Križevačka sinagoga
Križevačka sinagoga nekada molitveni dom, kuća molitve ili mesto okupljanja jevrejske zajednice u Križevcima, bila je jedna od tridesetak sinagoga sazidanih tokom 19. veka u tadašnjoj državi Kraljevini Hrvatska i Slavonija (mađ. Horvát-Szlavónia Királyság, nem. Königreich Kroatien und Slawonien) koja je bila nominalno autonomna kraljevina unutar Kraljevine Ugarske u sastavu Austrougarske monarhije. Tada je sinagoga pripadala Zemljama krune Svetog Stefana, odnosno mađarskom delu Monarhije, u kojem je poglavar doma Habsburgovaca vladao kao kralj.
| Križevačka sinagoga | |
|---|---|
 „Molitveni dom“ Jevreja u Križevcima, u kome je smesšten turistički centar | |
  Križevačka sinagoga Lokacija na mapi Hrvatske | |
| Osnovne informacije | |
| Lokacija | Štrosmajerov trg Križevci Hrvatska |
| Koordinate | 46° 01′ S; 16° 32′ I / 46.02° S; 16.54° I |
| Religija | judaizam |
| Obred | sefardski |
| Arhitektonski opis | |
| Arhitekt(i) | Hönigsberg i Deutsch |
| Tip arhitekture | sinagoga |
| Stil arhitekture | neorenesansa |
| Osnivač | Jevrejska opšina Križevci |
| Finansijer | Jevrejska opšina Križevci |
| Osnivanje | 15. rujna 1895. |
| Početak izgradnje | 1895. |
| Završetak izgradnje | 1895. |
Danas u njoj nije molitveni dom već turističko-informativni centar i sedište drugih organizacija Grada Križevaci.
Istorija uredi
Prvi Jevrej koji se doselio u Križevce oko 1780. godine bio je Salamon Lipman. Nakon 60 godina od dolaska prvih Jevreja u Križevece sredinom 19. veka, tačnije 1844. godine Adam Brejer je osnovao Jevrejsku opšinu Križevci, nakon što je na osnovu Jevrejskih pravila u gradu živelo više od 10 odraslih muškaraca Jevreja.[1] Kako za tu namenu nije postojala zgrada on je u svojoj kući organizovao prvi molitveni prostor za članove jevrejske zajednice u Križevcima i okolini.
Uz prisustvo križevačkog gradonačelnika Ferde Vukića, 15. januara 1844. skupština Židovske opštine Križevci predložila je, i na glasanju usvojila, ideju za gradnje sinagoge u Križevcima.
Izgradnja sinagoge započeta je mnogo godina kasnije, tačnije 1895. godine, kada je Jevrejska zajednica u Križevcima bila na vrhuncu i u tom periodu brojala između 230 i 245 članova.
Prvi statut Jevrejska opština u Križevcima donela je 1909. godine kada je na njenom čelu bio Adam Brejer.
Finansijsku pomoć za izgradnju sinagoge pružili su brojni donatori, a finansiranje su podržali i Kraljevska hrvatsko-slavonsko-dalmatinska zemaljska vlada, Gradsko veće Križevaca, Akcionarska štedionica u Križevcima i Prva hrvatska štedionica u Zagrebu.[2]
Gradnja sinagoge okončana je 5. septembra 1895. godine. Nakon izgradnje sinagoge narednih skoro pola veka sinagoga je bila centar verskog i društvenog života istaknute jevrejske zajednice u Križevcima, tačnije do istrebljenja Jevreja u ovom gradu u Drugom svetskom ratu.[2]
Položaj uredi
Za izgradnju sinagoge izabrana je lokacija u samom centru Križevaca, na trgu Josipa Juraja Štrosmajera.
Izgradnja uredi
Za realizaciju ovog projekta izabran je arhitektonski atelje Hönigsberg & Deutsch, a za opremanje unutrašnjosti sinagoge zagrebačka fabrika nameštaja Bote i Ehrman.
Ugovor sa graditeljima zaključen je krajem 1894. godine, prvi radovi započeti su 1. aprila 1895. godine, a kamen temeljac postavljen je 14. maja 1895. godine, u prisustvu rabina Lavoslava Lova iz Križevaca koji je osveštao radove. Izgradnja je trajala izuzetno kratko, samo pet meseci, a nova križevačka sinagoga je završena i osveštana 16. septembra 1895. godine, u prisustvu velikog broja Križevaca, kao i predstavnika jevrejskih zajednica iz Zagreba, Bjelovara, Koprivnice, Slavonski Brod, Krapina, Ludbreg i drugih mesta.[2]
Nova bogomolja izgrađena je u kombinaciji neorenesansnog i neoklasičnog stila.[2] Oblikovana u neorenesansnom stilu pripada tripartitnom tipu sinagoga s istaknutim središnjim delom. Središnje polje pročelja lučno je završeno i ukrašeno prikazom Mojsijeva zakonika. Pročelje je izvedeno u fugovanoj opeki, dok je arhitektonska plastika oblikovana u rustičnom malteru.[3]
Građevina je sačuvana do danas, no njen izgled je u potpunosti izmenjen brojnim adaptacijama.
