Kneževina Teodoro

Kneževina Teodoro (grč. Θεοδόρο) ili Gotija (grč. Γοτθία) bila je hrišćanska kneževina u južnozapadnom delu poluostrva Krima, između današnje Balaklave i Alušte, i postojala je od 13. do 15. veka. Prestonica Doros (Mangup) zvala se isto Teodoro. Kneževina Teodoro bila je jedna od naslednih država vizantijskog carstva nakon krstaškog osvajanja Carigrada 1204.

Kneževina Teodoro u 15. veku

Natpis na kamenu iz Teodore

Stanovništvo

Stanovništvo kneževine sastavljalo se od više narodnosti koje su od antike do srednjeg veka naseili na Krimu. Iz tog mnoštva naroda od Grka, krimskih Gota, Alana, Karajita, Slovena i drugih, nastala je nova etnička grupa, koja je govorila grčki i bila pravoslavne vere.

Istorija

Kneževina Teodoro se formirala u 13. veku na Krimu, iz bivše vizantijske provinicije Kersonos (tema ta klimata). Bila je tesno vezana sa trapezuntskim carstvom; vladarska loza vizantijsko-jermenskog porekla, takozvane Gavra (turski isto Haura), bila je kroz ženidbe u rodbinskoj vezi sa Komninima i Paleolozima. Vodili su titulu „kneževa od Teodoro i Gotije“. Imala je takođe dobre odnose sa zlatnom hordom. Sa Đenovljanima, pak, često je dolazilo do sukoba, usled različitih ekonomskih interesa.

Posle osmanskog osvajanja Carigrada (1453), morejske despotovine (1460) i trapezuntskog carstva (1461), kneževina je ostala poslednja vizantijska država koja je sačuavala jednu nezavisnost, sve do njenog pada 1475. godine.

Nakon što je moldovski knez Stefan Veliki pobedio 1475. godine vojsku osmanskog sultana Mehmeta II, oženio je Mariju Gavra, ćerku teodorskog kneza. Marija Gavra beše poreklom jednako i vizantijskih vladara, te je Stefan počeo da se titulira legitimnim vizantijskim vladarom. Njen ujak Isak, koji je tad vladao Teodorom, bio je proosmanski orijentisan. Stefan šalje Aleksandra, Marijinog brata, sa 300 ljudi da preuzme vlast u Teodori. Njima to uspeva, šta sa druge strane izazviva osmansku invaziju na Krim. Osmani osvajaju đenovske kolonije i najzad kneževinu Teodoru; glavni deo bivših đenovskih poseda prepuštaju krimskog kanatu, dok Teodoro sa južnim krajevima đenovskih poseda ostaju pod direktnoj kontroli osmanskog carstva.

Rusija je takođe pokušavala da stvori tesne kontakte sa Teodorom; tursko osvajanje kneževine sprečile su dalje ruske planove na Krimu. Ruski plemići Golovin (vidi Fjodor Aleksejevič Golovin) bili su direktni potomci jedne grane vladarske loze Teodore, u 16. veku preimenovali su ranije prezime Haurin (od Gavra, Haura) u pomenuti Golovin.

Prvi istinski poznati i pouzdano utvrđeni vladar Kneževine Teodoro bio je Aleksije I, koji je otvoreno polagao pretenzije na teritoriju obale Gotske kapetanije (između Forosa na zapadu i Kanake na istoku) i konzulata Cembalo. Od 1411. Đenovljani su plaćali novčanu nadoknadu za osvojene primorske gradove. Takve isplate su vršene do 1422. godine, ali knez Aleksije I nije bio zadovoljan ovim dankom.

Godine 1422. izbio je rat između kneževine Teodoro i Kafe. Kneževina Teodoro je napala gradove i naselja koja su bila pod kontrolom Đenovljana, koji su nekoliko puta menjali gospodara.

Godine 1424. Doros je posetila diplomatska misija iz Kafe. Mir je vraćen. Aluston (Alušta), Gorzuviti (Gurzuf) i Partenit vraćeni su Kneževini Teodoro. Nakon što su Đenovljani izgubili Aluston i druga manja priobalna utvrđenja, koje su ponovo zauzeli kneževi Teodora, naziv „Kapetanija Gotija“ dobija samo nominalno značenje. Počeo je da označava liniju obalne plovidbe na morskim kartama i u dokumentima Đenovljana duž obale Taurije.

1425. godine, najstariji sin kneza Aleksija I, Jovan, oženio se Marijom Camblakinom Paleologinom Aseninom. Našavši se u srodstvu sa carigradskim Paleolozima, gotski princ je usvojio grb njihove carske kuće – dvoglavog orla – i počeo da sebe naziva „vladarom grada Teodora i Primorja (gr. Παραθαλασσιας)“.

