Википедија

Panteizam

Panteizam je učenje prema kojem su Bog i vaseljena (ili priroda) jedno te isto,[1] ili da sve stvari sačinjavaju sveobuhvatnog, imanentnog boga.[2] Panteističko verovanje ne prepoznaje posebnog ličnog boga,[3] antropomorfnog ili drugog, već umesto toga karakteriše širok spektar doktrina koje se razlikuju u oblicima odnosa između stvarnosti i božanstva.[4] Panteistički koncepti datiraju hiljadama godina unazad, a panteistički elementi su identifikovani u različitim religijskim tradicijama. Termin panteizam je skovao matematičar Džozef Rafson 1697. godine[5][6] i od tada se koristi za opisivanje verovanja raznih ljudi i organizacija. Najpoznatiji panteistički sistem u modernoj filozofiji je Spinozin, mada je panteistička retorika cvetala u 19. veku, na primer u radovima Emersona.[7]

Panteizam je popularizovan u zapadnoj kulturi kao teologija i filozofija zasnovana na delima filozofa iz 17. veka Baruha Spinoze, posebno na njegovoj knjizi Etika.[8] Panteistički stav je u 16. veku zauzeo filozof i kosmolog Đordano Bruno.[9] Ideje koje podsećaju na panteizam postojale su u religijama južne i istočne Azije pre 18. veka (posebno sikizam, hinduizam, sanamahizam, konfučijanizam i taoizam).

Etimologija uredi

Panteizam potiče od grčkog πᾶν pan (što znači „sve, od svega“) i θεός theos (što znači „bog, božanski“). Prva poznata kombinacija ovih korena pojavljuje se na latinskom jeziku, u knjizi Džozefa Rafsona iz 1697. De Spatio Reali seu Ente Infinito,[6] gde se poziva na „panteizam“ Spinoze i drugih.[5]

Definicije uredi

Postoje brojne definicije panteizma. Neki to smatraju teološkim i filosofskim stavom o Bogu.[10]‍:p.8

Panteizam je stav da je sve deo sveobuhvatnog, imanentnog Boga.[11] Svi oblici stvarnosti se tada mogu smatrati bilo modusima tog Bića, ili identičnim sa njim.[12] Neki smatraju da je panteizam nereligiozni filozofski stav. Za njih, panteizam je gledište da su Univerzum (u smislu totaliteta sveg postojanja) i Bog identični (implicirajući poricanje ličnosti i transcendentnosti Boga).[13]

Istorija uredi

Predmoderna vremena uredi

Rani tragovi panteističke misli mogu se naći u teologiji drevne grčke religije orfizma, gde je pan (sve) povezan sa stvoriteljem Bogom Fanesom (koji simbolizuje univerzum),[14] i sa Zevsom, nakon gutanja Fanesa.[15]

Panteističke tendencije su postojale u brojnim ranim gnostičkim grupama, a panteistička misao se javljala tokom srednjeg veka.[16] Ovo je uključivalo sekciju dela Jovana Skot Erijugene iz 9. veka De divisione naturae i verovanja mistika kao što su Amalrik da Bene (11–12 vek) i Ekhart (12–13 vek).[16]‍:pp. 620–621

Katolička crkva je dugo panteističke ideje smatrala jeresom.[17][18] Đordano Bruno, italijanski fratar koji je evangelisao o transcendentnom i beskonačnom Bogu, spaljen je na lomači 1600. od strane rimske inkvizicije. Od tada je postao poznat kao proslavljeni panteista i mučenik nauke.[19][20]

Baruh Spinoza uredi

Glavni članci: Baruh Spinoza, filozofija Baruha Spinoze i spinozizam
 
Filozofija Baruha Spinoze se često smatra panteizmom.[10][21]

Na Zapadu je panteizam formalizovan kao posebna teologija i filozofija zasnovana na delima filozofa iz 17. veka Baruha Spinoze.[10]‍:p.7 Spinoza je bio holandski filozof portugalskog porekla odrastao u sefardskoj jevrejskoj zajednici u Amsterdamu.[22] On je razvio veoma kontroverzne ideje u vezi sa autentičnošću Hebrejske Biblije i prirodom Božanskog, i bio je efektivno isključen iz jevrejskog društva sa 23 godine, kada je lokalna sinagoga izdala herem protiv njega.[23] Nekoliko njegovih knjiga objavljeno je posthumno, a ubrzo nakon toga uvršteno u Indeks zabranjenih knjiga katoličke crkve. Širina i značaj Spinozinog dela neće se shvatiti mnogo godina – kao osnova za prosvetiteljstvo 18. veka[24] i modernu biblijsku kritiku,[25] uključujući moderne koncepcije sopstva i univerzuma.[26]

