Merne jedinice
Merne jedinice (ijek. mjerne jedinice) su međunarodno prihvaćene veličine za merenje, kojima se vrši poređenje neke fizičke veličine sa mernim standardom.[1] Svaka druga količina te vrste može se izraziti kao umnožak jedinice mere. U većini zemalja sveta zakoniti sistem mernih jedinica je SI metrički sistem (internacionalni sistem, od francuskog naziva Système international). Drugi sistem, u upotrebi u SAD i nekim drugim zemljama je anglosaksonski sistem mera.
Na primer, dužina je fizička veličina. Metar je jedinica dužine koja predstavlja unapred određenu dužinu. Kada se kaže 10 metara (ili 10 m), misli na dužinu koja je 10 puta veće od definisane dužine zvane „metar”. Merenje je proces utvrđivanja koliko je velika ili mala fizička količina u poređenju sa osnovnom referentnom količinom iste vrste.
U trgovini su tegovi i mere obično predmet vladinih propisa, kako bi se osigurala pravičnost i transparentnost. Međunarodni biro za tegove i mere[2][3][4] (BIPM) ima zadatak da obezbedi ujednačenost merenja u svetu i njihovu doslednost [[Međunarodnom sistemu jedinica (SI). Metrologija je nauka koja se bavi razvojem nacionalnih i međunarodno prihvaćenih mernih jedinica. U fizici i metrologiji, jedinice su standardi za merenje fizičkih veličina kojima su potrebne jasne definicije. Reproduktibilnost eksperimentalnih rezultata je ključno za naučnu metodu. Standardni sistem jedinica to omogućava. Naučni sistemi jedinica su rafinacije koncepta težina i mera istorijski razvijenih u komercijalne svrhe.
Nauka, medicina i inženjerstvo često koriste veće i manje jedinice mere od onih koje se koriste u svakodnevnom životu. Razborit izbor mernih jedinica može pomoći istraživačima u rešavanju problema (vidi, na primer, dimenzionalnu analizu).[5][6] U društvenim naukama ne postoje standardne jedinice merenja, a teorija i praksa merenja se izučavaju u psihometriji i teoriji združenog merenja.
Istorija uredi
Jedinica mere je standardizovana veličina fizičke osobine, koja se koristi kao faktor za izražavanje postojećih količina tog svojstva. Jedinice mere bile su među najranijim alatima koje su ljudi izumeli. Primitivnim društvima su bile potrebne rudimentarne mere za mnoge zadatke: izgradnju obitavališta odgovarajuće veličine i oblika, krojenje odeće ili razmenu hrane ili sirovina.
Smatra se da su najraniji poznati uniformni sistemi merenja stvoreni negde oko 4. i 3. milenijuma pre nove ere među drevnim narodima Mesopotamije, Egipta i doline Inda, a možda i Elama u Persiji.
Tegovi i mere se pominju u Bibliji (Leviticus 19:35–36). Zapovest je biti pošten i imati pravedne mere.
U Velikoj povelji slobode[7][8][9] iz 1215. sa pečatom kralja Jovana, koju su mu predočili baroni Engleske, kralj Jovan se složio u klauzuli 35 „Biće jedna mera vina u celom našem carstvu, i jedna mera piva i jedna mera žita - naime londonski kvort; - i jedna širina bojenog i pletenog platna - naime, dva ela ispod ruba..."
U 21. veku, više sistema jedinica se koristi širom sveta, kao što su običajni sistem Sjedinjenih Država, britanski običajni sistem i međunarodni sistem. Međutim, Sjedinjene Države su jedina industrijalizovana zemlja koja još uvek nije prešla na metrički sistem. Sistematski napori da se razvije univerzalno prihvatljiv sistem jedinica datira još od 1790. godine kada je francuska nacionalna skupština zadužila Francusku akademiju nauka da osmisli takav sistem jedinica. Ovaj sistem je bio preteča metričkog sistema koji je brzo razvijen u Francuskoj, ali nije dobio univerzalno prihvatanje sve do 1875. godine kada je 17 zemalja potpisalo Ugovor o metričkoj konvenciji. Nakon potpisivanja ovog ugovora, osnovana je Generalna konferencija za tegove i mere (CGPM). CGPM je proizveo sadašnji SI sistem koji je usvojen 1954. na 10. konferenciji tegova i mera. Trenutno su Sjedinjene Države društvo sa dvostrukim sistemom, koje koristi SI sistem i uobičajeni sistem SAD.[10][11]
Osnovne jedinice SI sistema uredi
Međunarodni sistem mernih jedinica se sastoji od osnovnih jedinica koje se mogu koristiti zajedno sa odgovarajućim prefiksima. Postoji sedam osnovnih jedinica koje predstavljaju različite fizičke veličine. Iz tih osnovnih jedinica se dobijaju izvedene jedinice.
