećutnu saglasnost naših vlasti jer im je obećao da će knjige biti na nemačkom, mađarskom ili latinskom jeziku, a ne na srpskom. Prema istraživanjima Vase Stajića postoji svedočanstvo da je objavio izvod iz jedne nemačke knjige Die Spietzruthen (Zašiljena šiba) i knjigu koja nosi naziv Die naturlich Tochter (Vanbračna kći). Od 1786. do 1789. godine Janković se još više posvetio izdavanju knjiga. Iako još nije bio pravi izdavač, tražio je i prevodio rukopise, kasnije ih pripremajući za štampu. Janković odlazi 1789. godine u Beč gde piše molbu da mu se odobri osnivanje štamparije u Beogradu i otvaranje knjižare. Želeo je da doprinese širenju nacionalne kulture i prosvete. Međutim, to mu državne vlasti nisu odobrile jer se to protivilo širenju germanskog duha. To je bio jedan od glavnih razloga što nije dobio dozvolu za otvaranje „ćirilične štamparije“ u Novom Sadu. Godine 1788. Halsko prirodnjačko društvo, koje i danas postoji, bira ga za svoga člana i on se od tada potpisuje: „nature ispitatelneg družestva u Hali član“. Iako je njegovo početno opredeljenje bio naučni rad, Janković se opredeljuje za drugo zanimanje i 1789. godine se vraća kući sa namerom da otvori prvu srpsku štampariju. Nabavio je štampariju u Lajpcigu, dobio podršku od svog naroda i mitropolita Stratimirovića, i u Novom Sadu uz štampariju otvorio je i jednu knjižaru, sa katalogom knjiga i slika. Janković je 1790. godine otvorio ovu evropsku knjižaru koja se nalazila u blizini Kaulicijeve knjižare-knjigoveznice, na uglu Dunavske i današnje Zmaj-Jovine ulice. U knjižari su se nalazile knjige na njemačkom i francuskom jeziku kao i muzikalije i časopisi. O ugledu ove knjižare svedoči i prvoklasni Katalog svojstven otmenoj Evropi. Međutim, nije smeo da štampa knjige na srpskom i rumunskom jeziku, jer je monopol nad štampanjem srpskih knjiga imao štampar Kurcbek u Beču. Kurcbek je za to dobio dozvolu od Josifa II i on se pokazao kao glavni Emanuilov neprijatelj. Na kraju će mu on konačno i stati na put i osujetiti nameru 1890. godine, kada se gasi štamparija u Novom Sadu. Uz rad na štampanju knjiga, Emanuio je počeo prevoditi drame sa nemačkog i italijanskog jezika na srpski, a napisao je i jedan naučni traktat.

Smrt

Umro je vrlo mlad, 1791. godine u Subotici, na putu iz Beča u Novi Sad. Ispovedio je svoje grehe jereju Mihailu Stočiću, parohu crkve sv. Vaznesenja, i pričestio se, a sahranio ga je "u groblje kod crkve" 24. septembra jerej Joan Petrović, paroh Vaznesenjske crkve u Subotici . Najstariji brat Emanuila Jankovića, Jovan, nasledio je njegovu štampariju i knjižaru posle njegove smrti. Sa najmlađim bratom Petrom, dok ih nije preuzeo njegov sin Pavle Janković, koji je zapravo pravi nastavljač onog duha i štamparsko-izdavačkog tvoraštva u Srba, čiji je rodonačelnik bio znameniti Emanuil Janković. U Novom Sadu više nema Jankovićevih potomaka, kao niti bilo kakve za njega vezane tradicije u nekoj porodici. Ulica u Novom Sadu nosi njegovo ime.

Naučni rad

Fizičesko sočinenie iz 1787.

Od sačuvanih književnih spisa Emanuila Jankovića, među prvima je naučno delo o kruženju vode u prostoru Fizičeskoe sočinenije o isušeniju i razdeleniju vode u vozduh i izjasnenije razlivanija vode iz vozduha na zemlju. Ova knjiga je plod njegovih studija na medicini prve godine, koja mu je poslužila kao preporuka da 15. marta 1788. godine bude primljen kao redovan član Prirodnjačkog društva u Haleu. U toku boravka u Haleu Janković je dobio poziv da dođe u Rusiju kada završi studije da bude profesor matematike i prirodnih nauka u Vojnoj akademiji u Školvu. Međutim, on ovaj poziv nije prihvatio zato što još nije bio završio studije i zbog nepovoljnih prilika za ostvarenje ovakvih planova tokom austro-turskog rata. Posvetio se izdavanju knjiga koje je sam pripremao, najčešće prevedenih sa mađarskog. Prvo je objavio prevod biografije Gideona Ernsta Laudona koji je bio popularan zbog pobeda u ratu protiv turaka. Ova knjiga je objavljena 1788. godine u Beču i nosi naziv Opisanije životaa i heroičeskih djel cesaro-kraljevskoga feld maršala od Laudon. Sastav Fizičeskoe sočinenije je štampan u Lajpcigu 1787. godine i nije sačuvan u celosti, kao što to nisu ni neki drugi njegovi radovi, npr. Moralna filosofija i Načala mudrosti iz oblasti filozofije i logike. O njegovom delu posvećenom sastavu o kruženju vode u prostoru, koje je klica razvoja prirodnih nauka u Srba, do sada je bilo oprečnih mišljenja. Neki od srpskih kritičara su u duhu ruralne pragmatičke filozofije davali ovakve izjave: „Da su naši stariji većma se brinuli – kako će sastaviti valjan bukvar, neg što su pišući: kako se pretvara voda u vozduh... – daleko bi više Srba danas znalo čitati i pisati, neg što znaju.“ Isti ovaj sastav je pak, kad je objavljen, bio pohvaljen u nemačkom listu Algemane Literatur Zajtung, gde je navedeno da je to samo jedan ogled iz veće piščeve Fizike: „Sadržaj i forma rasprave tako odgovara smeru popularne nauke, da se šklovskoj akademiji, kamo je general Simeun Zorič pozvo Jankovića za profesora baš posle ove rasprave, a poglavito srpskom narodu, koji skoro i nema maternjim jezikom pisanih knjiga, sme čestitati na takvom učitelju.“ Zašto se Janković radije opredelio za štamparski rad i tako izbegao verovatno uspešnu naučnu karijeru, do danas nije poznato. Neki tvrde da je to učinio za dobrobit svoga naroda, da bi se štampala srpska knjiga od strane srpskog štampara, a ne kao dotad od stranca i tuđina Kurcbeka, i to u dalekom Beču. Fizičeskoje sočinjenije je bilo čuvano u fizičkom kabinetu Beogradskog univerziteta do pre II svetskog rata, a posle toga mu se gubi svaki trag.

