Požeška kotlina

котлина у западној Србији

Požeška kotlina je kotlina u zapadnoj Srbiji. Središte kotline se nalazi u Požegi, ali ona obuhvata i delove opština Užice, Kosjerić, Lučani, Arilje i Čačak. Ova kotlina predstavlja prvo proširenje u kompozitnoj dolini Zapadne Morave, i na nju se nastavlja Ovčarsko-kablarska klisura.

Geografske i geološke odlike

uredi

Kotlina se prostire između 43° 42′ i 43° 58′ severne geografske širine i 19° 44′ i 20° 14′ istočne geografske dužine. Granice su određene na sledeći način:

  • na severu je ograničavaju padine Orovice (850 m) i Loreta (841 m), nakon kojeg prelazi dolinu Skrapeža, i nastavlja se Bobijom (696 m) i Crnokosom, sve do izvorišne čelenke Lužnice;
  • na zapadu desno razvođe Lužnice do Trešnjice, Šerelja (651 m) i Pjevinog groba (557 m), prelazi Đetinju, sve do Blagaje (846 m);
  • na jugu granice nastavlja Blagajom do Barjakove stene, gde prelazi Golijsku Moravicu, i obuhvata doline Kravaričke reke i Bjelice;
  • na istoku, granica se prostire vencem Jelice do Ovčara (985 m), gde prelazi Zapadnu Moravu i penje se na Kablar (929 m).

Čitava kotlina se prostire u pravcu severozapad-jugoistok i dužine je 54 km, a širine 14 km, i nepravilnog elipsastog oblika. Srednja nadmorska visina kotline iznosi 400 m. Centralni deo kotline ispresecan je tokovima Skrapeža, Lužnice, Đetinje, Golijske Moravice i Zapadne Morave. U kotlini se mogu izdvojiti tri osnovne oblasti: kotlinsko dno, koje je skoro potpuno zaravnjeno, blago nagnute kotlinske strane i strmi obodni delovi.[1]

Geološke odlike

uredi

Kotlinsko dno se sastoji od aluvijalnih šljunkova, peskova i glina, u čijoj se podini nalaze miocenski neogeni sedimenti. Niže kotlinske strane su obložene miocenskim laporcima, dolomitima, peskovima i peščarima (sela Visibaba, Gorobilje, Bakionica i niži delovi Lužnice). Viši obod je izgrađen na Loretu i Blagaji od trijaskih krečnjaka; na Crnokosi i na zapadnom obodu Lužnice od filita, mermera i škriljaca jure; na desnoj obali Bjelice od krednih sedimenata i fliša, u višim delovima miocenski laporoviti krečnjaci, a na vrhu Jelice su paleozojski škriljci i filiti.[1]

Postanak Požeške kotline

uredi

Snažnim orogenim pokretima u oligomiocenu, prostor zapadnog Balkanskog poluostrva je naboran, čime nastaju Dinarske planine. Pošto se prostor današnje Požeške kotline nalazio na obodu tog antiklinorijuma, njegova visina je bila nešto niža: između 440 i 460 m nadmorske visine. Kotlina je postojala i pred nailazak jezerske transgresije, ali je bila dosta plića i odvojena od Čačanske kotline samo niskim pineplenom Jelice, a smatra se i da je pre dinarske orogeneze ovde postojalo plitko jezero. Snažnim rasedom koji je prolazio duž Đetinje, ovaj prostor je razlomljen, i rastavljeni su Ovčar i Kablar, što je omogućilo oticanje reka ka istoku. Cvijić je na ovom prostoru utvrdio čitavu seriju abazionih terasa, počevši od Dunava, pa sve do podnožja Zlatibora.[2] Od naročitog značaja su Mačkatska abraziona površ, jugozapadno od Užica, i površ Metaljka, između Užica i Kosjerića, koji su formirani tokom poslednje morske faze u donjem pliocenu. Veliki klifovi Mačkatske površi, koji su predstavljali obale tokom morske faze, konstatovani su ispod Ovčara i iznad Guglja. Taj basen se prostirao od Ražane, severno od Kosjerića, pa sve do Ivanjice, a voda je oticala klisurom koja se postepeno otvarala između Ovčara i Kablara. Smanjivanjem nivoa Panonoskog mora dolazi i do smanjenja nivoa vode u Požeškom jezeru, koje se deli na više manjih jezera: oko Kosjerića, na prostoru Srednje Dobrinje, u dolini Lužnice i u Dragačevu.[3] Kao posledica dinarske orogeneze, dolazi do izdizanja Ovčara i Kablara, što je primoralo Zapadnu Moravu da vrši pojačano usecanje i da gradi klisuru. Nasuprot tom izdizanju, došlo je do spuštanja dna Požeške kotline.[1]

