Istorija Sasanidskog carstva

Istorija Sasanidskog carstva obuhvata razdoblje od 3. do 7. veka posle Hrista. Persijski carevi su se hitro i naglo uspostavili naspram svojih bivših vladara i ubrzo postali najveće velmože kasnoantičkog Bliskog istoka. Na svom vrhuncu, njihova carevina je gospodarila Iranom, Srednjom Azijom, Persijskim zalivom, Arabijskim poluostrvom, Mezopotamijom i Sirijom, a svojim pohodima je ugrožavala i Istočno rimsko carstvo.

Osnivanje dinastije Sasanida

Scena investiture: Ahura Mazda (desno) daje Ardaširu simvol carske vlasti - prsten (Nakše Rustam, 3. vek)

Do 3. veka Iran je samo formalno bio ujedinjen pod vlašću dinastije Arsakida. Bio je to savez polusamostalnih, a vremenom i nezavisnih, kneževina i kraljevina kojim su vladali pojedinci iz redova krupnog plemstva. Stalni međusobni ratovi i sukobi izmeću ovih teritorija oslabili su Iran. Vojna moć Rimskog carstva i njegovo uporno osvajanje Istoka primorali su Parćane da ustupe niz severnih gradova Mesopotamije. Arsakidi su morali da brane i sopstvenu prestnicu, koje je više puta padala u ruke rimske armije.

Novo ujedinjenje Irana pokrenuto je iz provincije Pars, smeštene u jugozapadnom Iranu. U njoj se nalazila drevna prestonica Pasargad – postojbina Ahemenida – koja je odigrala važnu ulogu u istoriji Irana. (Od Pars, ili Fars, ishodi reč pers, persijski, Persija – imenica koju su koristili Grci umesto naziva Iran.)

Sasan, sveštenik, mag hrama boginje Anahite, pripadnik vladajuće („carske“) dinastije Parsa zauzimao je važan položaj. Njegov sin Papak bio je vladar Istahra i imao je titulu šaha. Unuk Sosana i sin Papaka, Ardašir uzvisio se uz podršku sveštenstva i dela plemstva. Ardašir je poveo borbu sa svojom braćom da bi se učvrstio kao vlastodržac. Iz te borbe je izašao kao pobednik. Stremljenje ka ujedinjenju Irana vodilo ga je ka sukobu sa Arsakidima.

Ruine Ardaširhura

Otpočevši uspon sa skromne dužnosti zapovednika tvrđave Darabgerd, Ardašir je najpre trebalo da učvrsti vlast u Parsu. Pošto se prethodno obračunao sa braćom, 208. godine se proglasio vladarem Parsa. Sedište vlasti je preselio dalje na jug, u drevni grad Gur, koji je nekoliko stoleća ranije razrušio Aleksandar Makedonski. Obnovio je grad i dao mu novo ime – Ardaširhur - Ardaširova slava. Izolovana visokim planinama, sa pristupnim putevima koji su se pružali kroz uske klisure i klance, prestonica je bila lako branjena. Uz to, bila je opasana kružnim bedemom, verovatno po ugledu na Darabgird. U severnom delu nalazila se velika palata čiji ostaci su do danas očuvani. Učvrstivši se na vlasti, krenuo je u osvajanje: prisajedinio je susedne oblasti Ishafan, Kerman, napao Suzianu, na granici sa Mesopotamijom, i krenuo na sever. U sustret mu je izašla parćanska vojska. Sudbonosna bitka između poslednjeg cara parćanske dinastije, Artabana V, i Ardašira odigrala se u ravnici Ormizdagan, 20. aprila 224. godine. Pobedu je odneo Ardašir. Pre no što je stao na čelo Irana, Ardašir je morao pokoriti 80 oblasnih knezova i prisajediniti njihove krajeve.

No, Fars (Pars) nije poneo ulogu glavne oblasti u državi, mada su tu bile izgrađene carske palate i reljefi u stenama. Prestonice su, u skladu s dugom tradicijom, postali Ktesifon, grad na Tigru i Suza, oko 250 km istočnije. Ovde, na zapadu države, su se prostirale najplodnije oblasti, nalazilo se mnoštvo gradova, a trgovački putevi su povezivali Iran sa sredozemnim lukama na zapadu, sa Jermenijom, Kavkaskom Albanijom, Gruzijom i Lazikom na severu, sa zaleđem Persijskog zaliva, sa južnom Arabijom na jugu i sa Indijom na istoku.

