Manastir Gomirje
Manastir Gomirje je najzapadniji srpski manastir u Evropi. Nalazi se u Gorskom Kotaru u Republici Hrvatskoj i pripada Gornjokarlovačkoj eparhiji Srpske pravoslavne crkve. Manastir je utemeljen na obnovi Pećke Patrijaršije.
| Manastir Gomirje | |
|---|---|
 | |
| Osnovni podaci | |
| Jurisdikcija | SPC |
| Eparhija | Eparhija gornjokarlovačka |
| Osnivanje | 1557. |
| Osnivač | Manastir Krka |
| Lokacija | |
| Mesto | Gomirje |
| Država |  Hrvatska |
| Koordinate | 45° 20′ 36.06″ N 15° 06′ 41.95″ E / 45.3433500° S; 15.1116528° I |
  Manastir Gomirje Manastir Gomirje na karti Hrvatske | |
U krugu hramovne cjeline nalazi se hram Rođenja svetog Jovana Preteče.
Prošlost
Manastir Gomirje je nastao u vrijeme kada su se stvarana prva srpska naselja u Gomirju, Vrbovskom i Moravicama krajem 16. vijeka. Zbog nadmetanja grofova Zrinjskih i Frankopana, oko toga kome pripada Gomirje, nadvojvoda Ferdinand je krajem 1602. godine zatražio tačan izvještaj. Po njegovom nalogu zapovednik granice Vid Kisel je 7. januara 1603. godine iznio činjenice. Zemljište je odavno i uvijek pripadalo isključivo Frankopanima, ali dugo je bilo pusto. Onda ga je vojna vlast obnovila (naselja Plaški i Dabar) i tu naselila Srbe 1602. godine,[1] da budu pouzdani čuvari granice carstva prema Turskoj. Ti Srbi su imali mnogo muka sa Turcima ali i katolicima, predvođenim kardinalom Kolonićem. Ostavljeno je grofu Frankopanu da obnovi naselja Vrbovsko i Moravicu i da tu naseli nove srpske naseljenike. To se i desilo 1604. godine kao i sljedećih. Ali grof je bio nezadovoljan i nastavljena su sporenja sljedećih desetljeća. Srbima je zamjerano da se šire i pljačkaju sa obe strane granice - kao uskoci.[2] Tražeći zaštitu, kod nadvojvode ferdinanda 1602. godine odlaze iszaslanici gomirskih Srba Vujica Kovač i Mislav Barjaktar, a 1608. godine, nadvojvodi odlazi Radoje mamula tražeći zaštitu ili preseljenje. Neuspjevši u svome cilju mnogi Gomirci iseljavaju u tadašnju Slavonsku krajinu, pa je 1615. godine ostalo u Gomirju nastanjeno samo 40 kuća. I njima je bilo teško pa 1617. godine u grac šalju svoje vojvode Radonju Mrvoševića i Grozdana Markovića da se požale na neprimjereno ponašanje Frankopana prema njima. U ugovoru o zemlji sklopljenom 13. jula 1657. godine u Ogulinu između Srba i plemića Đure Frangepana, opisuje se naseljavanje Srba u Karlovački generalat: "U davne godine prešao je znatan broj Vlaha(!?) (tj. Srba) iz turskog podanstva ovamo u hrišćanske predjele, te su se oni sa milostivim znanjem i dopuštenjem Njegovog carskog veličanstva Ferdinanda II kao ondašnjega gospodara i zemljedršca u unutranjim austrijskim državama u pomentom Gomirju, Vrbovskom i Moravici na zemljištu, koje je po cijelom prostoru svome spadalo grafu Frangepanu (Frankopanu) i utjelovljeno bilo dobru Ozaljskom, naselili". Kako su se Srbi stalno širili na grofovskom posjedu, dolazilo je do nesuglasica. Pokušale su obje strane da problem riješe nagodbom 1631. godine, po kojoj je dištrikt imao da plati 6000 f. a Srbi posebno još 4000 f. kao obeštećenje grofovskoj porodici. Kako to nije zaživjelo, napravljen je novi pomenuti ugovor 1657. godine, na koji su potpis stavili sa srpske strane Nikola Dokmanović knez Gomirski i Milivoj Vučinović vojvoda Modruški. Srbi su dali sada za svagda 15.000 f. a dobili su svu zaštitu i prava, koje je potvrdila Marija Terezija 1759. godine.[3]
