Manastir Grabovac (Mađarska)
Manastir Grabovac (mađ. Grábóc) je jedan od dva postojeća manastira Srpske pravoslavne crkve na području današnje Mađarske. Manastir se nalazi u županiji Tolna, južno od Budimpešte. Do manastira se dolazi asfaltnim putem iz dva pravca, idući od Baje (mađ. Baja) preko Bataseka (mađ. Bátászék) i idući od Seksarda (mađ. Szekszárd) preko Bonjhada (mađ. Bonyhád). Manastir Grabovac je nekada bio jedno od verskih i kulturnih središta Srba u Panoniji, a danas jedno od glavnih mesta okupljanja srpske zajednice u Mađarskoj.
| Manastir Grabovac | |
|---|---|
 | |
| Osnovni podaci | |
| Jurisdikcija | SPC |
| Osnivanje | 1587. |
| Osnivač | Manastir Dragović, iguman Pajsej |
| Mesto | Tolna (županija), Grabovac |
| Država |  Mađarska |
Istorijat uredi
Na mestu manastira Grabovac ranije je postojao Benediktinski katolički manastir iz 14. veka, a čiji se ostaci i danas mogu videti kod postojećeg manastirskog groblja. Najstariji pomen tog manastira je iz 1585. godine, i reč je o dolasku bratstva. Sadašnji manastir Grabovac su osnovali 1587. godine monasi manastira Dragovića u Dalmaciji, iguman Pajsej, sa bratijom, Evstatijem, Serafimom, Gerasimom i Dionisijem. Razlog njihovog dolaska u “ungarsku zemlju” opisao je otac Pajsej u Grabovačkom letopisu - rukopisanoj knjizi, ovim rečima: “ V Dalmaciji bist tagda pri rečenom našem monastiru Dragoviče glad krepka, da opšte ne hoteli bi, nužda nam bist iziti v siju zemlju glada radi prekormiti se ”. Bilo je to u doba Turske vladavine Ugraskom, kada je ova oblast pripadala Budimskom ejalatu, a Seksardskom sandžaku. Isprva su dragovićki monasi smatrali da je njihov boravak u ovom kraju privremen, međutim grabovački Srbi su dragovićke monahe zadržali zbog sveštenih potreba.[1] Oni su već 1587. godine podigli drvenu crkvicu, a kasnije i skromne konake. Ovaj skromni manastir stradao je dva puta krajem 17. veka. Prvi put 1684 . godine, kada su Turci, koji su se povlačili od Beča i Budima, ubili igumana i nekoliko monaha. Drugi put 1703. godine, kada su kuruci Franje Rakocija manastir opljačkali i spalili do temelja.
Do 1711. godine manastir je bio pust, kada su se vratili izbegli monasi. Današnje manastirske zgrade i crkva izgrađeni su u razdoblju 1736-41. godine, u stilu baroka. Ktitor novog hrama bio je pored naroda, ponajviše episkop Budimski, Vasilije Dimitrijević. Templo je duborezački rad u barokno-klasicističkom stilu delo Arsenija Markovića. Ikonopisac epohe baroka Vasilije Ostojić iz Novog Sada, oslikava monumentalni ikonostas u manastirskom hramu Grabovca 1768. godine. (ili do 1787)[2] Zidni živopis je rad Andreja Šalista i Franca Florijana Hofmana iz 1785. godine.[3]
Dragovci - monasi su došli 1585. godine u selo Grabovac, pod vođstvom episkopa dalmatinskog Stefana Ljubibratića. Meštani su ih ugostili i zadržali da ostanu, jer je tu nekad bio manastir od kojeg su ostale razvaline. U toj crkvi na bregu koja je bila većim delom porušena, još su postojali delovi živopisa, pa postoji mogućnost da to bili ostaci pravoslavne grčko-srpske manastirske crkve, kakvih je na teritoriji Ugarske bilo više.[4] Iguman je sa birovom mesta, išao u Budim kod turskog vezira, po ferman za gradnju nove manastirske crkve. Izmolili su ne samo gradnju bogomolje već i pravo da obrađuju zemlju (koliko su mogli da prokrče) i da koriste šume bez ikakvih davanja.