Ardašir je svečano krunisan 226. godine u Ktesifonu. Poneo je titulu šahanšaha - „cara nad carevima“. Zatim je nastavio sa osvajanjima: potčinio je Midiju s gradom Hamadanom, oblasti Sakastan i Horasan. Nakon dugotrajne borbe zauzet je Atropaten i veliki deo Jermenije. Postoje dokazi da mu je bila potčinjena Margijana (oaza Merva), Sistan i Merkan. Na severu, granice njegove države dostizale su ravnice reke Amu Darje, gde se nalazila plodna oblast Horezm. Na istoku, granica je bila dolina reke Kabul, tako da je deo teritorije kušanskog carstva pripao Iranu. To je dalo povod guvernerima Horasana, obično starijim članovima sasanidskog roda, da postojećim zvanjima pribave i titulu šah Kušana.

Godine 230. Artašir je prodro duboko u rimsku teritoriju. Dve godine kasnije Rimljani su uzvratili napadom. Car Aleksandar Sever je svečano slavio u Rimu, iako je ovaj rat okončan bez rezultata.

Ardaširov sin, Šapur I, nastavio je širenje carstva osvajanjem Baktrije i zapadnih oblasti Kušanskog carstva. Vodio je nekoliko pohoda protiv Rima. Upavši u rimsku Mesopotamiju osvojio je Haran i Nisibis, ali je 243. godine rimski vojskovođa Timesitej potukao Persijance u bici kod Resenei povratio izgubljene teritorije.

Trijumf Šapura I nad rimskim carevima Valerijanom i Filipom Arabljaninom.

Napredovanje rimskog cara Gordijana III niz Eufrat zaustavljeno je porazom kod Misiče 244. godine. Ostalo je nejasno da li je Gordian poginuo u samoj bici ili je kasnije stradao od ruku sopstvenih oficira. Šapur je sa novim rimskim carem Filipom Arabljaninom zaključio veoma povoljan mirovni sporazum, kojim je obezbedio trenutnu uplatu od 500.000 dinara i dalji godišnji danak. Šapur je uskoro nastavio rat, pobedio je Rimljane kod Barbalisa 253. godine, a zatim, verovatno, osvojio i opljačkao Antiohiju. Rimski kontra-udar pod komandom cara Valerijana završio se pogubno po Rimljane: Valerijana je lično Šapur zarobio u Edesi 256. godine i doživotno držao kao sužnja. Sasanidski car je u čast ove pobede dao da se isklešu veličanstveni reljefi u Nakše Rustamu i Bišapuru, kao i monumentalni natpis na persijskom i grčkom nedaleko od Persepolisa.

Persijanci su iskoristili vojni uspeh i prodrli u Anadoliju 260. godine, ali su se odatle povukli u rasulu: Rimljani udruženi sa palmirskim kraljem Odenatom zarobili su Šapurov harem i ostavili cara da žali za svojim ženama i gubitkom rimskih teritorija koje je bio osvojio.

Šapur je preduzeo opsežne razvojne poslove. Naredio je izgradnju prve most-brane u Iranu, osnovao nove gradove, naselio iseljenike iz Rimskog carstva, uključujući hrišćane, kojima je dozvolio slobodno ispovedanje vere. Gradovi Bišapur i Nišapur nazvani su po njemu.

Posebno je štitio manihejstvo i osnivača ovog učenja – Manija (koji mu je posvetio jednu od svojih knjiga – Šapuragan – Knjigu o Šapuru) i poslao mnoge manihejske misionare van granica carstva. Šapur se sprijateljio i sa vavilonskim rabinom Samuilom, što je koristilo jevrejskoj zajednici omogućujući joj da predahne od represivnih zakona donetih protiv nje. Potonji carevi nisu nastavili Šapurovu politiku verske trpeljivosti.

Po nagovoru zoroastranskih učenjaka i pod uticajem prvosveštenika Kartira, Bahram I je ubio Manija i počeo progon njegovih sledbenika. Bahram II se, kao i njegov otac, pokorio željama zoroastranskih učitelja. Za vreme njegove vladavine Rimljani su pod vođstvom imperatora Marka Aurelija Kara razorili i opljačkali sasanidski prestoni grad Ktesifon, a veći deo Jermenije je, posle pola stoleća persijske vladavine, ustupljen Dioklecijanu.