Po stranom izvoru - topografskoj knjizi pisanoj na njemačkom iz 1835. godine, se kaže o postanku manastira: "Gomir manastir stoji još, a podignuto je 1596. godine. Iz manastira Krke u Dalmaciji dođoše tri kaluđera i tu se smjestiše. Kuća Mamulska dade im osam jutara oranice, nekoliko livada i malu šumicu..."[3] Po srpskom izvoru iz Gomirja (1903) navodi se da su manastir Gomirje naselili kaluđeri iz manastira Krke ali 1602. godine.[4] Uloga manastira bila je da djeluje protiv unijaćenja Srba, koju su agresivno i nasilno sprovodili katolički misionari i novoustanovljeni unijatski sveštenici. Tražili su Srbi iz Gomirja 1742. godine da im se za vladiku postavi nadstojatelj gomirski Danilo Jakšić, koji je bio omiljen i sposoban. Posebno treba istaći da su gomirski kaluđeri oduvijek popovali u Jasenku, gdje je manastir takođe imao dosta zemlje. Grbić je zapisao narodno predanje da je u Jasenku bio manastir prije nego u Gomirju, i da su kaluđeri prešli iz Jasenka u Gomirje. Kako je u gomirskom diptihu zapisano da je manastir osnovan 1557. "ali zna se pouzdano da je Gomirje podignuto tek početkom sedamnaestog vijeka", Manojlo Grbić misli "da bi ova bilješka mogla odnositi se na crkvu i manastir u Jasenku, a Jasenak je, otkako je Gomirja, svagda pripadao sa svojom zemljom i šumom manastiru Gomirju". Kad je neki Božić Kovačević uzurpirao u Jasenku manastirsku livadu, veliki gomirski sudija Farkas Mihačević, donio je 4. decembra 1676. presudu prema kojoj ta zemlja pripada manastiru Gomirju. Tako je ostalo vjekovima. Još 1905. posjed manastira Gomirja u Jasenku iznosioje 331 jutro i 612 četvornih hvati. U Jasenku je 1723. usljed snijega, koji je pao 12. maja i uništio ljetinu, bio na službi jeromonah Grigorije Gomirac "gladan i žedan" . Tamo se 1762. pominje na službi jeromonah Isaija Radojčić, a pet godina kasnije (1767) u Jasenku umire stari gomirski nastojatelj Rafailo Dobrević.
Početkom 18. vijeka otpočinju pripreme za izgradnju zidane crkve i manastirskog konaka. Upravo u to vrijeme, manastir posvećen Sv. Jovanu Preteči dobija na značaju. Gomirski nadstojatelj Danilo Ljubotina izabran je 1713. godine za gornjokarlovačkog vladiku sa središtem upravo u manastiru Gomirju. Za vrijeme uprave vladike Danila (1713—1739) sazidana je 1719. godine nova bogomolja, a 1730. i manastirsko zdanje sa 12 kelija i trpezarijom. Na manastirskom groblju na Veliku Gospojinu 1747. godine osvještao je vladika Pavle Nenadović, kasniji karlovački mitropolit, kapelu posvećenu Uspeniju Presvete Bogorodice. Na ovaj praznik u Gomorju se od tada održava veliki narodni sabor. Gomirski arhimandrit Danilo Jakšić je 1749. godine postao administrator, a naredne godine i vladika Gornjokarlovačke eparhije.[5] Ikonu Bogorodice, za manastir Gomirje uradio je 19. maja 1867. godine ikonopisac Dimitrije Popović. Slika je nastala u njegovoj radionici u Velikom Bečkereku, u Banatu.[6]
