Википедија

Masakr u Rumbuli

Masakr u Rumbuli je zajednički naziv za incidente 30. novembra i 8. decembra 1941. godine, u kojima je oko 25.000 Jevreja ubijeno u ili na putu za šumu Rumbula u blizini Rige, u Letoniji, tokom holokausta. Osim masakra u Babinom Jaru u Ukrajini, ovo je bio najveći dvodnevni zločin holokausta do početka rada logora smrti.[1] Oko 24.000 žrtava su bili letonski Jevreji iz geta u Rigi i oko 1.000 nemačkih Jevreja koji su prevezeni u šumu vozom. Masakr u Rumbuli izvela je nacistička Ajnzacgrupa A uz pomoć lokalnih saradnika Arajs komande, i uz podršku drugih letonskih pomoćnika. Za operaciju je bio zadužen viši SS i Policajfirer Fridrih Jekeln, koji je prethodno nadgledao slične masakre u Ukrajini. Rudolf Lange, koji je kasnije učestvovao na Vanzejskoj konferenciji, takođe je učestvovao u organizovanju masakra. Neke od optužbi protiv Letonca Herbertsa Cukursa vezane su za čišćenje Riškog geta od strane Arajs komande. Ubistva u Rumbuli, zajedno sa mnogim drugim, činila su osnovu suđenja pripadnicima ajnzacgrupa nakon Drugog svetskog rata gde je jedan broj komandanata Ajnzacgrupa proglašen krivim za zločine protiv čovečnosti.[2]

Memorijalni spomenik na mestu masakra u Rumbuli, postavljen 1964. od strane jevrejskih aktivista

Nomenklatura uredi

Ovaj masakr je poznat pod različitim imenima, uključujući "Velika akcija" i "Akcija Rumbula", ali u Letoniji se zove samo "Rumbula" ili "Rumbuli".[3] Ponekad se naziva i Jekelnova akcija po njenom komandantu Fridrihu Jekelnu.[4] Reč „Aktion“, koja se prevodi bukvalno kao akcija ili operacija, nacisti su koristili kao eufemizam za ubistvo.[5] Za Rumbulu je zvanični eufemizam bio „akcija pucanja“ (Erschiessungsaktion).[6] Na suđenju pripadnicima Ajnzacgrupa pred Nirnberškim vojnim sudom, događaj nije dobio ime, već je jednostavno opisan kao „ubistvo 10.600 Jevreja“ 30. novembra 1941.[2]

Lokacija uredi

Rumbula je bila mala železnička stanica 12 km južno od Rige, glavnog grada Letonije, koji je bio povezan sa Daugavpilsom, drugim po veličini gradom u Letoniji, železničkom linijom duž severne strane reke Daugave (Dvine).[7] Na brdu oko 250 m od stanice, mesto masakra je bilo „prilično otvoreno i pristupačno mesto“.[8] Pogled je bio blokiran vegetacijom, ali zvuk pucnjave se mogao čuti sa područja stanice. Područje je ležalo između železničke pruge i autoputa Riga-Daugavpils, sa železničkom linijom severno od autoputa. Rumbula je bila deo šumskog i močvarnog područja poznatog na letonskom kao Vārnu mežs, (šuma vrana).[1] Sa autoputa su se čuli zvuci pucnjave.[9] Nemačke okupacione vlasti izvršile su niz drugih masakra na severnoj obali Daugave u okolini Rumbule. Zemlja je bila peskovita i bilo je lako kopati grobove. Dok su okolne borove šume bile retke, u centru se nalazila gusto pošumljena oblast koja je postala mesto pogubljenja.[10] Železnička pruga i autoput su olakšali prebacivanje žrtava iz Rige (moralo je biti na pešačkoj udaljenosti od Riškog geta na jugoistočnoj strani grada), kao i transport ubica i njihovog oružja.[3]

Holokaust u Letoniji uredi

 
Politika koncentrisanja Jevreja Letonije u geto Rige Hinriha Lozea[11] olakšala je Fridrihu Jekelnu i njegovoj jedinici da ubiju oko 24.000 ljudi za dva dana u Rumbuli blizu Rige

Holokaust u Letoniji počeo je 22. juna 1941. godine, kada je nemačka vojska izvršila invaziju na Sovjetski Savez, uključujući baltičke države Litvanije, Letoniju i Estoniju koje su okupirale sovjetske snage nakon perioda nezavisnosti posle Prvog svetskog rata. Ubistva Jevreja, komunista i drugih počela su skoro odmah, izvršena od strane nemačkih odreda smrti poznatih kao Ajnzacgrupe, nemačke bezbednosne policije Ziherhajtspolicaj i Službe bezbednosti SS (Ziherhajtsdinst ili SD). Nacističkim okupatorima je takođe pomagala jedinica Letonaca poznata kao Arajs komanda, i donekle letonska pomoćna policija.[3][12]

Uključenost lokalnog stanovništva uredi

Nacisti su želeli da izgleda kao da je lokalno stanovništvo Letonije odgovorno za ubistva Jevreja.[traži se izvor] Širili su glasine da su Jevreji odgovorni za rasprostranjene paljevine i druge zločine, i čak su to prijavili svojim pretpostavljenima.[13] Ovu politiku podsticanja na ono što su nacisti nazivali „akcijama samočišćenja“ priznao je Franc Valter Štaleker, koji je, kao šef Ajnzacgrupe A, bio glavni nacistički stručnjak za ubistva u baltičkim državama.[14][15]

Stvaranje Riškog geta uredi

Do 15. oktobra 1941. nacisti su ubili do 30.000[13] od oko 66.000 Jevreja koji nisu mogli da pobegnu iz zemlje pre završetka nemačke okupacije. Hinrih Loze, koji je izveštavao Alfreda Rozenberga, a ne šefa SD-a, Hajnriha Himlera, želeo je prvenstveno da ukrade svu njihovu imovinu, zatvori ih u geta,[16] i iskoristi ih kao radnike. Ovaj birokratski sukob usporio je tempo ubistava u septembru i oktobru 1941. godine. Loze, kao deo „civilne administracije“, je od strane SD ocenjen da se opire njihovim planovima.[17] Loze je 15. novembra 1941. zatražio uputstva od Rozenberga da li će svi Jevreji biti ubijeni „bez obzira na ekonomske razloge“.[18][19][20] Do kraja oktobra, Loze je zatvorio sve Jevreje Rige, kao i neke iz okoline, u geto u gradu, čije su kapije bile oko 10 km od Rumbule.[3] Riški geto je bio tvorevina samih nacista i nije postojao pre rata.[21]

Ulazak Fridriha Jekelna uredi

 
Fridrih Jekeln u sovjetskom pritvoru posle Drugog svetskog rata.[22] 27. januara 1942. odlikovan je krstom za ratne zasluge prve klase sa mačevima za svoju nemilosrdnu efikasnost.[23]

Motiv uredi

Himlerov motiv je bio da eliminiše letonske Jevreje u Rigi kako bi Jevreji iz Nemačke i Austrije bili deportovani u Riški geto i smešteni na njihovo mesto.[24] Slično motivisana masovna ubistva istočnih Jevreja zatvorenih u geta izvršena su u Kovnu 28. oktobra 1941. (10.000 mrtvih) i u Minsku, gde je streljano 7. novembra 13.000 i 20. novembra dodatnih 7.000.[25] Da bi izvršio ovaj plan, Himler je doveo Fridriha Jekelna u Letoniju iz Ukrajine, gde je organizovao niz masovnih ubistava, uključujući Babin Jar (30.000 mrtvih). Jekelnova grupa od oko 50 ubica i pratećeg osoblja stigla je u Rigu 5. novembra 1941. godine. Jekeln nije stigao sa njima, već je otišao u Berlin gde se negde između 10. i 12. novembra 1941.[26] susreo sa Himlerom. Himler je rekao Jekelnu da pobije ceo geto u Rigi i da uputi Lozea, ako prigovori, da je ovo naređenje Himlera, kao i Adolfa Hitlera: „Reci Lozeu da je to moje naređenje, i Firerova želja“.[27]