Nakon Bahrama III (koji je vladao kratko, 293. godine) šahanšah Narzes je krenuo u novi rat sa Rimljanima. Posle početnog uspeha protiv imperatora Galerija kod Kalinikuma na Eufratu, 296. godine, Narzes je potučen do nogu. Galerijeve trupe su u proleće 298. godine ojačane svežim snagama iz dunavskih garnizona. Narzer se povukao u Jermeniju da tamo dočeka Galerijevu vojsku. No, neravan teren je više pogodovao rimskoj pešadiji nego sasanidskoj konjici. U dve uspešne bitke Galerije je obezbedio pobedu nad Narzesom. Tokom druge bitke rimske snage su zauzele Narzesov tabor, riznicu i harem sa carevim ženama. Galerije je napredovao u Mediju i Adijabenu, odnoseći pobedu za pobedom. Najizrazitiju pobedu odneo je kod Erzuruma i ojačao Nisibis pre 1. oktobra 298. godine. Zatim je krenuo niz Tigar i zauzeo Ktesifon. Narzes je prethodno preko izaslanika molio Galerija za oslobađanje njegovih žena i dece. Mirovni pregovori su počeli u proleće 299. godine. Predsedavali su i Dioklecijan i Galerije. Uslovi za mir su bili teški: Persija će sve svoje teritorije preko Tigra prepustiti Rimu; Jermenija će biti vraćena pod rimsku vlast; Kavkaska Iberija će pod rimskim namesnikom plaćati vernost Rimu; Nisibis, sada pod rimskom vlašću, biće jedini grad kroz koji će ići trgovina između Persije i Rima; i na kraju, Rim će nadgledati pet satrapija između Tigra i Jermenije.

Sasanidi su ustupili pet provincija zapadno od Tigra i prihvatili de se ne mešaju u poslove Jermenije i Gruzije. Posle ovog poraza, Narzes se povukao sa vlasti i godinu dana kasnije umro, ostavljajući presto svome sinu Hormizdu II. Nemiri su se proširili carstvom, i dok je Hormizd suzbijao pobunu u Sakastanu i Kušanu nije bio u stanju da potčini plemstvo. Ubijen je u lovu 309. godine.

Prvo zlatno razdoblje (309—379)

Scena investiture: Mitra (levo) i Ahura Mazda (desno) daju pravo vlasti sasanidskom caru Šapuru II (sredina), Tag Bostan, Iran.

Nakon smrti Hormizda II, Arapi su počeli da pustoše i pljačkaju istočne gradove carstva, čak su napadali i provinciju Fars, postojbinu sasanidskih careva. U međuvremenu su persijski plemići ubili starijeg Hormizdovog sina, oslepili srednjeg, a zatvorili najmlađeg (koji je kasnije prebegao na rimsku teritoriju). Presto je obezbeđen Šapuru II, nerođenom detetu jedne od Hormizdovih žena, koji je krunisan u utrobi: kruna je postavljena na majčin stomak. Dok je Šapur stasavao državom su upravljali njegova majka i plemići. Nakon punoletstva Šapur II je preuzeo vlast i brzo pokazao da je energičan i preduzimljiv vladar.

On je najpre poveo svoju malu, ali disciplinovanu vojsku na jug protiv Arapa, koje je potukao, a njihove oblasti priključio carstvu. Zatim je otpočeo svoj prvi rat protiv Rimljana na zapadu. Persijanci su pobedili u nizu bitaka, ali nisu stekli teritorijalna proširenja. Neuspešno su opsedali važan pogranični grad Nisibis, dok su rimljani preoteli gradove Singaru i Amidu.

Zbog nomadskih upada u istočne delove carstva, koji su pretili da ugroze Maveranahr, strateški važnu oblast za kontrolu Puta svile, pohodi na zapad su zaustavljeni. Zbog toga je Šapur žurio ka istoku, ostavljajući oblasne vojskovođe da napadaju Rimljane. Savladao je plemena iz Srednje Azije i pripojio nove pokrajine svome carstvu. Čitava teritorija današnjeg Avganistana bila je pod njegovom vlašću.

Širenje persijske kulture išlo je rame uz rame sa osvajanjima. Sasanidska umetnost prodrla je u Turkestan, dosežući čak do Kine. Šapur je uz sadejstvo nomada otpočeo drugu vojnu protiv Rima 359. godine i ubrzo ponovo zaposeo Singaru i Amidu. Kao odgovor, rimski car Julijan je upao duboko u Persiju i potukao Šapurovu vojsku u bici kod Ktesifona 363. godine. Međutim, nije uspeo da osvoji iransku prestonicu i ubijen je dok se povlačio ka rimskoj teritoriji. Njegov naslednik Jovijan, zarobljen je na istočnoj obali Tigra, morao je da preda sve provincije koje su Persijanci ustupili Rimu 298. godine, kao Nisibis i Singaru, da bi obezbedio mirno povlačanje svoje armije iz Persije.