Nova, mala po dimenzijama manastirska crkva bila je 1587. godine ozidana sva od kamena. Posvetili su je prazniku, Sv. arhanđelima Mihajlu i Gavrilu, i snadbeli potrebnim inventarom. Kada se 1602. godine vratio jeromonah Gerasim iz Rusije, doneo je vredne darove: knjige, odežde i druge utvari i sasudi. U 17. veku tu je bilo 60 kaluđera, i taj broj više nije dostignut. Godine 1683. manastir je prošao kroz pravi "pakao", o čemu postoji crkveni zapis. Tog leta "porobise arhangelski manastir zovomi Grabovac meseca julija 31, na Mučenicu Marinu dne va petak čestago časa". Sve je poplenio "neverni rod Mačarski" (mađarski), i sve odneše manastarsko imanje, upregoše dvoja kola volova i konjska troja i puna ih odneše od manastira i sela. Bilo je tu 700 hajduka (pešaka) "i oni puni odoše, i kaluđere koga mučiše, koga posekoše", a kaluđeri tek poneki su se spasli u šumi, što se kaže - "šuma ti mati".[5]
U manastiru je nakon velike seobe, tri meseca boravio patrijarh Arsenije Čarnojević, a najveći broj monaha je bio "hadžija", kao poklonici svetog groba. Dva monaha grabovačka su postali episkopi. U manastirskoj biblioteci se čuvalo oko 250 starih crkvenih knjiga na raznim jezicima. Rukopisno "Četvorojevanđelje" je 1900. godine bilo eksponat na svetskoj izložbi u Parizu. U crkvi se od dragocenosti čuva antimins patrijarha Čarnojevića iz 1692. godine.[6] Grabovac - tako se zove i manastir i obližnje selo u Tolnjanskoj županiji. Tu je 1731. godine bilo 11 srpskih pravoslavnih domova. A 1796. godine tu je živelo 95 pravoslavnih duša, da bi 1890. godine tu sad bilo 66 pravoslavaca.[7]
Godine 1735. iguman je poslao jednog starog monaha ispovednika, da ide iz sela u selo i ispoveda pravoslavni narod pred Uskrs. Pred njim je pogruženo stajalo nekoliko hiljada pobožnih ljudi. U manastiru Grabovcu je 1766. godine bio duhovnik Aleksije, koji je kasnije prešao u Ravanicu. Odlukom o redukciji broja pravoslavnih manastira, ukinut je manastir Srpski Kovin, a njegovi monasi su pokretni imetak preneli i naselili se u manastiru Grabovac. Manastir "Rackeve" je dakle 1774. godine ukinut, a novac dobijen od prodaje zemlje - 6000 f. je dat manastiru Grabovcu. Traženo je 1776. godine da u manastiru kao i drugim, bude arhimandrit na čelu. To u 19. veku nije moglo biti ispunjeno zbog opadanja broja monaha.
Manastirski nastojatelji u 18. veku bili su: Vasilijan iguman (1738), Arsenije iguman (1746), Mihail iguman (1753), Sofronije Kirilović arhimandrit (1761), Dionisije iguman (1787).[8] Iguman manastira Grabovca 1808. godine bio je Nikifor Georgijević, a zatim kao namesnik na čelu manastira i trpeze sedeli su: Danilo Čupić arhimandrit (1808-1845), Amvrosije Šimić protosinđel (1852), Julijan Čokor arhimandrit (1865). Grabovac je 1865. godine kao manastir imao status "Igumanija" tj. na njegovom čelu je birani iguman. Do 1905. godine bili su igumani: Antonije Marković (1873) i Adrijan Stanišić od 1898. godine.[9]
Zapisano je 1826. godine manastirsko bratstvo: arhimandrit Danil Čupić, jeromonasi Teodosije Teodorović i Aron Barbirović te đakon Konstantin Vučenović.[10]
Državni šematizam pravoslavnog klira u Ugarskoj iz 1846. godine kaže da je u manastiru Grabovcu pravoslavno parohijsko zvanje osnovano 1738. godine. Crkvene matice krštenih i venčanih vode se od 1763. godine, a umrlih od 1771. godine. Tu se nalazi pravoslavni hram posvećen Sv. arhanđelu Mihajlu, a eklesijarh (crkvenjak) je jeromonah Gerasim Rajković. Manastirsko bratstvo 1846. godine činili su: mesto arhimandrita je bilo upražnjeno, administrator beše Ambrozije Simić protosinđel. Jeromonasi su tada: Sava Krunić vikar, Gerasim Rajković crkvenjak, Kornelije Živković protođakon i profesor Pakrački, Isidor Kolarović protođakon Budimski.[11] Prnjavor manastira Grabovac imao je 1850. godine, oko 70 pravoslavnih duša.