Jekeln je zatim otišao u Rigu i objasnio situaciju Lozeu, koji nije imao dalji prigovor. Do sredine novembra 1941, Jekeln se smestio u zgradu u starom delu Rige poznatoj kao Riterhaus.[28] U Berlinu, Rozenberg, Lozeov nadređeni u nacističkoj hijerarhiji, uspeo je da dobije jedan ustupak od Himlera, da bi se robovski rad izvučen iz muških Jevreja starosti od 16–60 godina smatrao previše važnim za nemačke ratne napore. Samim tim, ti ljudi bi bili pošteđeni, a žene, deca, stari i invalidi bi bili streljani. Jekelnov plan za sprovođenje ove segregacije žrtava postao je poznat kao „mali geto”.[3]

Planiranje masakra uredi

 
Nacista Franc Valter Štaleker, još jedan počinilac holokausta u Letoniji, pripremio je ovu mapu. Ilustrovan kovčezima, pokazuje da je još 35.000 Jevreja ostalo u Letoniji pre masakra u Rumbuli. Estonija je, navodi se u izveštaju, „slobodna od Jevreja“ (judenfrei).

Da bi ispunio Himlerovu naredbu da očisti geto, Jekeln bi morao da ubija 12.000 ljudi dnevno. U to doba godine bilo je samo oko osam sati dana i sumraka, tako da bi poslednja kolona žrtava morala da napusti Riški geto najkasnije u 12 časova. Straža bi bila postavljena sa obe strane duž cele rute kolone od 10 km. Za ceo proces je bilo potrebno oko 1.700 ljudi.[29]

Jekelnov specijalista za građevinarstvo, Ernst Hemiker, koji je kasnije tvrdio da je bio šokiran kada je unapred saznao za broj ljudi koji će biti ubijeni, ipak nije uložio prigovor u to vreme i nastavio da nadgleda kopanje šest jama za ubistva, dovoljnih za grobnicu 25.000 ljudi.[30][29] Iskopavanje jama obavilo je 200[3] ili 300 ruskih ratnih zarobljenika. Same jame su bile namenski projektovane: iskopane su u nivoima, poput obrnute piramide, sa širim nivoima prema vrhu, i rampom koja se spuštala na različite nivoe kako bi se žrtve bukvalno uvele u sopstvene grobove. Bilo je potrebno oko tri dana da se završe jame 23. novembra 1941.

Stvarnu pucnjavu je izvršilo 10 ili 12 ljudi Jekelnovih telohranitelja, iskusnih ubica. Mnogo kasnije, Jekelnov vozač, Johanes Zingler, tvrdio je u svedočenju da ga je Jekeln naterao da se pridruži kao ubica preteći da će nauditi Zinglerovoj porodici.[31] U sličnim masakrima u Rusiji i Ukrajini, međutim, bilo je mnogo tvrdnji suprotnih Zinglerovim, da je učešće bilo dobrovoljno, pa čak i ponekad traženo, i da oni koji su odbili da učestvuju u pucnjavi nisu pretrpeli štetne posledice.[32] Konkretno, Ervin Šulc, šef Ajnzackomande 5, odbio je da učestvuje u Babin Jaru, još jednom zločinu Jekelna, i na sopstveni zahtev je vraćen na svoju predratnu poziciju u Berlinu bez gubitka profesionalnog ugleda.[33]

Jekeln nije koristio Letonce za pucanje. Jekeln je smatrao da je pucanje žrtava u jame veština gađanja, i želeo je da dokaže da su Nemci sami po sebi precizniji strelci od Letonaca. Jekeln takođe nije verovao drugim agencijama, čak ni nacističkim, da sprovedu njegove želje. Iako su SD i Policija reda bili uključeni, Jekeln je dodelio sopstveni odred da nadgleda svaki aspekt operacije.[29]

Odlučivanje o lokaciji uredi

 
Riški geto 1942. godine, posle masakra u Rumbuli

Jekeln i njegov pomoćnik Paul Degenhart pretražili su okolinu Rige da bi pronašli lokaciju. Riga se nalazila u močvarnom području gde je nivo vode bio blizu nivoa tla. Ovo bi ometalo pravilno odlaganje hiljada leševa. Jekelnu je bilo potrebno povišeno tlo. Lokalitet je takođe morao da bude na severnoj strani reke Daugave, na pešačkoj udaljenosti od geta, takođe na severnoj strani. Dana 18. ili 19. novembra ili približno tog datuma[29] Jekeln je naišao na Rumbulu dok se vozio na jug do koncentracionog logora Salaspils (tada u izgradnji), i lokacija je odgovarala onome što je tražio. Lokalitet je bio blizu Rige, bio je na uzvišenju, imao je peskovito tlo, a jedina mana je bila blizina autoputa (oko 100 metara).[31]

Jekelnov sistem uredi

Jekeln je razvio svoj „Jekelnov sistem“ tokom brojnih ubistava koja je organizovao u Ukrajini, uključujući Babin Jar i masakr u Kamjanec-Podilskom.[34] On je to nazvao „pakovanje sardina“ (Sardinenpackung).[35] Jekelnov metod je zabeležen, iako ne po imenu, u presudi komandanata Ajnzacgrupe u Nirnberškom vojnom sudu, kao sredstvo za izbegavanje dodatnog posla povezanog sa guranjem tela u grob.[36] Prijavljeno je da su čak i neke od iskusnih ubica iz ajnzacgrupe tvrdile da su bile užasnute njegovom okrutnošću.[37] Istrebljenje streljanjem naišlo je na problem kada su u pitanju žene i deca.[38] Oto Olendorf, i sam plodan ubica, prigovorio je Jekelnovim tehnikama prema njegovom svedočenju na posleratnom suđenju za zločine protiv čovečnosti.[39] Jekeln je imao osoblje specijalizovano za svaki poseban deo procesa, uključujući Genickschußspezialisten – „specijaliste za pucanje u vrat“.[40] Postojalo je devet faza za ovu metodu primenjenu na geto u Rigi.

  • Bezbednosna policija je budila ljude iz njihovih kuća u getu;
  • Jevreji su bili organizovani u kolone od 1000 ljudi i marširali su do mesta ubijanja;
  • Nemačka redovna policija (Ordnungspolicaj) vodila je kolone do Rumbule;
  • Već su bile iskopane tri jame u kojima će se istovremeno vršiti ubijanje;
  • Žrtvama su skinuli odeću i dragocenosti;
  • Žrtve su prolazile kroz dvostruki kordon stražara na putu do jama za ubijanje;
  • Da bi izbegli muke bacanja leševa u jame, ubice su naterale žive žrtve u rov na vrhu drugih ljudi koji su već bili streljani;
  • Ruski mitraljezi (drugi izvor kaže da su poluautomatski pištolji[7]) korišćeni su pre nego nemačko oružje, jer je magacin imao 50 metaka i oružje se moglo podesiti da ispaljuje jedan po jedan metak. Ovo je takođe omogućilo izvesno poricanje, jer ako tela budu otkrivena, mogla bi se izneti tvrdnja da je, pošto su žrtve upucane ruskim mecima, odgovoran NKVD ili neka druga komunistička organizacija.
  • Ubice su terale žrtve da legnu licem na pod rova, ili češće, na tela ljudi koji su upravo streljani. Da bi se uštedela municija, svaka osoba je pogođena samo jednom, u potiljak. Ko nije direktno ubijen, jednostavno je živ zakopan.[41]