Godine 1427. na ušću Crne reke, na mestu davno razrušene vizantijske tvrđave, knez Aleksije I je podigao novu tvrđavu Kalamitu (Inkerman). Tvrđava je imala šest kula i jarak uklesan pravo u stenu i štitila je sopstvenu luku - Avlitu.

Knezu Aleksiju I su bili potrebni saveznici, koje je u ovom periodu dobio u liku emira krimskog ulusa Zlatne Horde Tegine, bega Širinskog i Jovana Velikog Komnina, budućeg cara Trapezunta. Vladajuće dinastije Teodora i Trapezunta su se orodile – 1429. godine Marija, ćerka kneza Aleksija I, udala se za Davida Velikog Komnina, sina cara Aleksija IV Trapezuntskog.

Godine 1433. knez Aleksije I je ponovo zauzeo Čembalo. Kao rezultat vojnih operacija, Čembalo i cela teritorija ovog konzulata - od svetionika na rtu Hersones na zapadu do sela Kajtu i Laspi na istoku - prešli su u posed kneževine Teodoro.

4. juna 1434. đenovljanska eskadrila od 20 brodova sa 6 hiljada najamnika pod komandom „zlatnog viteza“ Karla Lomelina/Lomelinija (Karlo Lomelino, Dominus Karolus Lomelinus; titula „Zlatnog viteza“ ” – Kavaliere aurato – dodelio je vojvoda od Milana), sin Napoleona, vladar Korzike (signore dela Korzika), približio se zalivu Balaklava. 10. juna 1434. godine zauzeta je tvrđava Čembalo. Nekoliko dana kasnije, Đenovljani su zauzeli primorsku tvrđavu Kalamitu. Posle pobeda, Karlo Lomelini se uputio ka Kafi ne morem, već kopnom – duž južne obale Krima, pljačkajući naselja, uništavajući zamkove lokalnih feudalaca i privodeći u poslušnost one koji su pokušali da se odupru.

Međutim, 22. juna 1434. godine, vojska Đenove od 8.000 vojnika poražena je u bici kod Solkata kod grada Kastadzona od trupa krimskog kana Hadži Giraja i njegovih saveznika kneževine Teodoro i povukla se u Kafu. Tokom opisanih događaja, knez Aleksije I i njegov najstariji sin Jovan bili su u Trapezuntu, a sav teret vojnih operacija pao je na ramena njegovih sinova - srednjeg Manojla (Olubeja) i mlađeg Isaka.

Godine 1435. kneževina Teodoro je ponovo zauzela Kalamitu (Inkerman) od Đenovljana. Rat je završen tek 1441. godine.

Posle smrti kneza Aleksija I 1446. godine, njegov srednji sin Olubej (Manojlo), koji je vladao od 1447. do 1458. godine, iskoristio je pravo nasledstva na prestolu. Olubeja su zvanično proglasili vladarem kneževine Teodoro, Trapezuntski velikodostojnici, koji su time želeli da pokažu da Gotija i dalje ostaje zavisna od carstva Velikih Komnina.

Đenovski dokument iz 1447. godine izveštava o vojnoj i diplomatskoj demonstraciji u znak podrške kneževini Teodoruo, koju su priredili car i despot Trapezuntski – odnosno car Jovan IV Veliki Komnin i njegov brat David, koji su „sa galijama i dugim lađama“ otplovili u Gotija i „ostao je tu sa Olubejem i ostalim sinovima bivšeg kneza Aleksija I.

Godine 1458. Olubej je obnovio tvrđavu Funa kod Alušte i predao je, zajedno sa istočnim okrugom Kinsanus, svom sinu Aleksandru.

Uspešni ratovi kneževine Teodoro za posedovanje južne obale Krima doveli su do toga da je od druge polovine 15. veka Đenovljani ponovo priznaju titulu „gospodar Gotije“ (lat. dominus Gotie) za vladare kneževine Teodoro. Godine 1460. italijanski izvori pominju gospodara Gotije po imenu Kehi beg, što bi moglo biti drugo, tursko ime kneza (kao u slučaju Olubej-Manojlo).

Godine 1465. Olubejev brat Isak, zvani Saikhus ili Saikus u italijanskim izvorima, a Isaiko u Ruskim, vladao je do kraja 1474. godine, postao je gospodar Gotije.

Padom Carigrada 1453. vizantijska državnost nije potpuno nestala. Do 1461. njen legitimni naslednik je bilo Trapezuntsko carstvo Velikih Komnina, a kasnije i Krimska kneževina Teodoro, čiji su vladari usvojili titulu „samodržaca“, odnosno autokrator, koja se smatrala najvišom u „vizantijskom svetu“, dostojna samo careva.

U simbolici kneževine tog perioda počelo je da se pojavljuje slovo β - tradicionalna skraćenica za reč „basileus“ (car). Carska kruna se pojavljuje na grbu vladara kneževine Teodoro.