U posthumnoj Etici, „Spinoza je napisao poslednje neosporno latinsko remek-delo, i ono u kome su prefinjene koncepcije srednjovekovne filozofije konačno okrenute protiv samih sebe i potpuno uništene.“[27] Posebno se suprotstavio čuvenom dualizmu uma i tela Renea Dekarta, teoriji da su telo i duh odvojeni.[28] Spinoza je zastupao monističko stanovište da su to dvoje isto, i monizam je fundamentalni deo njegove filozofije. Opisan je kao „čovek opijen Bogom“ i koristio je reč Bog da opiše jedinstvo sve supstance.[28] Ovo gledište je uticalo na filozofe kao što je Georg Vilhelm Fridrih Hegel, koji je izjavio: „Ti si ili spinozista ili uopšte nisi filozof.“[29] Spinoza je zaslužio pohvale kao jedan od velikih racionalista filozofije 17. veka[30] i jedan od najvažnijih mislilaca zapadne filozofije.[31] Iako je termin „panteizam” skovan tek nakon njegove smrti, on se smatra najslavnijim zagovornikom tog koncepta.[32] Etika je bila glavni izvor iz kojeg se širio zapadni panteizam.[8]

Johan Volfgang fon Gete je odbacio Jakobijevo lično verovanje u Boga kao „šuplji sentiment dečjeg mozga“[33] i, u „Studiji po Spinozi “ (1785/86), proklamovao je identitet postojanja i celovitosti. Dok Jakobi govori o Spinozinom „fundamentalno glupom univerzumu“[34], Gete hvali prirodu kao svog „idola“.[35][36]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ The New Oxford Dictionary of English. Oxford: Clarendon Press. 1998. str. 1341. ISBN 978-0-19-861263-6. "the term 'pantheist' designates one who holds both that everything constitutes a unity and that this unity is divine."
  2. ^ Encyclopedia of Philosophy ed. Paul Edwards. New York: Macmillan and Free Press. 1967. str. 34. 
  3. ^ Charles Taliaferro; Paul Draper; Philip L. Quinn (ur.). A Companion to Philosophy of Religion. str. 340. „They deny that God is "totally other" than the world or ontologically distinct from it.” 
  4. ^ Levine, Michael, Pantheism: A Non-Theistic Concept of Deity, Psychology Press, 1994, ISBN 9780415070645, pgs 44, 274-275.
    • "The idea that Unity that is rooted in nature is what types of nature mysticism (e.g. Wordsworth, Robinson Jeffers, Gary Snyder) have in common with more philosophically robust versions of pantheism. It is why nature mysticism and philosophical pantheism are often conflated and confused for one another."
    • "[Wood's] pantheism is distant from Spinoza's identification of God with nature, and much closer to nature mysticism. In fact it is nature mysticism."
    • "Nature mysticism, however, is as compatible with theism as it is with pantheism."
  5. ^ a b Taylor, Bron (2008). Encyclopedia of Religion and Nature. A&C Black. str. 1341—1342. ISBN 978-1441122780. Pristupljeno 27. 7. 2017. 
  6. ^ a b Ann Thomson; Bodies of Thought: Science, Religion, and the Soul in the Early Enlightenment, 2008, page 54.
  7. ^ Blekburn, Sajmon. 1999. Oksfordski filozofski rečnik. Novi Sad: Svetovi
  8. ^ a b Lloyd, Genevieve (2. 10. 1996). Routledge Philosophy GuideBook to Spinoza and The Ethics. Routledge Philosophy Guidebooks (1st izd.). Routledge. str. 24. ISBN 978-0-415-10782-2. 
  9. ^ Birx, Jams H. (11. 11. 1997). „Giordano Bruno”. Mobile, AL: The Harbinger. Arhivirano iz originala 16. 05. 2019. g. Pristupljeno 27. 12. 2021. „Bruno was burned to death at the stake for his pantheistic stance and cosmic perspective.” 
  10. ^ a b v Picton, James Allanson (1905). Pantheism: its story and significance. Chicago: Archibald Constable & CO LTD. ISBN 978-1419140082. 
  11. ^ Mastin, Luke. „Pantheism - By Branch / Doctrine - The Basics of Philosophy”. www.philosophybasics.com. 
  12. ^ Owen, H. P. Concepts of Deity. London: Macmillan, 1971, p. 65..
  13. ^ The New Oxford Dictionary Of English. Oxford: Clarendon Press. 1998. str. 1341. ISBN 978-0-19-861263-6. 
  14. ^ Damascius, referring to the theology delivered by Hieronymus and Hellanicus in „The Theogonies”. sacred-texts.com. :"... the theology now under discussion celebrates as Protogonus (First-born) [Phanes], and calls him Dis, as the disposer of all things, and the whole world: upon that account he is also denominated Pan."
  15. ^ Betegh, Gábor, The Derveni Papyrus, Cambridge University Press, 2004, pp. 176-178 ISBN 978-0-521-80108-9
  16. ^ a b Worman, J. H., "Pantheism", in Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, Volume 1, John McClintock, James Strong (Eds), Harper & Brothers, 1896, pp 616–624.
  17. ^ Collinge, William, Historical Dictionary of Catholicism, Scarecrow Press, 2012, p 188, ISBN 9780810879799.
  18. ^ „What is pantheism?”. catholic.com. Arhivirano iz originala 1. 8. 2017. g. 
  19. ^ McIntyre, James Lewis, Giordano Bruno, Macmillan, 1903, p 316.
  20. ^ „Bruno Was a Martyr for Magic, Not Science | Science 2.0”. 27. 8. 2014. 
  21. ^ *Fraser, Alexander Campbell "Philosophy of Theism", William Blackwood and Sons, 1895, p 163.
  22. ^ Anthony Gottlieb. „God Exists, Philosophically (review of "Spinoza: A Life" by Steven Nadler)”. The New York Times, Books. 18 July 1999. Pristupljeno 7. 9. 2009. 
  23. ^ „Why Spinoza Was Excommunicated”. National Endowment for the Humanities (na jeziku: engleski). 2015-09-01. Arhivirano iz originala 08. 09. 2018. g. Pristupljeno 2017-09-05. 
  24. ^ Yalom, Irvin (21. 2. 2012). „The Spinoza Problem”. The Washington Post. Arhivirano iz originala 12. 11. 2013. g. Pristupljeno 7. 3. 2013. 
  25. ^ Yovel, Yirmiyahu, Spinoza and Other Heretics: The Adventures of Immanence (Princeton University Press, 1992), p. 3
  26. ^ „Destroyer and Builder”. The New Republic. 3. 5. 2012. Pristupljeno 7. 3. 2013. 
  27. ^ Scruton 1986 (2002 ed.), ch. 1, p.32.
  28. ^ a b Plumptre, Constance (1879). General sketch of the history of pantheism, Volume 2. London: Samuel Deacon and Co. str. 3—5, 8, 29. ISBN 9780766155022. 
  29. ^ Hegel's History of Philosophy. 2003. ISBN 9780791455432. Arhivirano iz originala 13. 5. 2011. g. Pristupljeno 2. 5. 2011. 
  30. ^ Scruton 1986 (2002 ed.), ch. 2, p.26
  31. ^ Gilles Deleuze (1990). „(translator's preface)”. Expressionism in Philosophy: Spinoza. Zone Books.  Referred to as "the prince" of the philosophers.
  32. ^ Shoham, Schlomo Giora (2010). To Test the Limits of Our Endurance. Cambridge Scholars. str. 111. ISBN 978-1443820684. 
  33. ^ Goethe 15/1: 446
  34. ^ Jacobi [31819] 2000: 312
  35. ^ Goethe 14: 535
  36. ^ Bollacher, Martin 2020: Pantheism. In: Kirchhoff, T. (Hg.): Online Encyclopedia Philosophy of Nature. Universitätsbibliothek Heidelberg: https://doi.org/10.11588/oepn.2020.0.76525, p.5; "Goethe 14" and "Goethe 15/1" in the passage refers to volumes of Johann Wolfgang Goethe 1987–2013: Sämtliche Werke. Briefe, Tagebücher und Gespräche. Vierzig Bände. Frankfurt/M., Deutscher Klassiker Verlag.