Organizovanje prevoza za nemoćne žrtve uredi

Jekeln je direktno raspolagao sa 10 do 12 automobila i 6 do 8 motocikala. Ovo je bilo dovoljno za transport samih ubica i određenih zvaničnih svedoka. Jekelnu je bio potreban veći i teži transport za bolesne, invalide ili druge žrtve koje nisu mogle da pređu 10 km. Jekeln je takođe očekivao da će značajan broj ljudi biti ubijen duž marševske rute i da će mu trebati oko 25 kamiona da pokupi tela. Zbog toga je naredio svojim ljudima da prođu kroz Rigu kako bi pronašli odgovarajuća vozila.[42]

Završno planiranje i uputstva uredi

U četvrtak, 27. novembra 1941. ili približno tog datuma, Jekeln je održao sastanak vođa jedinica koje su učestvovale u kancelariji zaštitne policije u Rigi, ogranku nemačke policije reda (Ordnungspolicaj) kako bi koordinirao njihove akcije. Ovo se čini u skladu sa značajnom ulogom koju je Ordnungpolicaj igrala u holokaustu.

Jekeln je sazvao drugu sednicu planiranja viših komandanata u subotu, 29. novembra 1941, ovog puta u Riterhausu. Prema kasnijim verzijama koje su dali prisutni, Jekeln je ovim oficirima održao govor da je njihova patriotska dužnost da istrebe Jevreje iz Riškog geta, isto kao da su na prvim linijama bitaka. Policajci su takođe kasnije tvrdili da im je Jekeln rekao da će se neučestvovanje u ubistvima smatrati ekvivalentom dezerterstva i da je svo osoblje HSSPF-a koje neće učestvovati u akciji potrebno da prisustvuje mestu istrebljenja kao zvanični svedoci. Na sastanku u Riterhausu 29. novembra nije prisustvovao nijedan letonski zvaničnik.[43]

Oko 7:00 29. novembra uveče održan je kratki (oko 15 minuta) treći sastanak, ovoga puta u sedištu Zaštitne policije. Ovom je predsedavao Karl Hajse, šef zaštitne policije. Rekao je svojim ljudima da će morati da se jave sledećeg jutra u 4:00 da izvrše „preseljavanje“ ljudi u getou Rige. Iako je „preseljavanje“ nacistički eufemizam za masovno ubistvo, Hajse i većina muškaraca Zaštitne policije koja je učestvovala znali su pravu prirodu akcije. Konačne instrukcije su takođe prosleđene letonskoj miliciji i policiji koji će sakupljati ljude u getu i usput ih čuvati. Letonskoj policiji je rečeno da će Jevreje prebaciti u stanicu Rumbula radi transporta u logor za preseljenje.[44]

Na suđenju Jankeu početkom 1970-ih, zapadnonemački sud u Hamburgu je utvrdio da je svrha Jekelnovog sistema bila da sakrije ubilačku svrhu do poslednjeg. [45] Sud je utvrdio i:

  • Da su do večernjeg sastanka 29. novembra 1941. posrednici znali za pune razmere nameravanih ubistava;
  • Da su posredni komandiri takođe znali da je pravilo o prtljagu od 20 kilograma varka da se žrtve prevare u uverenju da se zaista preseljavaju;[7]
  • Da muškarci nižeg ranga nisu znali šta se planira sve dok nisu videli pucnjavu u šumi.[46]

Profesor Ezergailis je doveo u pitanje da li je letonska policija možda imala bolju predstavu o tome šta će se zapravo dogoditi, jer je ovo njihova domovina, ali je takođe primetio suprotne dokaze, uključujući obmanjujuće instrukcije koje su letonskoj policiji dali Nemci i davanje instrukcija, barem nekim Nemcima, da ustreli svakog stražara koji bi mogao da propusti da pogubi "neposlušnog" Jevreja tokom marša.[46]

Priprema za masakr uredi

Odvajanje radno-sposobnih muškaraca uredi

Oko 27. novembra 1941. četiri bloka Riškog geta je ograđeno bodljikavom žicom, a ovo područje je postalo poznato kao „mali geto“.[47] Dana 28. novembra, nacisti su izdali naređenje kojim se od vojno sposobnih muškaraca traži da se presele u mali geto, a ostatak stanovništva da se javi u 6:00 ujutru 30. novembra u drugoj oblasti na „laki rad” sa ne više od 20 kg prtljaga. Reakcija među Jevrejima bila je užasna.[48] U julu i avgustu prvi su streljani muškarci Letonije, dok je ženama i deci ostavljeno da žive još kratko. Naredba muškarcima da se odvoje od svojih porodica stoga je shvaćena kao preduslov za ubistvo muškaraca. Do jutra u subotu, 29. novembra, nacisti su završili sa odvajanjem vojno sposobnih muškaraca u mali geto.[49]

Preživeli iz geta, Maks Kaufman, opisao je scenu nešto drugačije, napisavši da je u četvrtak ujutro, 27. novembra, u ulici Sadornika u getu postavljen veliki plakat na kojem je, između ostalog, pisalo da su u subotu, 29. novembra 1941. godine, svi logoraši geta trebalo je da se formiraju u kolone od po 1.000 ljudi u blizini kapije geta radi evakuacije iz geta. Ljudi koji žive najbliže kapiji bi prvi otišli.[50] Kaufman ne opisuje konkretnu naredbu koja razdvaja vojno sposobne muškarce od ostatka ljudi. Umesto toga, on navodi da je „većim radnim ekipama rečeno da imaju mogućnost da ostanu u novoformiranom malom kampu i da se kasnije pridruže svojim porodicama.[50] Prema Kaufmanu, kolone od 1.000 ljudi formirane ujutro 29. kasnije su rasturene, što je izazvalo olakšanje među stanovnicima, koji su verovali da je cela evakuacija otkazana. Izabrano je i 300 žena krojačica koje su iz geta premeštene u Centralni zatvor[50].

Profesor Ezergailis navodi da su, dok su muškarci bili na poslu, nacisti birali vojno sposobne muškarce od onih koji su ostali u getu, a kada su se radne ekipe vratile, isti proces je ponovo uveden na radnike koji su se vraćali. Ukupno, oko 4.000 vojno sposobnih muškaraca, poslato je u novostvoreni mali geto.[51] Kaufman navodi da se po povratku sa posla 29. novembra, on i njegov sin, tada star 16 godina, nisu vratili u veliki geto, već su bili smešteni u srušenoj zgradi u ulici Vilanu u malom getu.[50]

Prvi transport nemačkih Jevreja stiže u Rigu uredi

Prvi transport nemačkih Jevreja u Rigu krenuo je iz Berlina u četvrtak, 27. novembra 1941.[52] i stigao u Rigu u subotu 29. novembra 1941. godine. Još uvek nije odlučeno da li će Jevreji biti upućeni na prinudni rad i izgladnjivanje tokom vremena, ili će biti odmah ubijeni.[53] Očigledno u poslednjem trenutku, Himler je odlučio da ne želi da se ovi nemački Jevreji odmah pobiju; umesto toga, njegov plan je bio da ih smesti u geto Rige u stanove koje će biti na raspolaganju posle ubistva letonskih Jevreja.[54]