| Ime | Simbol | Količina |
|---|---|---|
| metar | m | dužina |
| kilogram | kg | masa |
| sekunda | s | vrijeme |
| amper | A | električna struja |
| kelvin | K | temperatura |
| kandela | cd | intenzitet osvjetljenja |
| mol | mol | količina supstance |
Prefiks se koristi da se proizvede veći ili manji iznos originalne veličine. Određeni su tako da je idući uvijek za 10 puta veći (ili manji) od prethodnog.
| 1000m | 10n | Prefiks | Simbol | Od[1] | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 10008 | 1024 | jota | Y | 1991 | |||
| 10007 | 1021 | zeta | Z | 1991 | |||
| 10006 | 1018 | eksa | E | 1975 | |||
| 10005 | 1015 | peta | P | 1975 | |||
| 10004 | 1012 | tera | T | 1960 | |||
| 10003 | 109 | giga | G | 1960 | |||
| 10002 | 106 | mega | M | 1960 | |||
| 10001 | 103 | kilo | k | 1795 | |||
| 1000(2/3) | 102 | hekto | h | 1795 | |||
| 1000(1/3) | 101 | deka | da | 1795 | |||
| 10000 | 100 | nema | nema | - | |||
| 1000−(1/3) | 10−1 | deci | d | 1795 | |||
| 1000−(2/3) | 10−2 | centi | c | 1795 | |||
| 1000−1 | 10−3 | mili | m | 1795 | |||
| 1000−2 | 10−6 | mikro | µ | 1960 | |||
| 1000−3 | 10−9 | nano | n | 1960 | |||
| 1000−4 | 10−12 | piko | p | 1960 | |||
| 1000−5 | 10−15 | femto | f | 1964 | |||
| 1000−6 | 10−18 | ato | a | 1964 | |||
| 1000−7 | 10−21 | zepto | z | 1991 | |||
| 1000−8 | 10−24 | jokto | y | 1991 | |||
| |||||||
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ "measurement unit", in International Vocabulary of Metrology – Basic and General Concepts and Associated Terms (VIM) (PDF) (3rd izd.), Joint Committee for Guides in Metrology, 2008, str. 6—7.
- ^ „International Committee for Weights and Measures (CIPM)”. BIPM. Pristupljeno 9. 4. 2021.
- ^ Pellet, Alain (2009). Droit international public. LGDJ. str. 574. ISBN 978-2-275-02390-8.
- ^ Schermers, Henry G. (2018). International Institutional Law. Brill. str. 302—303. ISBN 978-90-04-38165-0.
- ^ Majhi, Abhishek (2022). „A Logico-Linguistic Inquiry into the Foundations of Physics: Part I”. Axiomathes. 32 (first): 153—198. arXiv:2110.03514
. doi:10.1007/s10516-021-09593-0.
- ^ BIPM (2019). „2.3.3 Dimensions of quantities”. SI Brochure: The International System of Units (SI) (PDF) (na jeziku: engleski i francuski) (v. 1.08, 9th izd.). str. 136—137. ISBN 978-92-822-2272-0. Pristupljeno 1. 9. 2021.
- ^ Garner, Bryan A. (1995). A Dictionary of Modern Legal Usage. Oxford University Press. str. 541. ISBN 978-0195142365.
- ^ „Magna Carta 1215”. British Library. Arhivirano iz originala 03. 10. 2022. g. Pristupljeno 3. 2. 2019.
- ^ Peter Crooks (jul 2015). „Exporting Magna Carta: exclusionary liberties in Ireland and the world”. History Ireland. 23 (4).
- ^ Yunus A. Çengel; Michael A. Boles (2002). Thermodynamics: An Engineering Approach (Eighth izd.). McGraw Hill. str. 996. ISBN 9780073398174.
- ^ Dodd, Richard (2012). Using SI Units in Astronomy. Cambridge University Press. str. 246. ISBN 9780521769174. doi:10.1017/CBO9781139019798.