Šapur je vodio oštru versku politiku. Za vreme njegove vladavine, napisan je zbornik svetih zoroastranskih tekstova – Avesta. Jeres i otpadništvo su kažnjavani. Progon hrišćana je bio posledica hristijanizacije Rimske imperije – najvećeg persijskog neprijatelja. Vlast se prema Jevrejima odnosila prijateljski - pružila im je relativnu slobodu i brojne prednosti.

U vreme Šapurove smrti Persijsko carstvo je bilo jače nego ikad pre: neprijatelji na istoku bili su umireni, a Jermenija je bila pod Persijskom kontrolom.

Srednje razdoblje (379—498)

Novčić Ormizda I, iskovan u Horasanu, a osmislili su ga umetnici iz Kušana.

Od smrti Šapura II do kraja prve vladavine Kavada I bio je dugotrajan period mira sa Rimljanima (Istočnim rimskim carstvom, ili Vizantijom), prekidan samo sa dva kratkotrajna rata, 421-422. i 440. godine. Tokom ovog perioda sasanidska verska politika razlikovala se od vladara do vladara. Uprkos nizu slabih careva, administrativni sistem uspostavljen tokom vladavine Šapura II ostao je snažan, tako da je carstvo nastavilo da funcioniše efikasno.

Šapur II je umro 379. godine. Moćno carstvo nasledio je njegov polubrat Ardašir II (379—383), a zatim i sin Šapur III (383—388). Ni jedan od njih nije posedovao sposobnosti svog prethodnika. Bahram IV (388—399), bio je aktivniji od oca, ali nije uradio ništa značajno za carstvo. Tokom ovog perioda Jermenija je sporazumno podeljena između Rimskog i Sasanidskog carstva. Sasanidi su obnovili svoju vlast nad Velikom Jermenijom, dok je Vizantija zadržala mali deo zapadne Jermenije.

Bahramov sin Izdegerd I (399—421) često je poređen sa carem Konstantinom: obojica su vešto koristila vojnu moć i diplomatiju, i svaku povoljnu priliku da ostvare svoje ciljeve; obojica su jamčila versku trpeljivost i slobodan razvoj svih zajednica u carstvu. Izdegerd je obustavio progon hrišćana, čak je kažnjavao plemiće i sveštenike koji su ih ugnjetavali. Njegova vladavina bila je mirna. Ugovorio je trajan mir sa Vizantijom. Čak je, po zaveštanju vizantijskog imperatora Arkadija, uzeo maloletnog naslednika Teodosija II pod svoju zaštitu. Senatu u Konstantinopolju poslao je pismo u kojem je saopštio da će veoma strogo kazniti svaki napad na svog štićenika. U Konstantinopolj je poslao evnuha Antioha da pazi mladog Teodosija. Pored svega, oženio se sa jevrejskom princezom koja mu je rodila sina Narsija.

Pred kraj svoje vladavine, 418. godine, Izdigerd otpoče nemilosrdo gonjenje hrišćana. O uzroku nagle promeni careve blagonaklonosti prema hrišćanima govore sledeći navodi iz „Žitije svetih“ pravoslavne crkve:

„Sveti Avda življaše u vreme cara Teodosija Mlađeg i beše episkop u Persiji, u gradu Suzi. Persijski car Izdigerd ustroji najstrahovitije gonjenje na hrišćane. I to ovim povodom. Episkop Avda, ukrašen svakovrsnim vrlinama, pokrenut božanskom revnošću razruši hram u kome se Persijanci klanjahu ognju kao božanstvu. Saznavši za to od maga, idolopokloničkih žrečeva, car naredi da mu dovedu episkopa Avdu. Car najpre krotko zahtevaše od episkopa Avde da ponovo sazida razrušeni hram. Sveti episkop to odbi i izjavi da on to ne može učiniti. Car onda izdade naredbu da se poruše svi hrišćanski hramovi i da se nemilosrdno gone hrišćani. Po zapovesti cara božanstveni Avda imao je biti prvi pogubljen. Doznavši za to, sveti episkop se veoma obradova, pa sav veseo i radostan primi blaženu smrt mučeničku.