Iz tog razloga, u nedelju, 30. novembra 1941, Himler je telefonom nazvao Rajnharda Hajdriha[55] koji je kao šef SD bio i Jekelnov šef. Prema Himlerovom telefonskom dnevniku, njegovo naređenje Hajdrihu bilo je da Jevreji u transportu iz Berlina ne budu likvidirani (Judentransport aus Berlin. Keine Liquidierung). Međutim, Himler je ovaj poziv uputio tek u 1:30 popodne, a do tada su ljudi iz voza bili mrtvi.[56] Desilo se da deportovani nemački Jevreji nisu imali smeštaj kada su stigli u Rigu, pa su ih nacisti ostavili u vozu. Sledećeg jutra, nacisti su pustili voz pun ljudi do stanice Rumbula. Izveli su ljude iz voza, odveli ih na kratko do mesta zločina i sve ih streljali između 8:15 i 9:00 pre podne.[7] Oni su bili prva grupa ubijena tog dana.[3][57] Nakon toga, Himler je izdao striktna uputstva Jekelnu da se ne smeju desiti masovna ubistva deportovanih nemačkih Jevreja bez njegovog izričitog naređenja.[54][58]

Jekeln je na svom posleratnom suđenju tvrdio da je 10. ili 11. novembra dobio naređenje od Himlera da „svi Jevreji u Ostlandu do poslednjeg čoveka moraju biti istrebljeni“.[53] Jekeln je mogao da veruje da je ubijanje nemačkih Jevreja u transportu iz Rige ono što je Himler želeo, jer su neposredno pre masakra u Rumbuli, masovna ubistva nemačkih Jevreja izvršena u Kaunasu, u Litvaniji, 25. i 29. novembra 1941. godine, kada je ubijeno 5.000 nemačkih i austrijskih Jevreja koji su stigli u transportima 11. novembra, uključujući oko 1.000 Jevreja iz Berlina.[59]

Profesor Fleming sugeriše nekoliko razloga za Himlerov nalog o „nelikvidaciji“. U vozu je bilo 40 do 45 ljudi koji su smatrani „slučajevima neopravdane evakuacije“, što znači da su bili ili stariji ili su odlikovani Gvozdenim krstom za herojsku službu Nemačkoj tokom Velikog rata. Drugi razlog je možda bio taj što je Himler oklevao da izvrši pogubljenje nemačkih Jevreja iz straha od efekta koji bi to moglo imati na stav Sjedinjenih Država, koje do 30. novembra 1941. još nisu bile u ratu sa Nemačkom.[60] Profesor Brauning pripisuje naređenje i činjenicu da, sa dva značajna izuzetka, generalno dalji transport Jevreja u Rigu iz Nemačke nije rezultirao trenutnim masovnim pogubljenjem.[61]

Žene, deca i starci proterani iz geta uredi

Kada su kolone u subotu 29. novembra rasturene, stanovnici geta su, na svoje olakšanje, verovali da evakuacije neće biti.[50] Ovo se pokazalo pogrešnim. Prva akcija u getu počela je u 4.00 ujutro, u nedelju 30. novembra 1941. godine. Odredi SD, Zaštitne policije, Arajs komanda i oko 80 jevrejskih geto policajaca probudili su ljude i rekli im da se jave na okupljanje za pola sata.[16] Maks Kaufman opisuje raciju kao početak usred noći 29.[62] On opisuje „hiljade“ „apsolutno pijanih“ Nemaca i Letonaca koji su upali u geta, upadali u stanove i lovili stanare dok su divlje vikali. On navodi da su deca bacana sa prozora trećeg sprata.[62] Odredi su isekli posebne otvore u ogradi kako bi omogućili brži pristup autoputu južno do šumskog lokaliteta. (Detaljne mape geta daju Ezergailis [63] i Kaufman.)

Iako su vojno sposobni muškarci nestali, ljudi su se i dalje opirali proterivanju iz svojih stanova i pokušavali su da dezertiraju iz kolona dok su se kretali kroz istočni deo geta. Nemci su u procesu proterivanja ubili 600 do 1.000 ljudi. Na kraju su formirane kolone od oko 1.000 ljudi i krenule su napolje. Prvu kolonu je predvodio advokat dr Eljašov. „Izraz njegovog lica nije pokazivao nikakvu uznemirenost; naprotiv, pošto su ga svi gledali, trudio se da se nasmeši s nadom.[64] Pored dr Eljašova bio je rabin Zak. U kolonama su bili i drugi poznati građani Rige.[64] Među stražarima su bili Altmajer, Jeger i Herberts Cukurs. Cukurs, svetski poznati pilot, bio je najprepoznatljiviji letonski SD čovek na mestu događaja.[65]

Letonski istoričar Endrju Ezergailis navodi da „iako Arajsovi ljudi nisu bili jedini na kraju operacije geta, u meri u kojoj su učestvovali u tamošnjim zverstvima glavna odgovornost leži na plećima Herbertsa Cukursa“.[66] Ezergailis je kasnije povukao svoja tumačenja da je Cukurs lično učestvovao u pucanju na Rumbuli.[67][68]

Jevrejima je bilo dozvoljeno da nose nešto prtljaga kako bi se stvorio utisak da ih jednostavno preseljavaju.[10]

Deset kilometara marša do jama smrti uredi

Prva kolona ljudi, u pratnji oko 50 stražara, napustila je geto u 06:00 časova. U Rigi je 30. novembra 1941. zabeležena temperatura vazduha od -7,5 °C u 07:00 časova, -1,1 °C u 09:00 i 1,9 °C u 21:00. Prethodne večeri je palo 7 cm snega, ali nije padao 30. novembra od 07 do 21 čas.[10] Narod nije mogao da održi tempo koji je zahtevala straža i kolona se protezala. Stražari su ubijali svakog ko je ispao iz kolone ili zastao da se odmori duž 10 km[69] rute marša. Nemački stražari, kada im je kasnije suđeno za ratne zločine, tvrdili su da su Letonci ti koji su izvršili većinu ubistava. U Letoniji, međutim, bilo je priča o letonskim policajcima koji su odbili naređenje da pucaju u ljude.[70]

Dolazak u Rumbulu i ubistvo uredi

Prva kolona ljudi stigla je na Rumbulu oko 9.00 časova 30. novembra. Ljudima je naređeno da skinu i odlože svoju odeću i dragocenosti u za to određena mesta i kutije za prikupljanje, cipele u jednu, šinjele u drugu i tako dalje. Prtljag je deponovan pre nego što su Jevreji ušli u šumu.[7] Zatim su odvedeni prema jamama za ubistva. Ako je stiglo previše ljudi da bi ih odmah ubili, držani su u obližnjoj šumi dok ne dođe red na njih. Kako su gomile odeće postale ogromne, članovi Arajs komandosa utovarili su ih u kamione da bi ih prevezli nazad u Rigu. Ubice su pažljivo posmatrale mesto skidanja, jer je upravo tu bila pauza u sistemu nalik na pokretnu traku, gde bi se mogao pojaviti otpor ili pobuna.[3][7]

Ljudi su zatim marširali niz rampe u jame, u jednom nizu po deset, povrh prethodno streljanih žrtava, od kojih su mnoge još uvek bile žive.[7][71] Neki ljudi su plakali, drugi su se molili i recitovali Toru. Hendikepiranim i starijim ljudima do jame su pomagale druge jače žrtve.[7]

Pucnjava se nastavila posle zalaska sunca u sumrak, verovatno do oko 5:00 popodne, kada je pao mrak. (Dokazi su u suprotnosti o tome kada se pucnjava završila.[72] Jedan izvor kaže da je pucnjava trajala dugo u večernjim satima.[10]) Njihov cilj je možda bio pogoršan sumrakom, pošto je major nemačke policije Karl Hajse, koji je tog dana išao tamo-amo između Rige i mesta ubistva, doživeo nesreću kada ga je rikošet metak pogodio u oko.[3]

Strelci su pucali sa ivice manjih jama. Za veće jame, hodali su u grobovima među mrtvima i umirućima da bi ubili dodatne žrtve.[10] Kapetan Oto Šulc-Du Boa, iz inženjerijske rezerve nemačke vojske, bio je u toj oblasti na dužnosti inspekcije mostova i puteva, kada je čuo „povremene, ali uporne izveštaje o pucnjavi”.[73] Šulc-Du Boa je prestao da vrši inspekciju, a pošto je obezbeđenje bilo slabo, mogao je da posmatra ubistva.

