Krstovi od vremena
Krstovi od vremena su drveni ili metalni krstovi koji se, prema drevnom običaju, postavljaju na raskršćima, pored puteva ili na njivama, u cilju zaštite od vremenskih nepogoda, poput grada i oluje. Ovaj običaj je sačuvan iz davne prošlosti, a u Jadru se očuvao i za vreme ropostva pod Osmanlijama, pa sve do druge polovine 20 veka.[1] Krstovi od vremena i slični obredi predstavljali su apotropejone čija je uloga bila zaštita od udara groma.[2] Kao stara religijsko-društvena običajna praksa, običaj podizanja krstova od vremena uvršten je u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.[3]
| Krstovi od vremena | |
|---|---|
 Krst na Rožnju, Sokolske planine | |
| Nematerijalno kulturno nasleđe | |
| Region | Zapadna Srbija - Rađevina, Jadar, Mačva |
| Zajednica | Pravoslavno hrišćansko stanovništvo u oblastima Rađevine, Jadra i Mačve |
| Predlagač | Centar za kulturu „Vuk Karadžić“ Loznica, Muzej Jadra |
| Datum upisa | 5. 12. 2018. |
| Veb sajt | http://nkns.rs/cyr |
Vremenske prilike i krstovi od vremena
urediIzrada krstova od nevremena nastao je kao deo „zaštinog mehanizma” na osnu izgrađenog verovanja i intenzivnog straha, prvo kod seoskog, a kasnije i gradskog stanovništva, od toga da će se „desiti nešto loše” za vreme vremenskih nepogoda. Na ovo je dobrim delom uticala i sama Crkva propovedanjem da će se „desiti nešto loše” ukoliko se ne poštuje religijski okviri crkvenih praznika, i obavljaju mnoge delatnosti u polju.[4]
Vremenom profana i sakralna stvarnost stupajući u međusobne zavisnosti, razvila je želju kod verujućeg čoveka da se zaštiti od munje kao svetlosna pojava, koja se često nazivala „svetlica”, i povezivane su sa mnogim čudima. Ove vizuelne i akustičke atmosferska pojava, zajedno se kišom, gradom i nevremenom postala su kroz narodnu tradiciju ne samo predmet poštovanja, već i simbol društvenih sila, kojih narod nije svestan, ali oseća njihovo delovanje posredstvom onoga što se dešava u prirodi.[5] Tako nastala svest i osećanje kod predak u Srbiji izazivale su neobične predstave, i uticale da oni potraže neku vrstu zaštite od vremesnkih nepogoda. Poštujući religijske okvire i i izražavajući težnju za zaštitom počeli su u nekim krajevima Srbije da se podižu krstovi duž puteva raskrsnica, znamenitih mesta na kojima se okupljap narod, kao neka vrsta zaštite s jedne strane od „božje kazne” za učinjene grehove a sa druge kao fizička zaštita od nevremena i groma.
Verovanje
urediPrema narodnom verovanju „opasnost” od vremenskih nepogoda, naročito od grada i udara groma, se po zajednicu povećava od Đurđevdana (6. maj), a najveća je u julu, od Ivanjdana, Petrovdana do početka avgusta, odnosno Ilindana. Posle toga, oko Preobraženja (19. avgust) kada se verovalo da se priroda „preobražava” i da se priprema „dolazak” zime, sve je manje tabuisanog ponašanja i magijskih radnji usmerenih ka zaštiti useva. Prema Dušanu Bandiću,[4] opasnosti od grada nikada nisu bili izloženi samo pojedinci i njihova imanja, nego sva domaćinstva unutar seoske zajednice. U krajevima severozapadne Srbije i danas su vidni određeni simboli, među kojima su i krstovi od vremena. Oni su podizani na raskrsnicama, u oblastima Rađevine, Jadra i Mačve, počevši od Spasovdana (40 dana posle Uskrsa, u četvrtak).[2] Prema rečima Marije Šćekić Marković, višeg kustosa etnologa-antropologa Muzeje Jadra, običaj postavljanja krstova od vremena postoji još od paganskih vremena, preko srednjeg veka, srpske srednjovekovne države, a zadržao se u Jadru, odnosno Zvorničkom Sandžaku, ali i u oslobođenoj Srbiji, kroz sve dinastije i sve ideologije.[1]
U savremenim narodno-religijskim predstavama, veruje se da ovi krstovi najverovatnije, prema savremenim narodno-religijskim predstavama, obezbeđuju
- fizičke zaštite putnika u polju, za vreme nevremena,
- bolji rod,
- zdravlje i dobrobit ukućana, stanovnika jednog dela sela („male“) ili čitave seoske zajednice.
Podizanje krsta predstavljalo je u mnogim zajednicama i dobar primer jedinstva seljana i njihove sloge unutar te zajednice, jer je izgradnja krsta povezivala ljude i činila ih jedinstvenim i bezbdenim. Za one koji bi porušili krst, narod je verovao da bi tu osobu kad tad zadesila velika nesreća.[3]
Izgled
urediKrstovi od vremena obično se prave od drveta ili metala. Mogu biti jednostruki, dvostruki i trostruki, visine od 2 do 8 metara.[3]
Narodni običaji oko krsta
urediUobičajeno je da se oko Krsta od vremena okupljaju meštani za seosku slavu, veče pred Petrovdan kada se pale lile, kao i na Badnje jutro pred polazak u seču badnjaka. Takođe, za Božić pored ovih krstova se pale badnjaci, a ponekad se i igra (npr nadigravanje u „kolu" za dukat“).[3]
Slične pojave
urediSličan običaj postojao je i okolini Beograda, gde su na ograde oko kuća i privrednih zgrada postavljani krstići načinjeni od leske. Krstovi od vremena i krstići od leske predstavljali su apotropejone čija je uloga bila da zaštite od udara groma.[2]
Izvori
uredi- ^ a b Pajić, S. (20. 6. 2017). „Loznica: Izložba o krstovima na raskršćima”. Blic. Pristupljeno 21. 3. 2020.
- ^ a b v Bilak, Vladimir. „NARODNO VEROVANJE O GRMLJAVINAMA I MUNJAMA U OKOLINI BEOGRADA”. Meteologos - Svet meteorologije. Vladimir Bilak. Pristupljeno 21. 3. 2020.
- ^ a b v g „Krstovi od vremena U:Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije”. Dokumentacija Centra za NKN 26. 12. 2019. Pristupljeno 21. 3. 2020.
- ^ a b Bandić, Dušan (1997). Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko : ogledi o narodnoj religiji (2. dopunjeno izd.). Zemun ; Beograd: Biblioteka XX vek ; Čigoja štampa. Pristupljeno 21. 3. 2020.
- ^ „Narodno verovanje o grmljavinama i munjama u okolini Beograda”. www.meteologos.rs. Meteologos Svet meteorologije. Pristupljeno 22. 3. 2020.
Literatura
uredi- Bandić, Dušan (1997). Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko : ogledi o narodnoj religiji (2. dopunjeno izd.). Zemun ; Beograd: Biblioteka XX vek ; Čigoja štampa.
Spoljašnje veze
uredi
- „Novi upis u nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa”. Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije. Etnografski muzej u Beogradu i Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije. Pristupljeno 21. 3. 2020.
- „Muzej Krajine Negotin organizuje stručni skup”. Južne vesti. 3. 6. 2019. Arhivirano iz originala 21. 03. 2020. g. Pristupljeno 21. 3. 2020.