Njegov đakon sveti Venijamin bude pušten od mučitelja pod uslovom da više ne propoveda Evanđelje. On na taj uslov najpre pristane, no ne mogadne srcu odoleti, te produži rasprostirati po narodu istinu Hristovu. Zbog toga bude uhvaćen i ubijen, na tri godine posle svetog Avde. Njemu mučitelji najpre zabiše oštre klince ispod nokata na rukama i nogama, pa ga onda nabiše na kolac, i tako on predade svetu dušu svoju u ruke Gospodu.“ (Iz „Žitija svetih” od Sv. Justina Popovića, man. Ćelije, 1972)

Posle iznenadne smrti (ili ubistva) Izdegerda, na vlast je došao njegov sin Bahram V (421—438), jedan od najpoznatijih sasanidskih careva i junak brojnih mitova koji su opstali i nakon rušenja Sasanidskog carstva. Bahram V, poznatiji kao Bahram Hor odrastao je u Al-Hiri, stolici Lahmidske kraljevine. Izdegerd je sklonio sina u susednu, vazalnu kraljevinu na donjem Eufratu, da na dvoru hrišćanskog kralja Al-Numana stasava i uči. Persijska vlastela je nakon Izdegerdove smrti ubila njegovog sina Šapura i pozvala Bahrama da se vrati u zemlju. Bahram se vratio u Ktesifon u pratnji kralja Al Mundira, Numanovog sina, i 20.000 njegovih vojnika. Posle kraćeg negodovanja persijska vlastela je priznala Bahrama V za novog cara. Bahramova majka, Sošandukt, bila je kćerka jevrejskog egzilarha. Godine 427. Bahram je na istoku skršio invaziju nomada Eftalita (Belih Huna), proširujući svoj uticaj na Centralnu Aziju, o čemu svedoči i njegov portret na novcu pronađenom u Bukari (Uzbekistan). U persijskom delu Jermenije je postavio vazalnog kralja i načinio od nje provinciju.

Bahram V je jedan od najpoznatijih junaka persijskog predanja, koje govori o njegovoj hrabrosti i lepoti, o njegovim pobedama nad Rimljanima, nomadima, Indijcima i Afrikancima, o njegovim doživljajima u lovu i ljubanim zgodama. Znan je kao Bahram Hur („hur“ u prevodu sa pers. znači „kulan“ – rasa najbržeg azijskog konja, nikad pripitomljenog), po strasti prema lovu, pogotovu lovu na kulane. On je simvol kralja na vrhuncu zlatnog doba. Krunu je osvojio u nadmetanju sa bratom; vreme vladavine je proveo u borbi sa spoljnim neprijateljima, zabavljajući se u lovu ili uživajući u društvu svojih žena iz harema i dvorske svite. On je oličenje uspešnosti. U njegovo vreme napisana su najbolja dela sasanidske književnosti, komponovana je lepa muzika, a polo je postao kraljevska zabava.

Izdegerd II (438.457) bio je pravedan i umeren vladar, ali je, za razliku od njegovog imenjaka Izdegerda I, sprovodio oštru politiku prema religijskim manjinama, posebno prema hrišćanima. Međutim, pobunjeni Jermeni su u bici kod Avarajra, predvođeni Vardanom Mamikonijanom 451. godine, uspeli da se izbore za pravo da slobodno ispovedaju hrišćanski veru. Ovo je kasnije bilo potvrđeno Dogovorom u Nvarsaku, 484. godine.

Novčić Izdegerda II.

Izdegerd je na početku svoje vladavine okupio vojsku sakupljenu od raznih naroda, čak i od indijskih saveznika i poveo ih na Istočno rimsko carstvo, 441. godine. Nakon manjih sukoba mir je ubrzo obnovljen. Zatim je okupio svoje snage u Nišapuru, 443. godine, i na severoistoku pokrenuo dugotrajnu vojnu protiv Kidarita. Konačno ih je pobedio i proterao preko reke Oksus 450. godine.

Tokom ovog pohoda rasla je Izdegerdova sumnjičavost prema hrišćanima pa ih je proterao iz vojske i svih državnih službi. Zatim je otpočeo progon hrišćana i, u mnogo manjoj meri, Jevreja. U želji da nametne Jermenima zoroastrizam, slomio je ustanak hrišćana u Vaspurakanu, jednoj od sedam oblasti Velike Jermenije, 451. godine. Jermeni su, ipak, ostali hrišćani. U poznijim godinama se ponovo bavio Kidaritima, sve do svoje smrti, 457. godine.

Ormizd III (457—459), mlađi Izdegerdov sin, se za vreme svoje kratkotrajne vladavine borio se protiv Eftalita u Baktriji i protiv brata Peroza I (457—484), koji mu je osporavao pravo na krunu. Peroz ga je ubio 459. godine.