Zvanični svedoci uredi

Jekeln je zahtevao da nacisti visokog ranga budu svedoci ubistava Rumbule. Sam Jekeln je stajao na vrhu jama i lično usmeravao strelce. Nacionalni komesar (Reichskommissar) za Ostland[74] Hinrih Loze je bio tamo, bar neko vreme. Dr Otto Hajnrih Drešler, Teritorijalni komesar (Gebietskommissar) Letonije je možda bio prisutan. Roberts Osis, šef letonske kolaboracionističke milicije (Schutzmannschaft) bio je prisutan veći deo vremena. Viktors Arajs, koji je bio pijan, radio je veoma blizu jama nadgledajući letonske ljude svoje komande, koji su čuvali i usmeravali žrtve u jame.[3]

Kasnija ubistva i odlaganje tela u getu uredi

Karl Hajse se vratio iz Rumbule u geto u Rigi oko 1:00 posle podne. Tamo je otkrio da je oko 20 Jevreja koji su bili previše bolesni da bi ih premestili, odvedeni ne na mesto ubistva, već u bolnicu. Hajse je naredio da ih izvedu iz bolnice, stave na ulicu na slamnate dušeke i upucaju ih u glavu. Među ubicama pacijenata na ulici bili su članovi Schutzpolizei-a, Hesfer, Oto Tuhel i Nojman, između ostalih.[75] Ostalo je još stotine tela od jutarnje prisilne evakuacije. Odred vojno sposobnih Jevreja bio je delegiran da ih pokupi i odveze na jevrejsko groblje koristeći sanke, kolica i konjska kola.[76] Nisu svi koji su bili oboreni na ulici bili mrtvi; one još žive dokrajčio je komandos Arajs. Na groblju nisu kopali pojedinačne grobove. Umesto toga, koristeći dinamit, Nemci su razneli veliki krater u zemlji, u koji su mrtvi bačeni bez ceremonije.[3][47][77]

Posledice u jamama prvog dana uredi

Do kraja prvog dana streljano je oko 13.000 ljudi, ali nisu svi bili mrtvi. Kaufman je izvestio da se „zemlja još dugo uzdizala zbog mnogih polumrtvih ljudi“.[78] Ranjeni goli ljudi su lutali oko 11:00 sutradan, tražeći pomoć, ali je nisu dobili.

Ubistva 8. decembra uredi

 
Simon Dubnov 1860–1941, jevrejski pisac, istoričar i aktivista, o kome je nastala legenda[79] da je 8. decembra 1941. savetovao Jevreje u getu u Rigi:- jid. Yidn, shreibt un fershreibt („Jevreji, piši i snimaj“)

Izgleda da je Jekeln želeo da nastavi ubistva 1. decembra, ali nije. Ubijanje je nastavljeno tek u ponedeljak, 8. decembra 1941. godine. Prema rečima profesora Ezergailisa, ovog puta je 300 Jevreja ubijeno u proterivanju ljudi iz geta. (Drugi izvor navodi da je brutalnost u Getu bila gora 8. decembra nego 30. novembra[16]). Tog ponedeljka je padao sneg, a narod je možda verovao da je ono najgore prošlo.[47] I pored toga, kolone su se formirale i izašle iz grada kao i u nedelju 30. novembra, ali uz izvesne razlike. Paketi od 20 kilograma nisu odneti na lice mesta, kao 30. novembra, već su ostavljeni u getu. Njihovim vlasnicima je rečeno da će njihov prtljag biti prevezen kamionima do fiktivnog mesta polaska za preseljenje. Majkama sa malom decom i starijim ljudima je rečeno da mogu da se voze saonicama, a saonice su bile dostupne.[80] Najmanje dvojica policajaca koji su imali neku ulogu u masakru 30. novembra odbili su da ponovo učestvuju 8. decembra. To su bili Nemac Cimerman i Letonac Vilnis.[81] Sam marš je bio brz i brutalan. Mnogi ljudi su zgaženi do smrti.[80]

Maks Kaufman, jedan od ljudi među radnim ekipama u malom getu, bio je nestrpljiv da sazna šta se dešava ljudima koji su izašli 8. decembra. Organizovao je, podmićivanjem, ekspediciju kamionom tobož da bi skupio drva, a zapravo da bi pratio kolone i saznao njihovo odredište.[82] Kaufman je kasnije opisao šta je video iz kamiona dok se kretao južno duž autoputa od Rige prema Daugavpilsu.

Kaufman je primetio mitraljeze u blizini šume i šezdeset do osamdeset vojnika, koje je identifikovao kao pripadnike nemačke vojske. Vojnik koji je vozio kamion izjavio je da su mitraljezi postavljeni samo da bi sprečili bekstvo. (U svojoj knjizi, Kaufman je izjavio da je siguran da je nemačka vojska igrala ulogu u masakru u Rumbuli.) [82] Oni su se tog dana vozili niz autoput pored Rumbule do koncentracionog logora Salaspils, da istraže glasinu da su Jevreji bili evakuisani do te tačke. U logoru su naišli na ruske ratne zarobljenike, ali ne i na Jevreje iz Rige. Zatvorenici su im rekli da ne znaju ništa o Jevrejima.[82] Frida Majklson je bila izvedena sa kolonom i ona je opisala šumu okruženu krugom SS ljudi.[83]

Od 12.000 ljudi koji su tog dana proterani iz geta u Rumbulu, tri poznata preživela su kasnije dala izveštaje: Frida Majklson, Ela Madale i Matis Lutrins. Majklsonova je preživela pretvarajući se da je mrtva.[84] Ela Madale je tvrdila da je Letonka.[85] Matis Lutrins, mehaničar, ubedio je neke letonske vozače kamiona da dozvole njemu i njegovoj ženi (koju su Nemci kasnije pronašli i ubili) da se sakriju ispod kamiona odeće žrtava koju su vozili nazad u Rigu.[85]

Među ubijenima 8. decembra bio je Simon Dubnov, poznati jevrejski pisac, istoričar i aktivista. Dubnov je pobegao iz Berlina 1933. kada su nacisti preuzeli vlast, tražeći sigurnost u Rigi.[86] 8. decembra 1941. godine, previše bolestan da bi ga odveli u šumu, ubijen je u getu[55] i sahranjen u masovnoj grobnici. Kaufman navodi da je posle 30. novembra profesor Dubnov doveden da živi kod porodica jevrejskih policajaca u ulici Ludžas 56. 8. decembra, brutalni letonski nadzornik straže Alberts Danskop došao je u kuću i pitao Dubnova da li je on član porodice policajaca. Dubnov je rekao da nije i Danskop ga je naterao da izađe iz kuće kako bi se pridružio jednoj od kolona koja je u to vreme prolazile. U kući je nastala galama i jedan od jevrejskih policajaca, za koga Kaufman navodi da je bio Nemac koji je dobio Gvozdeni krst, pojurio je da pokuša da spase Dubnova, ali je bilo prekasno.[87]

Prema drugom izveštaju, Dubnovov ubica je bio Nemac koji je bio bivši student.[88] Glasina, koja je kasnije prerasla u legendu,[79] navodi da je Dubnov rekao prisutnim Jevrejima u poslednjim trenucima svog života: „Ako preživite, nikada ne zaboravite šta se ovde dešava, svedočite, pišite i prepišite, sačuvajte svaku reč i svaki gest, svaki plač i svaku suzu!"[79][89] Ono što je sigurno je da su SS ukrali biblioteku i papire istoričara i preneli ih nazad u Rajh.[90]