Klimatske odlike

uredi

Mnogi klimatski faktori poput geografske širine, nadmorske visine, brojnost rečnih tokova, ekspozicija ka jugu, uslovili su umerenokontinentalnu klimu sa elementima subhumidne i mikrotermalne klime. Srednja godišnja temperatura u Požegi iznosi 9,5 °C, sa januarom kao najhladnijim mesecom (-2.9 °C) i julom kao najtoplijim (19.5 °C), a tokom zimskih meseci je specifična temperaturna inverzija, koja može da dovede do toga da temperatura u Požegi padne na republički minimum. U zimskim mesecima preovlađuju severni i zapadni vetrovi, zbog postajanja polja visokog vazdušnog pritiska u unutrašnjosti i polja niskog vazdušnog pritiska nad Sredozemljem. Tokom hladnijih jesenjih i zimskih dana, ovde se javlja strujanje u pravcu istok-zapad, tj. slabiji intenzitet košave koji se ovde zove ustoka, i donosi suvo i stabilno vreme. Padavina ima tokom čitave godine, najviše krajem proleća i početkom leta (maj 82 mm, jun 83 mm, jul 89 mm), a najmanje u februaru (44 mm). Srednja godišnja količina iznosi 764 mm, tj. u proseku 63,7 mm mesečno. Požega je poznata i po velikoj oblačnosti i magli; najmanja oblačnost je u avgustu (33%), a najveća u januaru i decembru (70%). Magle su česte i dugo traju; najviše ih je u proleće i jesen, kada su i padavine najčešće. U proleće one počinju u zoru i traju do 10 ili 11 h, a u jesen i duže. Preko leta ih ima samo kada je isparavanje veliko. Magle su česte jer je Požeška kotlina zatvorena depresija sa mnogim rekama, i one povoljno utiču na kukuruz i voće, a nepovoljno na pšenicu. Po zapisivanju trgovca Milivoja Jovičića osamdesetih godina XIX veka, jedne godine je bilo 230 maglovitih dana.[1]

Pre Prvog svetskog rata, Skrapež je redovno plavio Požeško polje, zbog obešumljenosti sliva. Između dva rata, njegov tok je regulisan, a nakon Drugog svetskog rata i tokovi njegovih pritoka Bakioničkog i Erića potoka. Đetinja je duboko usekla svoje korito, tako da ona ne plavi, osim 1896. godine kada su se sve tri glavne reke izlile.[1] U Golijsku Moravicu se sa desne strane uliva Kravarička reka; u Đetinju se sa desne strane uliva Godovička reka, a sa leve strane Skrapež; najveća pritoka skrapeža je Lužnica, sa desne strane, a od levih pritoka se izdvajaju Dobrinjska reka i Gradnja. Spajanjem Đetinje sa leve i Golijske Moravice sa desne strane nastaje Zapadna Morava, u koju se uliva Bjelica.[1]

Reference

uredi
  1. ^ a b v g d đ Gluščević, Miodrag D. (2018). Požega u XIX i prvoj polovini XX veka. Požega: Narodna biblioteka Požega. ISBN 978-86-904827-9-5. 
  2. ^ Cvijić, Jovan (1924). Geomorfologija. Beograd. 
  3. ^ Zotović, Mihailo (1978). Geološka i arheološka prošlost Požege. Požega: Opštinski odvbor Saveza udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata Požege i Gradska biblioteka Požege. 

Spoljašnje veze

uredi