Početkom 5. veka, Eftaliti (Beli Huni) su zajedno sa drugim nomadskim plemenima napali Persiju. Bahram V i Izdegerd II su ih odlučno potukli i rasterali. Huni su se vratili krajem istog stoleća i 483. godine pobedili Peroza. Naredne dve godine pljačkali su oblasti istočne Persije i od Sasanida zahtevali da im plaćaju veliki godišnji danak. Ovi događaji su potresali imperiju. U pokušaju da otera iz zemlje, Peroz je na putu do grada Herata upao u zamku, zarobljen i ubijen, a vojska prosto zbrisana. Eftaliti su ušli u Herat, a carstvom je zavladao haos. Na kraju, plemstvo drvne kuće Karen-Pahlavidi („Pahlavi“ znači „Parćani“ - Arsasidi) uspeva donekle da obnovi poredak u državi. Oni su na presto uzdigli Balaša, jednog od Perozove braće. Hunska pretnja trajala je sve do vadavine Hozroja I. Balaš (484—488) je bio blag i darežljiv monarh koji je hrišćanima činio ustupke. U Jermeniji je provodio politiku popuštanja napetosti. Hrišćanima je data sloboda vere, te im je obećano da više neće biti pokušaja prevoćenja na zoroastrizam. Nije poduzimao pohode protiv neprijatelja imperije, čak ni protiv Belih Huna. Posle četvorogodišnje vladavine je oslepljen i uklonjen sa prestola. Nasledio ga je sinovac Kavad I.

Kavad I (488—531) je bio energičnan vladar, uz to i reformator. Podržao je sektu koju je osnovao Mazdak, koji je zahtevao od bogatih da podele svoje supruge i imetak sa ubogima. Očigledno, caru je bila namera da, usvajanjem i podrškom učenja mazdakita, smanji uticaj magnata i rastuće aristokratije. Zbog ovih težnji je svrgnut sa prstola i zatočen u „Zamku pokajanja“ u Suzi, a na vlast je 496. godine postavljen njegov mlađi brat Zamasp. Kavad je uspeo da pobegne iz zatočeništva i nađe pribežište kod kralja Belih Huna.

Zamasp (496—498) je bio dobar i ljubazan car: umanjio je porez nastojeći time da osnaži seosko stanovništvo i pomogne nište. Podržavao je izvorni zoroastrizam, za razliku od Kavada kojeg je odstupništvo koštalo krune i slobode. Kratkotrajna Zamaspova vladavina je završena onog trenutka kada je Kavad ušao u prestonicu u pratnji velike vojske koju mu je obezbedio kralj Belih Huna. Nema kasnijih spomena o Zamaspu, ali se veruje da je uživao poštovanje na dvoru svoga brata.

Drugo zlatno razdoblje (498—622)

Scena investiture: Anahita (levo) kao zaštitnica dostojne obožavanja sasanidske dinastije iza cara Hozroja II koji prima simvol vlasti od Ahure Mazde (desno). Tag Bostan, Iran.

Opadanje i propast carstva (622—651)

Dugotrajan rivalitet i težak rat, okončan Iraklijevom pobedom 627, ostavio je oba carstva u stanju teške ekonomske i vojne iscrpljenosti. Pojava novog neprijatelja, Arapa nadahnutih Muhamedovim islamskim učenjem, dovela je do propasti Sasanidskog carstva 651. godine i ubistva njegovog poslednjeg kralja Jazdergerda III. U isto vreme, Vizantija je na Istoku izgubila sve svoje teritorije sem Male Azije. Međutim, muslimanski Arapi su osvajanjem Persije prihvatili sasanidsku kulturu, arhitekturu, pismo i ostale tekovine i preneli je u druge delove islamskog sveta.

Rimsko (i kasnije Vizantijsko) i Sasanidsko carstvo su u pravom smislu te reči predstavljale dve supersile antičkog sveta. Rimski carevi su jedino sasanidske kraljeve smatrali za vladare ravnopravnog ranga. Zbog toga je u diplomatskoj prepisci persijski kralj oslovljavan kao carev „brat”. Persijski uticaj na Rimsko carstvo, očigledan od kraja 3. veka, ogledao se u usvajanju komplikovanog dvorskog ceremonijala, raskošnih vladarskih insignija, diplomatske etikete, ali i vojne taktike zasnovane na upotrebi teške konjice i strelaca na konjima.