Po zvaničnom imovinskom popisu iz 1902. godine vidi se da je taj manastir u Modroško-riječkoj županiji, na teritoriji Gornjo-karlovačkoj vladičanstva. Čist katastarski prihod od zemlje iznosio je tada 2157 k 40 potura, a njena vrijednost 43.148 k. Zdanja su bila procijenjena na 39.100 k, a u vrednosnim papirima se našlo 22.300 k. Ostala imovina mnogo je manje vrijedila: dragocenosti 376 k, oprema 1138 k i ostale pokretnosti 2638 k. Tada je ukupna vrijednost tog manastirskog imanja iznosila 107.562 k.[7] Godine 1905. manastir se nalazi u Gornjo-karlovačkoj mitropoliji, a u administrativnom pogledu - u Ogulinskoj županiji, kotara Ogulinskoj i distriktu manastira Gomirja. Posed mu je ostao isti kao 1902. godine - 795 kj 1044 kv hv zemlje, koji vrede 43.148 k. Cjelokupna vrijednost imovine manastira iznosu u novcu 108.752 k 90 novčića.[8]
Bratstvo
U knjizi "Povijest biskupija Senjskih" navodi se da je u manastiru Gomirju bilo i do 300 monaha(?). U 1/2 18. vijeka u manastiru su bili - pominju se proiguman Teodor (bivši iguman) i jeromonah Joanikije. Nadstojatelj je 1742. godine bio Danilo Jakšić, a 1749. godine je kao arhimandrit bio administrator tamošnje eparhije. Arhimandrit Jovan Milojević bio je 1797. godine takođe administrator eparhije Gornjo-karlovačke. Manastirsko bratstvo činili su 1827. godine kaluđeri: arhimandrit Josif Rajačić, jeromonasi - Teofil Grbić, Gerasim i Genadij Mamula, Joanikije, protođakon Simon Trkulja i jerođakon Mojsej Milanović.[9] Popović, Jeromonah Danilo Vukelić je bio tu 1836. godine i iznosio teške prilike u manastiru. Mitropolit Stratimirović je 1829. godine arhimandrita manastira Gomirje Josifa Rajačića naimenovao i rukopoložio za vladiku Dalmatinskog sa stolicom u Šibeniku. On je 1810. godine stupio u manastir Gomirje, kada se zakaluđerio. Već sljedeće 1811. godine kao protosinđel, postaje arhimandrit. Rajačić će maja 1848. godine biti izabran za Patrijarha srpskog u Karlovcima. On je kasnije kao patrijarh osnovao "Zakladu za manastir Gomirje" za koju je opredelio novac, čija je glavnica 1901. godine iznosila: 884 k 62 potura. Nadstojatelj manastira Gomirje 1832-1846. godine bio je jeromonah Sevastijan Ilić. Samuilo Ilić je bio rodom iz Bečeja u Banatu, i zakaluđerio se 1829. godine u manastiru Gomirje. Već 1831. godine postao administrator manastira, a sljedeće godine izabraše ga braća monasi za nadstojatelja. Bio je blizak sa vladikom pjesnikom Lukijanom Mušickim, dok se nisu razišli zbog imovinskih nesuglasica. Kao arhimandrit manastira Gomirja, javlja se do 1853. godine, kada odlazi na Frušku goru. Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj iz 1846. godine, vidi se da je manastir Gomirje u Ogulinskoj regimenti. Na čelu manastira je arhimandrit Sevastijan Ilić, a bratstvo čine jeromonasi: Teofil Grbić, Gerasim Mamula, Mojsej Milanović, Joanikije Popović, Danilo Vukelić i Makarije Milić.[10] Gervasije Popović arhimandrit manastira Gomirje (to i 1857) bio je poslanik na Srpskom crkveno-narodnom saboru u Karlovcima 1864. godine. Do 1891. godine nastojatelj manastira bio je protosinđel Isak Došen, čuveni pojac, koji je tada prešao u manastir Hopovo. Nikola Mandić bio je arhimandrit manastira samo godinu dana 1891-1892. godine, jer je izabran za vladiku zvorničkog. U manastir je stupio kao paroh udov, kojem su umrli žena i djeca.[11] Godine 1892. manastir je bio blizu propasti, zbog nerada i nereda, pa ga je uzeo pod svoje vladika karlovački Mihailo, da njime upravlja. Manastir je 1905. godine imao status - Igumanija, što znači da mu je na čelu stajao nadstojatelj. Jeromonah Mitrofan Vukčević proizveden je 1905. godine u nadstojatelja. Tu se nalazio kao manastirski čtec, monah Teofan Kosanović. Umro je 1907. godine gomirski jeromonah Damaskin Prodanović.