Grabovački manastirski učitelj Jovan Tomić je 1828. godine objavio svoje delo "Cvjet dobrodetelji", posvećeno vladici i pesniku Lukijanu Mušickom.[12] U mestu 1846. godine živi 598 pravoslavnih žitelja, i postoji škola sa 51 đakom, kojima predaje učitelj Stefan Karanović. Parohiji pripada filijala Salka, gde je učitelj Jovan Popović. Druga filijala je "Also Nana", gde je učitelj Jovan Stefanović, a školski direktor jeromonah Sava Krunić. Po crkvenom popisu iz 1865. godine u manastiru Grabovcu i okolnim pripadajućim mestima (filijalama) Salka i Srbski Hidoš je bilo 462 pravoslavca, u parohiji šeste platežne klase.[13]
Godine 1867. u manastiru Grabovcu je pretplatnički punkt za Vukovu knjigu. Pominju se kupci knjige: Nikolaj Bošnjak jeromonah, Sevastijan Dobrić jeromonah, i drugi ali svetovnjaci iz parohijskih filijala.[14] Julijan Čokor iguman manastira umro je 1870. godine, a jeromonah i namesnik Dositej Miletić 1895. godine. Miletić je umro mlad sa samo 35 godina, i zbog blage naravi veoma omiljen u narodu. Smatrali su ga za veoma učenog čoveka, koji je dobar poznavalac i nemačkog i mađarskog jezika.[7] Manastir je u 19. veku imao 25 jutara vinograda koji i davan za unosnu arendu. Filoksera je kao štetočina kasnije uništila te vinograde. Za izdržavanje Monaške škole pri manastiru Hopovo, manastir Grabovac je 1893. godine priložio zbog siromaštva samo 50 f. Godine 1891. veroispovedna škola u Grabovcu je bila odvojena od one u Salki (ili Soki). Tada je raspisan konkurs za prijem učitelja nakon ostavke prethodnog Branka Vlaškalića. Plata je iznosila 120 f. u gotovini, "kost" i "kvartir", ogrev i "posluga u manastiru". Uslov je da bude samac i da ima traženu učiteljsku spremu sa znanjem mađarskog jezika. Predsednik školskog odbora bio je iguman Antonije Marković a perovođa đakon Dositej Miletić. Iguman Marković je naprasno umro sledeće 1892. godine u Sentandreji, u episkopskom dvoru gde je odseo. Bio je rodom iz Donjeg Kovilja, poživeo je 65 godina i sahranjen je na manastirskom groblju, pored protosinđela Mihajla Jovanović. U opelu je učestvovao pored mirskih sveštenika i od strane manastira jerođakon Adrijan Stanišić. Iz manastira Beočina je prešao tamošnji iguman da bude na čelu manastira Grabovca 1894. godine. Po potrebi manastirske službe premešten je 1895. godine jeromonah Lavrentije Tomić, iz manastira Jaska u manastir Grabovac. Raspisan je 1897. godine stečaj za upražnjeno mesto učitelja, u veroispovednoj spojenoj školi Grabovac-Salki. Plata učiteljska se sastoji od 14 kj zemlje, 120 f. gotovine, stana i potpore iz eparhijskog školskog fonda od još 150 f. Episkop budimski Lukijan