Masakr 9. decembra uredi

Neki Jevreji koji nisu bili radno sposobni radnici uspeli su da pobegnu od masovnih akcija 30. novembra i 8. decembra i sakriju se u novom „malom getu”.[91] 9. decembra 1941. nacisti su započeli treći masakr, ovog puta u malom getu. Pretresali su geto dok su muškarci bili na poslu. Sve koje su zatekli, plavim autobusima pozajmljenim od opštinskih vlasti Rige odvezli su u šumu Bikernijeki, na severoistočnoj strani Rige, gde su ubijeni i sahranjeni u masovne grobnice. U ovoj akciji ubijeno je oko 500 ljudi. Kao i kod ubistava u Rumbuli, evakuacije iz geta su prestale u 12 sati.[91]

Uticaj Rumbule na planove za Holokaust uredi

Nemački Jevreji zamenjuju Letonce u getu u Rigi uredi

U decembru 1941. nacisti su nastavili da izdaju uputstva Jevrejima u Nemačkoj da se prijave radi deportovanja na istok. Većina ovih ljudi, zbog Himlerove promene plana, dobila je godinu ili dve života u getu pre nego što bi došao red na njih da budu ubijeni.[54][92][93] Jedan od prvih vozova koji je stigao u Rigu zvao se „Bielefeld transport“.[92] Kada su nemački Jevreji u decembru 1941. transportovani za Rigu, poslati su u geto, gde su ustanovili da su kuće očigledno ostavljene u žurbi. Nameštaj u rezidencijama bio je u velikom neredu, a neki komadi su bili umrljani krvlju. Na stolovima je bila smrznuta, ali kuvana hrana, a napolju u snegu kolica za bebe sa flašama smrznutog mleka.[16][55][94] Na zidu je nemačka porodica našla reči napisane "Mama, zbogom".[94] Godinama kasnije, preživeli Nemac, tada dete, seća se da mu je rečeno „Ovde su živeli Letonci“, bez pomena Jevreja.[94]

Dva meseca kasnije, nemački Jevreji koji su stizali u geto i dalje su nalazili tela ubijenih letonskih Jevreja u podrumima i na tavanima.[95]

Vanzejska konferencija uredi

 
Ovaj dokument sa Vanzejske konferencije u februaru 1942. pokazuje da je populacija Jevreja u Letoniji smanjena na 3.500.

Rudolf Lange, komandant ajnzackomande 2 u Letoniji, pozvan je na zloglasnu Vanzejsku konferenciju da iznese svoju perspektivu o predloženom konačnom rešenju takozvanog jevrejskog pitanja. Nacisti nisu smatrali da je streljanje izvodljiv metod ubistva miliona ljudi, posebno zato što je primećeno da čak i SS trupama nije odgovaralo da pucaju na asimilirane nemačke Jevreje za razliku od Ostjudena („istočnih Jevreja“).[38][96] Šef nemačke civilne administracije u oblasti Baltika, Vilhelm Kube, koji nije imao ništa protiv ubijanja Jevreja uopšte[97], prigovorio je da nemački Jevreji, „koji potiču iz našeg kulturnog kruga“, budu slučajno ubijani od strane nemačkih vojnika.[98]

Kasnije akcije na mestu uredi

Godine 1943, očigledno zabrinut zbog ostavljanja dokaza, Himler je naredio da se tela u Rumbuli iskopaju i spale. Ovaj posao je obavio odred jevrejskih radnika. Osobe koje su putovale železnicom lako su osetile miris zapaljenih leševa.[3]

Godine 2001, predsednica Letonske Republike Vaira Vike-Frajberga, koja je bila dete tokom Drugog svetskog rata, govorila je na komemoraciji povodom 60-godišnjice uništenja tela: „Mogli smo da osetimo miris dima iz Rumbule, gde su leševi otkopani i spaljeni da bi se izbrisali dokazi“.[99]

 
Fridrih Jekeln, stoji levo, na suđenju za ratne zločine u Rigi početkom 1946.

Pravda uredi

Neki od ubica iz Rumbule privedeni su pravdi. Hinrih Loze i Fridrih Janke su procesuirani pred zapadnonemačkim sudovima i osuđeni na zatvorske kazne.[100][101]

Viktors Arajs je služio četiri godine u britanskom logoru za ratne zarobljenike nakon rata, ali je godinama izbegavao otkrivanje u Zapadnoj Nemačkoj. Konačno je osuđen na doživotni zatvor 1979. godine, a umro je u samici 1988.[102]

Herberts Cukurs je pobegao u Južnu Ameriku, gde su ga ubili agenti Mosada 1965.[103]

Eduard Štrauh je osuđen u suđenju pripadnicima Ajnzacgrupa i osuđen na smrt, ali je umro u zatvoru pre nego što je kazna mogla da bude izvršena.[104]

Fridrih Jekeln je javno obešen u Rigi 3. februara 1946, posle suđenja pred sovjetskim vlastima.[105]

Sećanje uredi

 
Spomenik u šumi Rumbula

Dana 29. novembra 2002. godine, u šumi na mestu masakra otkriveno je spomen obeležje koje se sastoji od spomen-kamenja, skulptura i informativnih panoa.[106]

Centar spomenika je otvoreni prostor u obliku Davidove zvezde. Skulptura menore stoji u centru okružena kamenjem sa imenima Jevreja ubijenih na tom mestu. Neki od popločanih kamenova nose nazive ulica u nekadašnjem Riškom getu.[106]

Betonski okviri omeđuju masovne grobnice koje se nalaze u spomen-području.[106]

Na putu koji vodi u šumu, kamena oznaka pored velike metalne skulpture navodi da je ovim putem na hiljade ljudi odvezeno u smrt, a na ulazu u spomen-područje kamene ploče su ispisane na četiri jezika: letonski, hebrejski, engleski i nemački, sa podacima o događajima na Rumbuli i istorijatu memorijala.[106]

Memorijal je projektovao arhitekta Sergej Riž. Finansijski doprinos za izgradnju spomenika dali su pojedinci i organizacije u Nemačkoj, Izraelu, Letoniji i SAD.[107]