- ^ Barry N. Taylor & Ambler Thompson Ed. The International System of Units (SI) (PDF). Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. str. 23. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 12. 2018. g. Pristupljeno 18. 6. 2008.
Literatura uredi
- The New York Times Guide to Essential Knowledge. ISBN 978-0-312-31367-8., pp. 921–924.
- Barry N. Taylor & Ambler Thompson Ed. The International System of Units (SI) (PDF). Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. стр. 23. Архивирано из оригинала (PDF) 25. 12. 2018. г. Приступљено 18. 6. 2008.
- Measures and Weights in the Islamic World. An English Translation of Professor Walther Hinz's Handbook “Islamische Maße und Gewichte“, with a foreword by Professor Bosworth, F.B.A. Kuala Lumpur, ISTAC, 2002, ISBN 983-9379-27-5. This work is an annotated translation of a work in German by the late German orientalist Walther Hinz, published in the Handbuch der Orientalistik, erste Abteilung, Ergänzungsband I, Heft 1, Leiden, The Netherlands: E. J. Brill, 1970.
- Scales and Weights: A Historical Outline, Bruno Kisch. (New Haven: Yale University Press, 1965). Based in part on the Edward C. Streeter collection at Yale Medical Historical Library
- Kula, Witold, Measures and Men. 1986. Translated by R. Szreter. Princeton University Press. ISBN 9780691639079.
- Lugli, Emanuele, The making of measure and the promise of sameness. Chicago 2019. ISBN 9780226612492. OCLC 1051680735.
- Tavernor, Robert (2007), Smoot's Ear: The Measure of Humanity, ISBN 0-300-12492-9
- „Brief history of the SI”. BIPM. Pristupljeno 14. 5. 2020.
- Page, Chester H; Vigoureux, Paul, ur. (20. 5. 1975). The International Bureau of Weights and Measures 1875–1975: NBS Special Publication 420. Washington, D.C.: National Bureau of Standards.
- „History of the Pavillon de Breteuil”. BIPM. Pristupljeno 14. 5. 2020.
- Barenblatt, G. I. (1996), Scaling, Self-Similarity, and Intermediate Asymptotics, Cambridge, UK: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-43522-2
- Bhaskar, R.; Nigam, Anil (1990), „Qualitative Physics Using Dimensional Analysis”, Artificial Intelligence, 45 (1–2): 73—111, doi:10.1016/0004-3702(90)90038-2
- Bhaskar, R.; Nigam, Anil (1991), „Qualitative Explanations of Red Giant Formation”, The Astrophysical Journal, 372: 592—6, Bibcode:1991ApJ...372..592B, doi:10.1086/170003
- Boucher; Alves (1960), „Dimensionless Numbers”, Chemical Engineering Progress, 55: 55—64
- Bridgman, P. W. (1922), Dimensional Analysis, Yale University Press, ISBN 978-0-548-91029-0
- Buckingham, Edgar (1914), „On Physically Similar Systems: Illustrations of the Use of Dimensional Analysis”, Physical Review, 4 (4): 345—376, Bibcode:1914PhRv....4..345B, doi:10.1103/PhysRev.4.345, hdl:10338.dmlcz/101743
- Drobot, S. (1953—1954), „On the foundations of dimensional analysis” (PDF), Studia Mathematica, 14: 84—99, doi:10.4064/sm-14-1-84-99 , Arhivirano (PDF) iz originala 2004-01-16. g.
