Ostaci crkve i nekropola sa stećcima Zakuk, Bitunja
Ostaci crkve i nekropola sa stećcima Zakuk, Bitunja nacionalni je spomenik Bosne i Hercegovine. Nalazi se u opštini Berkovići, na jugu Republike Srpske. Zaštićeno istorijsko područje čine ostaci crkve i nekropola sa devet stećka.
| Ostaci crkve i nekropola sa stećcima Zakuk, Bitunja | |
|---|---|
| Opšte informacije | |
| Mesto | Bitunja, Berkovići |
| Entitet |  Republika Srpska |
| Država |  Bosna i Hercegovina |
| Koordinate | 43° 05′ 41″ S; 18° 09′ 52″ I / 43.094722° S; 18.164456° I |
  Ostaci crkve i nekropola sa stećcima Zakuk, Bitunja Ostaci crkve i nekropola sa stećcima Zakuk, Bitunja na karti Bosne i Hercegovine | |
| Vrsta spomenika | Nacionalni spomenik |
| Tip kulturnog dobra | Zaštićeno istorijsko područje |
Položaj i razmeštaj uredi
Arheološko područje, koje čine ostaci crkve i nekropola sa devet stećaka, smešteno je na lokalitetu Zakuk, Bitunja na blagom zaravnjenom uzvišenju. označenom kao k.č. 438 (stari premer) upisana u z.k. uložak Iskaz I, k.o. Bitunja, opština Berkovići, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Bitunja, koja se deli se na Donju i Gornju Bitunju ili Zabrđe. je seosko naselje koje je od Berkovića udaljeno oko 19 km, a od Stoca oko 12 km.
Stećci Gornje Bitunje (Zabrđa) situirani su na četiri lokaliteta, poznata pod sledećim nazivima:
- Lokve,
- Potkuk,
- Zakuk,
- Baba.
Od ukupno 282 stećka, 62 su dekorisana (22%).[1]
Zaštita uredi
Ostatke crkve i nekropola sa stećcima Zakuk u Bitunji, kao arheološko područje Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. Opšeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sednici održanoj od 16. do 22. maja 2006. godine proglasila za nacionalni spomenik.[1]
Iznad zaseoka se prostire Kuk, prirodna krečnjačka gromada koja je korištena kao kamenolom za stećke obližnjih nekropola.[1]
Odlukom Komiteta za svetsku baštinu UNESCO-a od 15. jula 2016.godine , Nekropola sa stećcima Potkuk u Bitunji, opština Berkovići upisana je na Listu svjetske kulturne baštine UNESCO-a. Stećci Gornje Bitunje (Zabrđa) nalaze se na četiri lokacije, poznate pod sledećim nazivima: Lokve, Potkuk, Zakuk i Baba.[2]
Značaj uredi
Na prostorima na kojima nastaju i razvijaju se nekropole sa stećcima odraz su prožimanja različitih kulturnih uticaja koje u vremenu 13. do 16. veka nalazimo na prostorima Rrpublike Srpske većinom pripadaju latinskom Zapadu ali i vizantijskom Istoku.
Većinu njihovih reljefa (koji su upečatljivi aspekt njihove pojavnosti), ma koliko bili odmaknuti od službenih kanona, ipak možemo čitati posredstvom različitih sastavnica opšte evropske srednjovekovne kulture (plemićke, crkvene i narodne) odnosno romaničke i posebno gotičke umetnosti.
S druge strane, ova specifična kultura duboko je povezana sa znatno ranijim, praistorijskim, antičkim i ranosrednjovekovnim tradicijama. Praistorijske[3] i antičke tradicije se najviše sagledavaju u odabiru mesta gde su postavljeni kao i u pojavi određenih vrsta simboličkih reljefa.[4] Činjenica je da stećci većim delom označavaju groblja na redove koje u evropskoj arheologiji pratimo od ranog srednjeg veka i periode seobe naroda.