Литература uredi

  • Fowler, Jeaneane D. (1997), Hinduism: Beliefs and Practices, Sussex Academic Press 
  • Fowler, Jeaneane D. (2002), Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism, Sussex Academic Press 
  • Long, Jeffrey D. (2011), Historical Dictionary of Hinduism, Scarecrow Press 
  • Amryc, C. Pantheism: The Light and Hope of Modern Reason, 1898. online
  • Harrison, Paul, Elements of Pantheism, Element Press, 1999. preview
  • Hunt, John, Pantheism and Christianity, William Isbister Limited, 1884. online
  • Levine, Michael, Pantheism: A Non-Theistic Concept of Deity, Psychology Press, 1994, ISBN 9780415070645
  • Picton, James Allanson, Pantheism: Its story and significance, Archibald Constable & Co., 1905. online.
  • Plumptre, Constance E., General Sketch of the History of Pantheism, Cambridge University Press, 2011 (reprint, originally published 1879), ISBN 9781108028028 online
  • Russell, Sharman Apt, Standing in the Light: My Life as a Pantheist, Basic Books, 2008, ISBN 0465005179
  • Urquhart, W. S. Pantheism and the Value of Life, 1919. online

Spoljašnje veze uredi

 
Panteizam na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Пантеизам&oldid=27728664”