- Gibbings, J.C. (2011), Dimensional Analysis, Springer, ISBN 978-1-84996-316-9
- Hart, George W. (1994), „The theory of dimensioned matrices”, Ur.: Lewis, John G., Proceedings of the Fifth SIAM Conference on Applied Linear Algebra, SIAM, str. 186—190, ISBN 978-0-89871-336-7 As postscript
- Hart, George W. (1995), Multidimensional Analysis: Algebras and Systems for Science and Engineering, Springer-Verlag, ISBN 978-0-387-94417-3
- Huntley, H. E. (1967), Dimensional Analysis, Dover, OCLC 682090763, OL 6128830M, LOC 67-17978
- Klinkenberg, A. (1955), „Dimensional systems and systems of units in physics with special reference to chemical engineering: Part I. The principles according to which dimensional systems and systems of units are constructed”, Chemical Engineering Science, 4 (3): 130—140, 167—177, Bibcode:1955ChEnS...4..130K, doi:10.1016/0009-2509(55)80004-8
- Langhaar, Henry L. (1951), Dimensional Analysis and Theory of Models, Wiley, ISBN 978-0-88275-682-0
- Mendez, P.F.; Ordóñez, F. (septembar 2005), „Scaling Laws From Statistical Data and Dimensional Analysis”, Journal of Applied Mechanics, 72 (5): 648—657, Bibcode:2005JAM....72..648M, CiteSeerX 10.1.1.422.610 , doi:10.1115/1.1943434
- Moody, L. F. (1944), „Friction Factors for Pipe Flow”, Transactions of the American Society of Mechanical Engineers, 66 (671)
- Murphy, N. F. (1949), „Dimensional Analysis”, Bulletin of the Virginia Polytechnic Institute, 42 (6)
- Perry, J. H.; et al. (1944), „Standard System of Nomenclature for Chemical Engineering Unit Operations”, Transactions of the American Institute of Chemical Engineers, 40 (251)
- Pesic, Peter (2005), Sky in a Bottle
, MIT Press, str. 227–8, ISBN 978-0-262-16234-0 - Petty, G. W. (2001), „Automated computation and consistency checking of physical dimensions and units in scientific programs”, Software: Practice and Experience, 31 (11): 1067—76, S2CID 206506776, doi:10.1002/spe.401
- Porter, Alfred W. (1933), The Method of Dimensions (3rd izd.), Methuen
- J. W. Strutt (3rd Baron Rayleigh) (1915), „The Principle of Similitude”, Nature, 95 (2368): 66—8, Bibcode:1915Natur..95...66R, doi:10.1038/095066c0
- Siano, Donald (1985), „Orientational Analysis – A Supplement to Dimensional Analysis – I”, Journal of the Franklin Institute, 320 (6): 267—283, doi:10.1016/0016-0032(85)90031-6
- Siano, Donald (1985), „Orientational Analysis, Tensor Analysis and The Group Properties of the SI Supplementary Units – II”, Journal of the Franklin Institute, 320 (6): 285—302, doi:10.1016/0016-0032(85)90032-8
- Silberberg, I. H.; McKetta, J. J. Jr. (1953), „Learning How to Use Dimensional Analysis”, Petroleum Refiner, 32 (4): 5, (5): 147, (6): 101, (7): 129
- Tao, Terence (2012). „A mathematical formalisation of dimensional analysis”.
- Van Driest, E. R. (mart 1946), „On Dimensional Analysis and the Presentation of Data in Fluid Flow Problems”, Journal of Applied Mechanics, 68 (A–34)
- Whitney, H. (1968), „The Mathematics of Physical Quantities, Parts I and II”, American Mathematical Monthly, 75 (2): 115—138, 227—256, JSTOR 2315883, doi:10.2307/2315883
- Vignaux, GA (1992), „Dimensional Analysis in Data Modelling”, Ur.: Erickson, Gary J.; Neudorfer, Paul O., Maximum entropy and Bayesian methods: proceedings of the Eleventh International Workshop on Maximum Entropy and Bayesian Methods of Statistical Analysis, Seattle, 1991, Kluwer Academic, ISBN 978-0-7923-2031-9
- Kasprzak, Wacław; Lysik, Bertold; Rybaczuk, Marek (1990), Dimensional Analysis in the Identification of Mathematical Models, World Scientific, ISBN 978-981-02-0304-7
- Giancoli, Douglas C. „1. Introduction, Measurement, Estimating §1.8 Dimensions and Dimensional Analysis”. Physics: Principles with Applications (7th izd.). ISBN 978-0-321-62592-2. OCLC 853154197.
Spoljašnje veze uredi
- službeni sajt SI mernog sistema
- Rowlett, Russ (2005) A Dictionary of Units of Measurement Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. oktobar 2018) – Russ Rowlett and the University of North Carolina at Chapel Hill
- NIST Handbook 44, Specifications, Tolerances, and Other Technical Requirements for Weighing and Measuring Devices
- Quantity System Framework Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. decembar 2017) – Quantity System Library and Calculator for Units Conversions and Quantities predictions
- List of units with selected conversion factors
- "Arithmetic Conventions for Conversion Between Roman [i.e. Ottoman] and Egyptian Measurement" is a manuscript from 1642, in Arabic, which is about units of measurement.
„Weights and Measures”. New International Encyclopedia. 1905.- Ireland – Metrology Act 1996
- UK Metric Association
- US Metric Association
- The Unified Code for Units of Measure (UCUM)
- British Weights and Measures Association