Istorija uredi
Najstariji spomen srednjovekovnih župa Zahumlja nalazimo u spisu Regnum Sclavorum popa Dukljanina, u kome se u 30. glavi spominje devet humskih župa.[5][6][7]
Područje Bitunje je pripadalo srednjovjekovnoj župi Dubrava koja je graničila sa župama Dabar, Popovo, Žaba, Luka i Večerić. Župa Dubrave se spominje u dubrovačkom spisu od 13. oktobra 1285. godine, a zatim u više dokumenata iz 1405, 1406, 1443, 1444. i 1449. godine. Gornja Bitunja (Zabrđe) se nalazi nedaleko od jugoistočne granice župe.[1]
Stećci Zabrđa imaju relativno dug period trajanja. Najstariji stećci pripadaju nekropolama Lokve i južnom i centralnom delu nekropole Potkuk. Oni su nešto niži i slabije obrađeni od ostalih.
Sahranjivanje se zatim obavljalo u severnom delu nekropole Potkuk, a zatim na nekropoli Zakuk. Najmlađi, najkvalitetnije obrađeni i bogato dekorirani stećci pripadaju nekropoli Baba.[1]
Nema preciznih podataka o vremenu gradnje crkve u Zakuku. Raspored stećaka oko crkve ukazuje na to da je crkva već postojala u vreme kad je nekropola bila aktivna, u 14. i 15. veku.[8]
Opis dobra uredi
Ostaci crkve uredi
Ostaci crkve zauzimaju centralni deo područja, okružen stećcima. Crkva je bila u osnovi pravougaona, spoljšnjih dimenzija 10,5 x 5,5 m. Crkva je orijentisana u smeru zapad-istok, sa ulazom u crkvu na zapadnoj strani. Bila je građena od pravilno klesanih krečnjačkih blokova koji i danas ima na crkvištu i oko njega. U ostacima zidova se ponegde primećuje krečni malter, koji je korišćen za zdanje i malterisanje.[1]
Debljina zidova je iznosila 0,60 m. Na istočnom delu vide se ostaci zida polukružne apside (poluprečnika 1,6 m) i kameni stub časne trpeze. Osnova stuba je izvedena u obliku pravougaonog paralelopipeda (120 x 60 x 23 cm). Na zapadnoj strani je ukrašen bordurom od plastično izvedene povijene linije sa trolistovima. U unutrašnjosti bordure je plastično izveden motiv konja sa jahačem, a ispod toga je poprečna tordirana vrpca koja se nastavlja na neki motiv pravougaonog oblika, uzdužno oivičen tordiranom vrpcom. Deo stuba je u zemlji, pa se ne vidi ostatak dekoracije.
Na sredini crkve su ostaci poprečnog zida, sa otvorom na sredini. Na sredini podužnih zidova, sa spoljašnje strane, vide se ostaci temelja potpornog zida, debeli oko 0,60 cm.
Dvadesetak metara od temelja crkve nalazi se bunar dibok 4 metara sa pitkom vodom, koji je karakterističan po tome što i preko leta u njemu postoji živa voda, iako se radi o izuzetno sušnom periodu godine.[2]
Nekropola sa stećcima uredi
Nekropola sa stećcima razmeštena je na površini dimenzije 20 x 20 m. Sastoji se od ukupno 9 stećaka u obliku sanduka(2), sa četiri ukrašena stećka. Stećci su orijentisani u smeru zapad – istok.[1]
Natpisi na ovim stećcima predstavljaju poseban fenomen iako ih je u odnosu na broj stećaka sačuvano malo. Njih su sastavljali, a možda i klesali dijaci, a i odraz su pismenosti koja je obuhvatala gotovo sve slojeve društva, ponajviše plemstvo i crkvenu vlast. Natpisi su pisani ćirilicom, a po sadržaju su različiti i mogu se podeliti na dve osnovne skupine: verski ili religiozni i svetovni (koji se opet dele u manje skupine zavisno od veličine i sadržaja).