Bogdanović je posetio manastir Grabovac 1901. godine i na praznik Sv. apostole Petra i Pavla, kao hramovnu slavu služio je Sv. liturgiju. Po imovinskom izveštaju o svim srpskim pravoslavnim manastirima u Karlovačkoj mitropoliji iz 1902. godine, stanje manastira Grabovca je sledeće. Nalazi se na teritoriji budimskog vladičanstva, a imanje mu je 158 j. 1412 kv hv. zemlje sa čistim katastarskim prihodom od 1931 k 20 potura, vrednost zemlje 38264 k, vrednost zdanja 22900 k, u vrednosnim papirima 11400 k, dragocenosti 1624 k 90 potura, opreme 2678 k, ostale pokretnosti 1795 k 94 potura, vrednost celokupnog imanja je 109.022 k 72 potura.[15] Manastir je 1903. godine dobio obavezu da pripomogne plaćanju srpskog učitelja u susednom mestu Salki, sa 240 k. U manastiru se 1905. godine nalazilo malo monaha, većina ih je bila raspoređena po drugim mestima na nekom položaju ili kao administratori po upražnjenim ugroženim parohijama: Ilavi, Vacu, Medini, Vemenu, Velikom Budmiru i Sentandreji. Iguman je tada bio jeromonah Andrej Stanišić, namesnik i ekonom Firmilijan Krezić i Sergije Janković eklisijarh.
Posle završetka Prvog svetskog rata Srbi su se masovno selili ili optirali u oslobođenu državu maticu. Grabovac kao čisto srpsko celo je ostao bez ijednog Srbina (1981).
Savremeno doba uredi
Manastir je posle Drugog svetskog rata nacionalizovan i duži period korišćen za smeštaj starih lica i penzionera. Konačno, 1994. godine je vraćen Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Bogata manastirska biblioteka (sa 900 knjiga - 1905) sa većim brojem rukopisnih knjiga, arhiva i bogoslužbeni sakralni predmeti i ikone čuvaju se u muzejskoj zbirci u Sentandreji. Manastir je živeo sve do 1974. godine, kada je iz njega otišao i poslednji monah. Manastir je ostao i bez monaha jer je iguman Aleksej Babić umro 1974. godine. Manastirom je 1981. godine upravljao prota Radovan Stepanov iz Mohača. Svake godine u najbližoj nedelji pred Petrovdan otvaraju se manastirska vrata. Održava se tradicionalni sabor na koji stižu Srbi iz cele Mađarske. Dvadeset godina kasnije, sa zadatkom da ožive ovu svetinju, poslate su monahinje Hristina i Marija. Ove dve vremešne monahinje su teškom mukom, od zuba vremena otimale ova zdanja.[16] Manastir od 2010. godine ima još jednog člana, to je jeromonah Pantelejmon Rat koji je došavši sa Svete gore, dekretom Vladike Lukijana, postavljen za nastojatelja ove svete obitelji. Nastojatelj manastira Pantelejmon koji je preminuo 2016. godine i sahranjen pored manastirske crkve će ostati upamćen po renoviranju hilandarskog pristaništa Jovanjica i grabovačke manastirske crkve i konaka.