Drame Emanuila Jankovića

Prvi među Srbima, Janković je krenuo da pravi tzv. posrbe, za srpsko govorno i kulturno područje adaptirane drame iz drugih književnosti. Naravno, prvo bi ih prevodio sa italijanskog ili nemačkog jezika na srpski, a potom bi radnju smeštao u domaći milje – npr. Banat, i likovima davao srpska imena. Svoje motive zašto je to radio ovako je objašnjavao: „Ja sam izabrao taj put iz uverenja, i bilo bi nisko sujetno kada bih ja, u mesto uzor-dela stranaca, podneo mojim sunarodnicima moje još nezrele radove.“ Prva njegova prevedena drama bila je Tergovci Karla Goldonija, koju je štampao u Lajpcigu 1787. godine. U predgovoru zanimljivo objašnjava svoje shvatanje moralnog i književnog značaja komedije i suprotstavlja ga narodnom shvatanju pozorišne komedije kao pukog blesavljenja i otimanja novca: „Najveća čast nacionalni moji i danas jošte misli da su komedije ne samo mladosti ni i starim ljudma škodne, i samo ih za nemecko izmišljenije drže, gdi su đavoli Švabe izmislili kako ćedu varati novce ot ljudi. Nijedan koje sam u ovu čast nacionalni moji računao, nije imao priliku hasne komedije poznati, ne imajući nijednu u svom jeziku pisanu, a strani mu je nepoznat. On hoće svoje sunarodnike iz njiova neznanja osloboditi i komedije dobre kod nji u bolji kredit metuti. Neka svaki pročita ovu knjigu do kraja, pa će videti da to nisu gola izmišljanja, no pravi život, stvarni događaji, slučaji i bitija koja se svaki dan međ ljudma nalaze.“ Za Goldonija se odlučio kada se vratio sa putovanja iz Italije, najverovatnije pod uticajem neke od srpskih pozorišnih trupa, koja je bila u potrazi za pozorišnim komadom koji bi izvodila na sceni. Desetak godina posle ovoga Emanuilo objavljuje dramu Zao otac i nevaljao sin, ili Roditelji učite vašu decu poznavati, od nemačkog pisca Franca Starka. Godine 1793. u Vršcu je prvi put igrana ova predstava i to je, kako navodi istoričar srpske književnosti Jovan Skerlić – najranija zabeležena pozorišna predstava kod Srba, ako se izuzmu dotadašnji popularni đački igrokazi. Treća drama koju je Janković preveo je Blagodarni sin – seoska vesela igra u jednom djejstviju, stavljena na prosto serbski. Upravo ova drama je prvi slučaj posrbljivanja u našoj književnosti, i pošto se radnja odigrava u Banatu, dugo se verovalo da je to originalno Jankovićevo delo.

Literatura

• Jovan Skerlić: Istorija nove srpske književnosti, (2009). str. 83
• Herrity, Peter; Janković, Emanuil (1983). Književni jezik Emanuila Jankovića. Novi Sad: Matica srpska. 
• Jonović, Petar; Vranić, Milan; Popov, Dušan (1993). Znameniti knjižari i izdavači Novog Sada: Emanuil Janković, Braća Popović, Arsa Pajević, Luka Jocić, Svetozar Ognjanović, Vladimir Ležimirac. Novi Sad: Novosadski klub. 
• Marinković, Borivoje (2007). Emanuil Janković: (oko 1758-1791). Novi Sad: DOO "Dnevnik--Novine i časopisi". ISBN 978-86-84097-94-3. 
• Janković, Emanuilo; Drapšin, Aleksandra; Krivošić, Olivera (2008). Emanuil Janković (1758-1791): katalog izložbe. Novi Sad: Biblioteka Matice srpske. 
• Plavšić, Lazar (1959). Srpske štamparije od kraja XV do sredine XIX veka. Beograd: Udruženje grafičkih preduzeća Jugoslavije. 
• Starčević, Velimir. Staro srpsko knjižarstvo. Beograd: Prosveta (1997): 184, 185, 187, 189, 190, 191, 193, 194.
• Jonović, Petar. Srpsko knjižarstvo. Novi Sad: Matica srpska: Prometej (1997): 169, 170, 182.

Spoljašnje veze

• Katalog izložbe o Emanuilu Jankoviću