Reference uredi

  1. ^ a b Ezergailis 1996b, str. 239.
  2. ^ a b Einsatzgruppen trial, p. 16, Indictment, at 6.F: "(F) On 30 November 1941 in Riga, 20 men of Einsatzkommando 2 participated in the murder of 10,600 Jews."
  3. ^ a b v g d đ e ž z i j k Ezergailis 1996b, str. 4–7, 239–70.
  4. ^ Edelheit, History of the Holocaust. p. 163: "Aktion Jeckeln, named after its commander, Hoeherer SS- und Polizeiführer Friedrich Jeckeln. Undertaken in the Riga ghetto, the Aktion took place between November 30 and December 7, 1941. During the Aktion some 25,000 Jews were transported to the Rumbula Forest and murdered."
  5. ^ Ezergailis 1996b, str. 211–2
  6. ^ Einsatzgruppen judgment, p. 418.
  7. ^ a b v g d đ e ž Riga trial verdict excerpts, as reprinted in Fleming 1994, str. 78–9
  8. ^ Ezergailis 1996b, p. 33n81.
  9. ^ Fleming 1994, str. 88.
  10. ^ a b v g d Riga trial verdict excerpts, as reprinted in Fleming 1994, str. 78–9
  11. ^ As Lohse appeared in 1941 in an announcement in Latvia newspapers following the German occupation.
  12. ^ Stahlecker report, at 985: "Special detachments reinforced by selected units -- in Lithuania partisan detachments, in Latvia units of the Latvian auxiliary police -- therefore performed extensive executions both in the towns and in rural areas."
  13. ^ a b Stahlecker, report, at 986: "In Latvia as well the Jews participated in acts of sabotage and arson after the invasion of the German Armed Forces. In Duensburg so many fires were lighted by the Jews that a large part of the town was lost. The electric power station burnt down to a mere shell. The streets which were mainly inhabited by Jews remained unscathed."
  14. ^ Friedländer, The Years of Extermination, at page 223, refers to the Stahlecker report as evidence that Nazi efforts to induce local pogroms were in general failures in the Baltic states.
  15. ^ Stahlecker report, at 984-85: "It proved much more difficult to set in motion similar cleansing actions in Latvia. Essentially the reason was that the whole of the national stratum of leaders had been assassinated or destroyed by the Soviets, especially in Riga. It was possible though through similar influences on the Latvian auxiliary to set in motion a pogrom against Jews also in Riga. During this pogrom all synagogues were destroyed and about 400 Jews were murdered. As the population of Riga quieted down quickly, further pogroms were not convenient. So far as possible, both in Kowno and in Riga evidence by film and photo was established that the first spontaneous executions of Jews and Communists were carried out by Lithuanians and Latvians.
  16. ^ a b v g Winter, "Rumbula viewed from the Riga Ghetto, at Rumbula.org
  17. ^ Stahlecker report, at 987: "In this connection it may be mentioned that some authorities at the Civil Administration offered resistance, at times even a strong one, against the carrying out of larger executions. This resistance was answered by calling attention to the fact that it was a matter of carrying out basic orders."
  18. ^ Reitlinger, Alibi. p. 186n1.
  19. ^ Browning, Matthäus. Origins of the Final Solution, str. 305–7, 406
  20. ^ The reply, coming from Brätigam, of Rosenburg's bureau on December 18, 1941, after the murders, was essentially that Lohse should follow instructions from the SS: "Clarification of the Jewish question has most likely been achieved by now through verbal discussions. Economic considerations should fundamentally remain unconsidered in the settlement of the problem. Moreover, it is requested that questions arising be settled directly with the Senior SS and Police Leaders.
  21. ^ Stahlecker report, at 987: "In Riga the so-called "Moskau suburb" was designated as a Ghetto. This is the worst dwelling district of Riga, already now mostly inhabited by Jews. The transfer of the Jews into the Ghetto-district proved rather difficult because the Latvians dwelling in that district had to be evacuated and residential space in Riga is very crowded, 24,000 of the 28,000 Jews living in Riga have been transferred into the Ghetto so far. In creating the Ghetto, the Security Police restricted themselves to mere policing duties, while the establishment and administration of the Ghetto as well as the regulation of the food supply for the inmates of the Ghetto were left to Civil Administration; the Labor Offices were left in charge of Jewish labor."
  22. ^ Fleming 1994, plate 3.
  23. ^ Fleming 1994, str. 99–100: "There can be no doubt that the Higher SS and Police Leader Friedrich Jeckeln received the KVK First Class with swords in recognition of his faithful performance: his organization of the mass shootings in Riga, 'on orders from the highest level' (auf höchsten Befehl).
  24. ^ Friedländer, The Years of Extermination, at page 267: "The mass slaughters of October and November 1941 were intended to make space for the new arrivals from the Reich."
  25. ^ Friedländer, The Years of Extermination, at page 267
  26. ^ Ezergailis 1996b, str. 241: "On November 12, Jeckeln received his order from Himmler to kill the Jews of the Riga ghetto." Other sources give the date of Himmler's order as November 10 or November 11. Fleming, Hitler and the Final Solution, at 75
  27. ^ Fleming 1994, str. 75–7
  28. ^ Eksteins, Walking Since Daybreak, page 150
  29. ^ a b v g Ezergailis 1996b, str. 241–2
  30. ^ Jeckeln interrogation excerpts, reprinted in Fleming 1994, str. 95–100
  31. ^ a b Ezergailis 1996b, str. 241–2
  32. ^ Klee and others, eds., The Good Old Days. pp. 76-86.
  33. ^ Klee and others, eds., The Good Old Days. pp. 76-86.
  34. ^ Ezergailis 1996b, str. 240–1
  35. ^ Rubenstein and Roth describe Jeckeln's system (p. 179): "In the western Ukraine, SS General Friedrich Jeckeln notices that the haphazard arrangement of the corpses meant an inefficient use of burial space. More graves would have to be dug than absolutely necessary. Jeckeln solved the problem. He told a colleague at one of the Ukrainian killing sites, 'Today we'll stack them like sardines.' Jeckeln called his solution Sardinenpackung (sardine packing). When this method was employed, the victims climbed into the grave and lay down on the bottom. Cross fire from above dispatched them. Then another batch of victims was ordered into the grave, positioning themselves on top of the corpses in a head-to-foot configuration. They too were murdered by cross-fire from above. The procedure continued until the grave was full."
  36. ^ The Tribunal's judgment states (p. 444): "In some instances, the slain persons did not fall into the graves, and the executioners were then compelled to exert themselves to complete the job of interment. A method, however, was found to avoid this additional exertion by simply having the victims enter the ditch or grave while still alive. An SS eyewitness explained this procedure.
    'The people were executed by a shot in the neck. The corpses were buried in a large tank ditch. The candidates for execution were already standing or kneeling in the ditch. One group had scarcely been shot before the next came and laid themselves on the corpses there.'"
  37. ^ Ezergailis 1996b, str. 240–1
  38. ^ a b According to the judgment of the Tribunal in the Einsatzgruppen case (p. 448): "It was stated in the early part of this opinion that women and children were to be executed with the men so that Jews, gypsies, and so-called asocials would be exterminated for all time. In this respect, the Einsatzgruppen leaders encountered a difficulty they had not anticipated. Many of the enlisted men were husbands and fathers, and they winced as they pulled their triggers on these helpless creatures who reminded them of their own wives and offspring at home. In this emotional disturbance they often aimed badly and it was necessary for the Kommando leaders to go about with a revolver or carbine, firing into the moaning and writhing forms." This situation was reported to the RSHA in Berlin, and to relieve the emotional sensitivity of the executioners, gas vans were sent as an additional killing system. Angrick & Klein 2012, str. 152