Stećak br. 1 - dimenzije 65 x 95 x 40 cm, koji je delimično okrnjen na gornjoj vodoravnoj površini. Ukrašen je pravougaonom bordurom od urezanih kosih paralelica, a u unutrašnjosti ove su na sredini dve rozete. Jedna rozeta je peterolisna u kružnom vencu, a druga deveterolisna, omeđena krugom. Od jedne do druge rozete pruža se traka, koja se završava vodoravnom prečkom. Motiv podseća na "T" krst.
Stećak br. 2 - dimenzije 154 x 86 x 26 cm, koji je na gornjoj površini ukrašen plitko plastično izvedenim motivom štapa sa vodoravnom prečkom.
Stećak br. 3- dimenzije 190 x 110 x 40 cm, koji je ukrašen plitko plastično izvedenim prugama koje su dosta isprane i danas slabo uočljive.
Stećak br. 4 - je skliznuo iz prvobitnog položaja. Na gornjoj strani su urezi koji podsećaju na slova, ali se zbog istrošenosti ne može sa sigurnošću tvrditi da li su u pitanju slova ili neki drugi motivi.[1][9]
Između grobova sa stećcima i u neposrednoj blizini bunara vidljivi su grobovi bez nadgrobnika, koji su na površini oivičeni kamenim blokovima.
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ a b v g d đ e ž „Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika - Ostaci crkve i nekropola sa stećcima Zakuk u Bitunji, arheološko područje”. old.kons.gov.ba. Pristupljeno 2021-10-25.
- ^ a b „NEKROPOLA SA STEĆCIMA POTKUK U BITUNjI UPASANA NA LISTU SVJETSKE KULTURNE BAŠTINE UNESCO-A”. Opština Berkovici (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2021-10-25.
- ^ Alojz Benac, Neolitski telovi u sjeveroistočnoj Bosni i neki problemi bosanskog neolita, GZM, XV/XVI, Sarajevo – Novi Sad, 1960/61, 11.
- ^ Up. Marko Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa III, 108.
- ^ Mošin, Vladimir, ur. (1950). Ljetopis popa Dukljanina. Zagreb: Matica hrvatska
- ^ Mijušković, Slavko, ur. (1967). Ljetopis popa Dukljanina (1. izd.). Titograd: Grafički zavod.
- ^ Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- ^ Bešlagić, Šefik, "Stećci u Bitunjoj", Naše starine IX, Sarajevo, 1964, 100
- ^ Bešlagić, Šefik, "Stećci u Bitunjoj", Naše starine IX, Sarajevo, 1964, 80.
Literatura uredi
- Dedijer, Jevto, "Hercegovina", u: Srpski etnografski zbornik, Knjiga XII, Beograd, 1909.
- Bešlagić, Šefik, "Stećci u Bitunjoj", Naše starine IX, Sarajevo, 1964, 79 -101.
- Wenzel, Marian, Ukrasni motivi na stećcima, Sarajevo, 1965.
- Bešlagić, Šefik, Stećci, kataloško-topografski pregled, Sarajevo, 1971, 142-143.
- Dinić, Mihajlo, "Zemlje Hercega Svetoga Save", u: Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd, 1978, 178-269.
- Vego, Marko, Postanak srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1982, 51-54.
- Bešlagić, Šefik, Stećci-kultura i umjetnost, Sarajevo, 1982, 49-50,116.
- Anđelić, Pavao, Sivrić, Marijan i Anđelić, Tomislav, Srednjovjekovne humske župe, Mostar, 1999.
- Humski zbornik – IV, Stolac u povijesti i kulturi Hrvata, Zagreb - Stolac, 1999.
- Jalimam, Salih i Mičijević, Senad, Stolac od najstarijih vremena, Mostar, 2005.
- Ferdo Šišić, Letopis popa Dukljanina, SKZ, Beograd-Zagreb, 1928, 327