Preporod
Manastir je svoje najbolje razdoblje imao tokom 18. vijeka kada je postao prvorazredno kulturno i obrazovno središte Srba u ovom dijelu Habzburške monarhije. U Gomirju je djelovala ikonografska škola koju je ustanovio Simeon Baltić[12] i iz koje potiču mnogi ikonostasi i ikone koji se nalaze u crkvama Gornjokarlovačke eparhije. Jedan od njegovih učenika bio je Jovan Grbić. Ovdje je bio razvijen i prepisivački rad.
U manastiru Gomirju je postojala osnovna škola 1832. godine[13], a između 1841-1844. godine učitelj je bio Jovan Grba, potonji sveštenik. Svoj rad srpska škola je nastavila 1852. godine sa učiteljem Mironom Mamulom.
Nastojatelj manastira Gomirje 1836. godine Sevastijan Ilić javlja se u Karlovcu, kao pretplatnik Vukove knjige.[14] Deset godina kasnije 1846. on u Plaškom naručuje Vukove „Srpske narodne pjesme“, treći dio. Treću Vukovu knjigu Ilić pribavlja kao arhimandrit manastira Gomirja, koji je „Franc-Josifovog ordena kavalir“.[15]
Tokom 19. veka nekoliko istaknutih i značajnih osoba je živjelo u Gomorju. Između ostalih Josif Rajačić, mitropolit i srpski patrijarh, Sava Mrkalj, reformator srpskog pisma, a nakratko ovdje je na proputovanju boravio i Nikola Tesla.
Stradanja i obnova
Najteže vrijeme manastir je prošao u 20. vijeku. Tokom Prvog svjetskog rata bio je pretvoren u logor za politički optužene srpske sveštenike. U Drugom svjetskom ratu ustaše su 1943. godine manastir zapalile. Samo je ostala porušena manastirska crkva. Iguman Teofan Kosanović je ubijen zajedno sa još najmanje trojicom monaha. Vrijedno kulturno blago i biblioteka prenijeti su u Zagreb gdje se i danas nalaze. Po povratku izbjeglih monaha i episkopa Simeona obnova manastira je počela 1956. godine. Monahinje dolaze u manastir 1967, a 1975. godine manastir je osveštao patrijarh srpski German. Godine 2000. proslavljena je u manastiru 2000. godina hrišćanstva i 400 godina od osnivanja manastira.[16]
Izvori
- ^ "Bogoslovlje", Beograd 1933.
- ^ "Delo", Beograd 1907. godine
- ^ a b "Srbsko-dalmatinski almanah", Karlovac 1836. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1904. godine
- ^ Zvanični sajt Eparhije gornjokarlovačke
- ^ Ivan Kukuljević Sakcinski: "Slovnik umjetnikah jugoslavenskih", Zagreb 1858. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1905. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godin", Karlovci 1910. godine
- ^ "Serbski letopis", Budim 1828. godine
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1892. godine
- ^ "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", Novi Sad 1930.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1853. godine
- ^ Vuk St. Karadžić: "Narodne srpske poslovice", Cetinje 1836. godine
- ^ Vuk St. Karadžić: "Srpske narodne pripovetke", Beč 1853. godine
- ^ Zvanični sajt Eparhije gornjokarlovačke, Manastir Gomirje
Literatura
- Veselinović, Rajko (1993). „Srbi u Hrvatskoj u XVI i XVII veku”. Istorija srpskog naroda. 3 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 427—490.
- Grbić, Manojlo (1891). Karlovačko vladičanstvo. 1. Karlovac.
- Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530—1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve.
- Ivić, Aleksa (1923). „Migracije Srba u Hrvatsku tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 28: 1—158.
- Kokotović, Budimir (2018). Grobna mesta arhijereja Karlovačkog vladičanstva. Beograd-Karlovac: Martiria.
- Orlović, Snježana (2011). Manastir Gomirje: Monografija. Beograd-Karlovac: Martiria.
- Orlović, Snježana (2017). Pravoslavna eparhija gornjokarlovačka: Šematizam. Beograd-Karlovac: Martiria.
- Puzović, Predrag (2016). „Stradanje sveštenika iz eparhije Gornjokarlovačke tokom Prvog svetskog rata” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (2): 186—191.
- Radeka, Milan (1963). Srbi i pravoslavlje Gornje Krajine. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva.
- Radeka, Milan (1975). Gornja Krajina ili Karlovačko vladičanstvo. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnih sveštenika.