Na pragu 21. veka postoji manastirski hram podignut još 1741. godine, sa zvonikom prizidanim 1761. godine. Manastirska porta sadrži četiri stara spomenika, od kojih su dva ugrađena u spoljašnji zid a odnose se na zaslužne pokojnike iz Dunafeldvara i Seksanda. U okviru manastirskog kompleksa, na jednom bregu su dva groblja: monaško i seosko. Monaško groblje je staro i vredno, tu se nalaze spomenici iz 18. veka sa 36 komada od peščara. Seosko groblje ima spomenike iz kasnijeg perioda, - šest iz 19. veka, od trošnijeg su materijala, zapušteno je i zaraslo u travu i šikaru.[17]
Godine 2019. obnovljeno je manastirsko monaško bratstvo. Starešina srpskog pravoslavnog manastira je jeromonah Mitrofan.[18]
Arhitektura i zidno slikarstvo uredi
Gradnja sadašnje barokne crkve posvećene Arhangelu Mihajlu počela je 1736. godine u vreme budimskog episkopa Vasilija Dimitrijevića. Prvobitna namera je bila da obnove staru crkvu, što se vidi iz pisma koje je 1. februara 1736. godine iguman Maksim uputio birovu tabanskom u Budimu sa molbom za pomoć da novom šindrom pokrije oronulu crkvu. Nova crkva je građena oko stare male zbog lakšeg postavljanja skela na visini. Ta crkva je u jesen 1738. godine srušena. Gradnja nove crkve je privedena kraju 1741. godine. Unutrašnje ukrašavanje crkve nastavljeno je 1768. godine. U novije vreme je utvrđeno da su ikone grabovačkog ikonostasa delo novosadskog slikara Vasilija Ostojića.[1] Sadašnje ekspertize su pokazale da su ikone delimično preslikane i koloristički osvežene prilikom obnove 1886. godine. I pored toga grabovački ikonostas spada u najreprezentativnija dela srpske umetnosti u Mađarskoj. Izuzetan događaj u Grabovcu, u drugoj polovini stoleća je živopisanje hrama, delo još uvek malo poznatog živopisca Andreja Šaltista, koji je crkvu ikonopisao 1784. godine. Zidni živopis je ostvaren u baroknomanirističkom duhu. Pored Šaltista na ikonopisanju je radio kao njegov pomoćnik Franc Florijan Hofman, što se vidi u potpisu ispod kompozicije Tajna večera.[1]
Ikonostas grabovačke crkve je visokog, poznobaroknog oblika, marmoriran zelenom bojom, a svi duborezni ukrasi su pozlaćeni. U donjem delu jake konzole sa baroknim valutama pridržavaju četiri stuba i dva pilastra. Na drugom spratu ikonostasa takođe se nalaze četiri po obliku istovetna stuba, nešto manja od stubova u prvoj zoni. U ovom delu ikonostasa su raspoređene ikone apostola uokvirene bogato razuđenim duboreznim ukrasom sa upletenim ružama, palmetama i girlandama. Carske dveri ukrašava simetrično izvedena duborezbarija sa motivima klasja, palmeta i vinove loze sa grozdovima.[1]
U XX veku manastirska crkva je dva puta obnavljana: 1922 - 1923. godine troškom manastira i u periodu od 1982. do 1988. godine u organizaciji Državnog nadzorništva nad spomenicima kulture Mađarske, kada je generalno obnovljena arhitektura crkve, restauriran zidni živopis, duborezbarija ikonostasa i ikone na ikonostasu.
Slava manastira je Aranđelovdan (21. novembar), a sabor prva nedelja posle Petrovdana.
Galerija uredi
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b v g Dinko Davidov: Spomenici Budimske eparhije, Prosveta, Beograd. 1990. ISBN 978-86-07-00480-5.
- ^ "Seoba Srba 1690.", specijalno izdanje lista "Dnevnik", Novi sad 1990. godine
- ^ "Nin", specijalni dodatak, Dinko Davidov, Beograd 1990. godine
- ^ Dinko Davidov: "Ikone srpskih crkava u Mađarskoj", Novi Sad 1973. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1906. godine
- ^ "Crkva" kalendar srpske pravoslavne patrijaršije, Beograd 1981. godine
- ^ a b "Srpski sion", Karlovci 1895. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ "Serbski letopisi", Budim 1826. godine
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ Jovan Tomić: "Cvjet dobrodetelji", Budim 1828. godine
- ^ "Srpski letopis", Budim 1866. godine
- ^ Vuk St. Karadžić: "Život i običaji naroda srskoga", Beč 1867. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1905. godine
- ^ „Usamljeni život manastira Grabovca", Aleksandra Isakov, Pristupljeno 29. marta 2011.
- ^ Srpski institut, digitalna baza podataka, Budimpešta
- ^ "Srpske nedeljne novine", Budimpešta 19. septembar 2019.
