Palanka
Palanka je manje utvrđeno naselje od palisada, koje se javilo tokom poznog osmanskog razdoblja u balkanskim pograničnim pokrajinama ovog carstva. Ime je turskog porekla.
Poreklo naziva uredi
Reč palanka je turskog porekla, u značenju: palanga, poluga, brvenik [1]. Po ovome se njeno značenje približava pojmu palisada.
Pored ovog objašnjenja, sreće se i objašnjenje da je reč palanka italijanskog porekla, od reči palanca (palisada), izvedenog od latinskog phalanx. Na ovo poreklo naziva govori to da se naziv palanka koristio sam u panonskim i južnoslovenskim delovima Osmanskog carstva.
U spisima 19. veka sreću se različita određenja za palanke: najveće palanke, srednje palanke, najmanje palanke, palančice [2].
Značenje pojma uredi
Palanka može imati dva značenja[3]:
- Prvobitno i ređe značenje: Vojna postaja u vidu utvrđenja od drvenih stubaca na važnim saobraćajnim pravcima Osmanskog carstva, posebno u pograničnim delovima carstva do Ugarske (Bosna, Srbija, Makedonija). Samo utvrđenje bilo je od drvene građe, zaštićeno sa spoljašnje strane prokopanim rovom i zemljanim nasipom. Osnovna uloga prvobitne palanke je bila vojno-strateška, dok je veza sa neposrednim okruženjem bila nebitna;
- Kasnije razvijeno i češće značenje: U kasnijem razdoblju značajan broj palanki, budući smešten na prometnim mestima, dobija uz utvrđenje i odlike omanjeg trgovačkog naselja, poput varošice. Prvo je su date delatnosti i sadržaji bili namenjeni putujućim trgovcima, da bi se kasnije počeli vezivati i za obsluženje seoskog okruženja. Ovo značenje je danas mnogo raširenije u srpskom jeziku.
Istorijat uredi
Ranije razdoblje uredi
Na graničnom prostoru Osmanskog carstva, palanka se javlja kao tvrđava veličine kvadrata stranica 100-150 m [4]. Spoljni zid je obično bio od drvenih stubaca (zidovi u vidu palisada), ređe od kamena.
Palanka je takođe služila kao zaštita manjeg, privremenog ili trajnog vojnog logora. Ona je neka vrsta krajiškoga kastruma. Ponekad palanka uz veću utvrdu štiti pomoćne objekte, štale s konjima i skladišta s opremom.
Palanka je pravilne osnove, skoro uvek pravougaonog oblika. Sastoji od visoke i čvrste palisadne ograde. Taj jaki drveni plot bio je međusobno povezan pleterom, šibljem, a s unutrašnje mu je strane nasuta i nabijena zemlja. S spoljašnje je strane pristup takvoj ogradi branio prokopani zaštitni jarak, a uz njega mu je spolja podignut još jedan zemljani nasip i na njemu zaštitna ograda. Na uglovima tako zatvorenog branjenog prostora ponekad su bile podignute drvene kule, zapravo čardaci kao pridodani element odbrane i zaštite. Takvi su čardaci štitili i glavni ulaz u palanku. Ponekad su se podizali i uokolo palanke kao vrsta predstraže, da bi produbili sigurnosni prostor zaštićenog naselja ili vojnog logora.
Palanka je na pograničnom prostoru štitila nezaštićeno stanovništvo, nekakav zbeg naroda, deo vojnih posada na izloženim položajima ili pak pomoćne čete koje nisu mogle stati u branjeni prostor glavnih graničnih utvrđenja. Palanke su tako imale i deo odbrambenih graničnih zadataka.
Kasnije razdoblje uredi
Palanke su imale veći značaj u 16. i 17. veku. Krajem 18. i početkom 19. veka palanke gube svoju prvobitnu namenu. Neke propadaju, a neke se razvijaju u veća naselja, zadržavajući svoje izvorno ime. U to vreme one su posebna skupina naselja, između grada i kasabe.
Početkom 19. veka većina palanki na tlu današnje Srbije bila je u vidu malih naselja, često manjih i od okolnih sela, ali „ušorenih“ i sa razvijenim trgovinsko-uslužnim sadržajima u vidu čaršije. U odnosu na svoje „srpsko“ okruženje, palanke su bile mahom naseljene Turcima.
Posle prvog i drugog srpskog ustanka pojam palanke sve više ustupa mestu pojmu varošice. Sve do 1866. godine zvanično se koristio pojam palanke, koji je donošenjem Zakona o mestima date godine ustupio mesto pojmu varošice. Uporedo sa datim, palanke koje su do tada zadržale čisto vojnu ulogu, ugasile su se, dok su one sa razvijenijim čaršijama postale varošice i tako nastavile svoj razvoj.
Danas je malo ostalo od prvobitnih palanki. Jedan od retkih primera jeste primer Bele Palanke, gde je pri oslobođenju 1878. godine zatečeno utvrđenje, koje je potom srušeno. Na mestu nekadašnjeg utvrđenja danas je kvadratni blok sa javnim ustanovama i crkvom.
Naseljena mesta sa rečju palanka uredi
Mnoga mesta u Srbiji imaju u svom nazivu sačuvanu reč palanka:
Neka u Bosni:
Pa i u Makedoniji:
Čak i u Bugarskoj:
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ Novaković, S. (1878) Godišnjica N. Čupića II. Beograd, str. 262-269.
- ^ Zbornik zakona i uredaba Kneževine Srbije, sveska H, str.61
- ^ Kojić, B. (1970) Varošice u Srbiji XIX veka, Beograd: Građevinska Knjiga, str. 12-13
- ^ Kojić, B. (1970) Varošice u Srbiji XIX veka, Beograd: Građevinska Knjiga, str. 12