24. septembra 1472. ćerka pokojnog kneza Olubeja i nećaka kneza Isaka, princeza Marija Gavra postala je supruga moldavskog vladara velikog kneza Stefana Velikog (1433-1504). Bila je srodnica bugarskih careva Asena, vizantijskih Paleologa i Trapezuntskih Velikih Komnina, što je ovaj brak činilo veoma prestižnim za velikog kneza Stefana, koji je sebe smatrao naslednikom vizantijskih careva i računao na sveevropsko priznanje. I princ Aleksandar je sa sestrom napustio Krim.

Ali turskom sultanu Mehmedu II Fatihu, koji je zauzeo Konstantinopolj i Trapezunt i uzeo titulu Cezar-i Rum (doslovno „Cezar Rima“), nisu bili potrebni konkurenti spremni da predvode novi krstaški rat.

Početkom 1475. Aleksandar, sin Olubejev i zet Stefana Velikog, primio je vest o smrti svog strica, kneza Isaka, čiji je sin preuzeo presto kneževine Teodoro. Knez Stefan Veliki je o svom trošku opremio brod i obezbedio 300 naoružanih moldavskih vojnika za ekspediciju, čija je svrha bila postavljanje Aleksandra na presto u kneževini Teodoro. Njegov rival, pošto je dobio ultimatum od svog rođaka, podržan pismima ugarskog kralja Matije Korvina (1443-1490), popustio je i u junu 1475. Aleksandar je preuzeo mangupski presto.

Septembra 1475. godine, Osmanlije, koji su do tada zauzeli Kafu i primorske gradove, pristupili su Mangupu i započeli opsadu uz široku upotrebu artiljerije. Deo meštana je napustio grad i razišao se u okolna planinska sela, ponevši sa sobom imovinu i stoku, i obrnuto, deo meštana iz okoline nalazio je utočište van gradskih zidina. Iza zidina tvrđave sklonio se garnizon od dve hiljade vojnika, koji su činili vojnici kneževine Teodoro, moldavski vojnici koje je poslao knez Stefan Veliki i Tatari kana Mengli Giraja, svrgnutog od braće.Teodoriti i njihovi saveznici uspeli su da unište elitu tadašnje osmanske vojske – janičarski korpus. U decembru 1475. tvrđava je pala. Knez Aleksandar je uhvaćen i poslat u Carigrad (Istanbul), gde je pogubljen.

Turski istoričar Dženabi izveštava da je osmanski komandant Gedik Ahmed-paša uhvatio „nekoliko hrišćanskih prinčeva u tvrđavi u Mangupu i poslao ih sultanovoj Porti. A među tim prinčevima bio je i Mengli Giraj Kan, penzionisani vladar Dašta, koga su braća porazila, oduzevši mu kraljevstvo i primoravši ga da se zatvori u tvrđavu Mangup.” Posle pada Mangupa, Mengli Giraj je, zajedno sa svoja dva brata, bio zarobljen od strane Turaka i poslat u Istanbul.

Nakon osvajanja, od nekadašnjih zemalja kneževine formiran je Mangup Kadiluk, koji je bio deo vilajeta sa centrom u Kafi (Feodosija). Kadiluk Mangup je obuhvatao 3 grada (Mangup, Inkerman, Balaklava) i 49 sela.

Svedočanstvo o krimskim Gotima pod osmanskom vlašću ostavio je baron de Buzbek, koji je 1557-1564 bio ambasador austrijskog cara Ferdinanda I u Turskoj. U Istanbulu je sreo dva izaslanika gotskog stanovništva Krima i sa njima vodio duge razgovore. De Busbek izveštava da Goti zadržavaju hrišćanstvo, iako su okruženi nevernicima, i da imaju dva glavna grada – Mangup i Šivarin (Skivarin, Ksuiren). De Buzbek je sačuvao vredne zapise gotskog jezika iz kojih navodi 69 reči i fraza i nekoliko pesama. Primeri: „alt” - „starac” (nem. „Alt”), „bruder” – „brat” (nemački „Bruder”), „schuuester” – „sestra” (nemački „Švester”), „broe” – „ hleb“ (nem. „Brot“). Kada je Busbek čuo kako Goti broje - „ita, tua, tria, fider, fiuf, seis, seuene...“, primetio je: „Baš kao mi Flamanci.“

Vladari

• Dimitrije (posle 1362 — pre 1368)
• ?
• Vasilije
• Stefan, sin Vasilija (?—1402)
• Aleksije I, sin Stefana (1402—1434)
• Aleksije II, sin Aleksija I (1434—1444)
• Jovan (Olubej), sin Aleksija I (1444—1460)
• ?
• Isak, sin Aleksija I (1471—1474)
• Aleksandar, sin Aleksija II (jun—decembar 1475)

Vidi još

• Vizantijsko carstvo
• Nikejsko carstvo
• Trapezuntsko carstvo
• Epirska despotovina
• Morejska despotovina