  39. ^ From the transcript of the Einsatzgruppen trial:
    Ohlendorf: Some of the unit leaders did not carry out the liquidation in the military manner, but murdered the victims singly by shooting them in the back of the neck.
    Col. Amen: And you objected to that procedure?
    Ohlendorf: I was against that procedure, yes.
    Col. Amen: For what reason?
    Ohlendorf: Because both for the victims and for those who carried out the executions, it was, psychologically, an immense burden to bear.
  40. ^ Green series, Volume IV, p. 443, quoting Einsatzgruppe commander Paul Blobel.
  41. ^ The Tribunal's judgment in the Einsatzgruppen case states (p. 444): "In fact, one defendant did not exclude the possibility that an executee could only seem to be dead because of shock or temporary unconsciousness. In such cases it was inevitable he would be buried alive."
  42. ^ Ezergailis 1996b, str. 242.
  43. ^ Ezergailis 1996b, str. 243–5
  44. ^ Ezergailis 1996b, str. 243–5
  45. ^ Ezergailis 1996b, str. 248–9
  46. ^ a b Ezergailis 1996b, str. 248–9
  47. ^ a b v Winter, "Rumbula viewed from the Riga Ghetto, at Rumbula.org
  48. ^ Michelson, Frida, I Survived Rumbuli, pp. 74-7.
  49. ^ Ezergailis 1996b, str. 247–8
  50. ^ a b v g d Kaufmann 2010, str. 59–61.
  51. ^ Ezergailis 1996b, str. 247–8
  52. ^ „The Origins of the Final Solution”. 
  53. ^ a b Browning, Matthäus. Origins of the Final Solution, str. 305–7, 406
  54. ^ a b v Browning, Matthäus. Origins of the Final Solution, str. 396
  55. ^ a b v Hilberg, Destruction of European Jews. p. 365.
  56. ^ Browning, Matthäus. Origins of the Final Solution, str. 396
  57. ^ The Einsatzgruppen judgment stated (p. 418): "In time the authors of the reports apparently tired of the word 'shot' so, within the narrow compass of expression allowed in a military report, some variety was added. A report originating in Latvia read --
    'The Higher SS and Police leader in Riga, SS Obergruppenfuehrer Jeckeln, has meanwhile embarked on a shooting action [Erschiessungsaktion] and on Sunday, the 30 November 1941, about 4,000 Jews from the Riga ghetto and an evacuation transport from the Reich were disposed of." (NO-3257)
    And so that no one could be in doubt as to what was meant by 'Disposed of', the word 'killed' was added in parentheses."
  58. ^ Roseman, The Wannsee Conference. pp. 75-7.
  59. ^ Fleming 1994, str. 89.
  60. ^ Fleming 1994, str. 75–7
  61. ^ Browning. Nazi Policy, str. 52–4.
  62. ^ a b Kaufmann 2010, str. 61–2.
  63. ^ Ezergailis 1996b, str. 252.
  64. ^ a b Kaufmann 2010, str. 60–1.
  65. ^ Ezergailis 1996b, str. 267n55.
  66. ^ Ezergailis 1996b, str. 192, 267.
  67. ^ Andrievs Ezergails (2014-10-17). „Jāmeklē patiesība par Herbertu Cukuru”. Neatkarīgā Rīta Avīze. Pristupljeno 1. 11. 2015. 
  68. ^ Zuroff, Efraim (25. 7. 2005). „The Mass Murderer As Hero”. Operation Last Chance. Pristupljeno 4. 12. 2010. 
  69. ^ The 10 kilometer distance is supplied in Ezergailis 1996b, str. 251
  70. ^ Ezergailis 1996b, str. 251.
  71. ^ Kaufmann 2010, str. 63.
  72. ^ Ezergailis 1996b, str. 253–4.
  73. ^ Fleming 1994, str. 88
  74. ^ Reichskommissariat Ostland was the German name for the Baltic states and nearby areas which they had conquered.
  75. ^ Ezergailis 1996b, str. 254.
  76. ^ Ezergailis 1996b, str. 259.
  77. ^ Michelson, Frida, I Survived Rumbuli. pp. 77-8.
  78. ^ Kaufmann 2010, str. 63–4.
  79. ^ a b v Friedlander, The Years of Extermination. pp. 261-3.
  80. ^ a b Michelson, Frida, I Survived Rumbuli. pp. 85-8.
  81. ^ Ezergailis 1996b, str. 256–7.
  82. ^ a b v Kaufmann 2010, str. 68–9.
  83. ^ Michelson, Frida, I Survived Rumbuli. pp. 85-8.
  84. ^ Michelson, Frida, I Survived Rubuli. pp. 89-93.
  85. ^ a b Ezergailis 1996b, str. 257–61
  86. ^ Eksteins, Walking Since Daybreak, page 150
  87. ^ Kaufmann 2010, str. 150.
  88. ^ Eksteins, Walking Since Daybreak. p. 150, citing Press, Bernard, . Judenmort in Lettland, 1941-1945. Berlin: Metropol. 1992. str. 12. 
  89. ^ Dribins, Leo; Gūtmanis, Armands; Vestermanis, Marģers (2001). Latvia's Jewish Community: History, Tragedy, Revival. Riga: Latvijas Vēsturnieku komisija (Commission of the Historians of Latvia). 
  90. ^ Friedländer, The Years of Extermination. p. 262: "A few months later, on June 26, 1942, SS Obersturmführer Heinz Ballensiefen, head of the Jewish section of Amt VII (research) in the RSHA, informed his colleagues that in Riga his men had secured ("sichergestellt") about 45 boxes containing the archive and library of the Jewish historian Dubnow.
  91. ^ a b Kaufmann 2010, str. 70.
  92. ^ a b Smith, Remembering. pp. 100, 114, 128, reporting statement of Ruth Foster.
  93. ^ Reitlinger, Alibi. p. 282: "As early as October 1941 Jews had been sent from Berlin and other Reich cites to the already hopelessly overcrowed Lodz ghetto. Before the end of the year deportations had followed to ghettos in the Baltic states and White Russia."
  94. ^ a b v Smith, Remembering. p. 113, reporting statement of Ezra Jurmann: "We arrived in the ghetto and were taken to a group of houses which had obviously been left in a hurry: there was complete turmoil, they were completely deserted and they had not been heated. In a pantry there was a pot of potatoes frozen solid.... Complete chaos. Ominous. On the walls, a message said, 'Mama, farewell.'"
  95. ^ Ezergailis 1996b, str. 254–6.
  96. ^ Breitman, Architect of Genocide. p. 220, discusses Himmler's concerns about the effect on his men's morale of the mass killings of German Jews at Riga and elsewhere.
  97. ^ Friedländer, The Years of Extermination. pp. 362-3.
  98. ^ David Cesarani, Eichmann: His Life and Crimes (Vintage 2005). p. 110.
  99. ^ „Styopina, Anastasia, "Latvia remembers Holocaust killings 60 years ago" Reuters World Report, November 30, 2001”. Arhivirano iz originala 10. 3. 2005. g. Pristupljeno 2009-03-10. 
  100. ^ Bloxham, Genocide on Trial. p. 198.
  101. ^ Ezergailis 1996b, str. 16, 245–8.
  102. ^ Bloxham, Genocide on Trial. pp. 197-9.
  103. ^ Kuenzle, Anton; Shimron, Gad (2004). The Execution of the Hangman of Riga: The Only Execution of a Nazi War Criminal by the Mossad, Valentine Mitchell, London. ISBN 0-85303-525-3. [mrtva veza]
  104. ^ Eduard Strauch (German wikipedia).
  105. ^ Edelheit, History of the Holocaust. p. 340: Jeckeln was " ... responsible for the murder of Jews and Communist Party officials ... convicted and hanged in the former ghetto of Riga on February 3, 1946.
  106. ^ a b v g „Riga, Rumbula: Holocaust Memorial Places in Latvia”. Holokausta memoriālās vietas Latvijā. Center for Judaic Studies at the University of Latvia. 2002. Pristupljeno 2019-02-06. 
  107. ^ „Riga, Rumbula: Holocaust Memorial Places in Latvia”. Holokausta memoriālās vietas Latvijā. Center for Judaic Studies at the University of Latvia. 2002. Pristupljeno 2019-02-06. 

Istoriografska literatura uredi

Suđenja za ratne zločine i dokazi uredi

Dodatna literatura uredi

  • Katz, Josef, One Who Came Back, University of Wisconsin Press, (2nd Ed. 2006). Katz, Josef (2006). One who Came Back: The Diary of a Jewish Survivor. Dryad Press. ISBN 978-1-928755-07-4. 
  • Iwens, Sidney, How Dark the Heavens—1400 Days in the Grip of Nazi Terror, Shengold Publishing (2d ed. 1990). Iwens, Sidney (1990). How Dark the Heavens: 1400 Days in the Grip of Nazi Terror. Jonathan Kennell. ISBN 978-0-88400-147-8. 
  • Michelson, Max, City of Life, City of Death: Memories of Riga, University Press of Colorado. Michelson, Max (2001). City of Life, City of Death: Memories of Riga. University Press of Colorado. ISBN 978-0-87081-642-0. 

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Масакр_у_Румбули&oldid=27699080”