Sinagoga u Drugom svetskom ratu uredi
Odmah na početku Drugog svetskog rata 1941. godine tokom ustaškog režima sinagoga je opljačkana i devastirana. Poslednji predsednik Jevrejske opštine Ljudevit Štraus zarobljen je od strane ustaša 1941. godine i deportovan u logor na Rabu u kome je preminuo 1943. godine.[4]
Dve Tore iz sinagoge spasila je Jevrejka Adele Vajs i njeni prijatelji nejevreji iz Križevaca. Ove Tore su danas izložene u Beogradskom muzeju.
Prenamena sinagoge uredi
Kako je Jevrejska verska zajednica u Križevcima tokom Drugog svetskog rata potpuno nestala, Savez jevrejskih verskih zajednica FNR Jugoslavije zaključio je 1949. godine ugovor o kupoprodaji sinagoge i susedne „rabinove“ kuće sa križevačkim okrugom za 150.000 dinara, uz obavezu da uredi novo jevrejskog groblja do kraja 1949. godine, uništenog u Drugom svetskom ratu.[2]
Križevačku sinagogu je početkom 1950-tih preuzeo nacionalni komitet grada Križevaca i u dogovoru sa Savezom jevrejskih zajednica Jugoslavije, sinagoga je pretvorio u centar za održavanje kulturnih događaja.
U prvoj polovini pedesetih godina 20. veka sinagoga je preuređena u socrealističkom stilu. Sa fasade su uklonjeni svi arhitektonski ukrasi, zazidan je glavni ulaz i izbijen novi bočni ulaz.
Arhitektonski devastirana zgrada sinagoge, preimenovana je u Dom omladine i postala je centar gradskog kulturnog i društvenog života.[2]
Između 1967. i 1985. godine u prizemlju sinagoge radila je Gradska biblioteka Križevci, a od 1971. godine povremeno radi Križevačko pozorište. U njoj se takođe nalazi Zajednica tehničke kulture i brojna udruženja (izviđački savez i amaterski radio klub).
Tokom 1984. godine na bivšoj sinagogi je obnovljen krov i fasada, a tokom 2014. godine sinagoga je temeljno obnovljena (kada joj je delimično vraćen prvobitni izgled) za potrebe Turističkog informativnog centra, osnovan u sklopu Evropskog projekta "ViNaK", Turizam bez granica - sufinansiranog u visini 85% njegove ukupne vrednosti od strane Evropske unije u okviru IPA prekograničnog programa Mađarska-Hrvatska 2007 - 2013. Projekt je realizovan u saradnji s mađarskim gradom Nagyatadom tokom 2013 i 2014. godine. Glavni cilj projekta bio je razvoj turističke infrastrukture i programa koji doprinose unapređenju turističkih aktivnosti na području Križevaca i Nagyatada ali i cele pogranične regije.
Danas su u nekadašnjoj sinagogi smešteni:
- Turistička zajednica Grada Križevci,
- Zajednica sportskih udruženja Križevci,
- Zajednica tehničke kulture Križevci
- Nekoliko udruženja iz Križevaca.
Izvori uredi
- ^ „Židovi u Križevcima – Turistička zajednica grada Križevci”. www.visitkrizevci.hr. Pristupljeno 2021-05-04.
- ^ a b v g d đ „Židovi u Križevcima – Turistička zajednica grada Križevci”. www.visitkrizevci.hr. Pristupljeno 2021-05-04.
- ^ Historicizam u Hrvatskoj, Knjiga II , kat. izložbe, Muzej za umjetnost i obrt, Zagreb, 2000., str. 524, 525, 526, 528, 529, 530
- ^ „Židovi u Križevcima – Turistička zajednica grada Križevci”. www.visitkrizevci.hr. Pristupljeno 2021-05-04.
Literatura uredi
- Švob, M. (1997), Židovi u Hrvatskoj: migracije i promjene u židovskoj populaciji [Juden in Kroatien: Migrationen und Veränderungen in der jüdischen Bevölkerung]. KD Miroslav Šalom Freiberger; Židovska općina: Zagreb.
- Švob, M. (1998) Naseljavanje Židova u Slavoniju: prema popisima stanovništva od 1857. do 1991. i drugim dokumentima [Die Ansiedlung der Juden in Slawonien: nach den Volkszählungsdaten 1857–1991 und anderen Dokumenten]. Institut za migracije i narodnosti: Zagreb, S. 171–208.
Spoljašnje veze uredi
- Križevačke priče - Židovi u Križevcima - Turistička zajednica Križevci (jezik: hrvatski)