Википедија

Položaj žena u Srbiji u Velikom ratu

Položaj žena u Srbiji u Velikom ratu oslikava položaj ovog pola tokom austrijske, nemačke i bugarske okupacije, u kojoj su žene bile društveno i ekonomski značajno inferiorne u odnosu na muškarce. Na ovo je uticao i odnos prema ženama tokom istorije, koje su se usled uslovljenosti svojim polom, artikulisale kao socijalno polna bića u niže vrednovanim društvenim strukturama...tako da ....iako nisu posebna grupa, prema njima se postupalo kao da to jesu, što je uslovilo i razdvajanje kategorija biološkog pola i društvenog roda.[1][2]

Jedan od propagandnih plakata za pomoć srpskim ženama u Velikom ratu

Posebnu ulogu u razvoju tih odnosa u porobljenoj Srbiji imala su ratna zbivanja koja su dovela na samo do destabilizacije društvenih odnosa već i promena u shvatanjima roda, porodice, nacije. Okupacione vlasti su u sklopu svoje ideologije podsticale izdvajanje i jače oblikovanje polnih identiteta, pošto je to dovodiolo do porasta neravnoteže moći.

Iako su srpske žene u okupiranoj Srbiji, u ratu imala određenu ulogu često je ta njihova prisutnost bila ...zaklonjena dominantnom ulogom muškarca — vojnika i ratnika, dok je ženama dodeljivana uloga biološki predodređenih majki i supruga koje ostaju da se brinu o domaćinstvu, neme i nevidljive u pozadini.[3]

Opšta razmatranja uredi

Veliki rat, koji se svom žestinom obrušio na Kraljevinu Srbiju, obrušio se i na žene koje su, nakon solunske golgote srpske vojske i dela izbeglog stanovništva, ostale na svojim ognjištima da čeka muškarca (muža, brata, oca, sina), čuva, štiti i brani porodicu — decu i najstarije, oplakuje i sahranjuje, i da se nose sa opštom bedom koja je zahvatila sve slojeve stanovništva. Ostajući kod kuće, daleko od fronta, od neposrednog ubijanja, žena ima prevashodni zadatak da sanira i kompenzuje uticaje rata na porodicu, svodeći sopstvenu ulogu na njenu osnovnu kompetentnost – porodicu.[4]

Imajući u vidu da su ljudske žrtve tokom ratnih operacija na teritoriji Srbije bile izuzetno velike i teške, okupacija od 1915. donela je do tada neviđeni pogrom običnih, malih ljudi - žena, dece i starih i žena kojim je pripala teška i nezahvalna uloga da brane svoje ognjište, svoj prag, svoje parče otadžbine. Odjednom, ostavši same, u teškim vremenima okupacije, žene su postale odgovorne i za decu, i za stare, za kuću i njivu, i na kraju i za sebe same i svoju žensku čast.

 
Pijaca u okupiranom Nišu 1916. na kojoj su žene prodavale sa mukom proizvedene poljoprivredne proizvode

Tako je srpska žena istovremeno predstavljala porodicu pred vlastima, ali i osobu koja je umesto domaćina kuće morala da:

  • popunile nekoliko stotina hiljada radnih mesta koja su ostala upražnjena regrutacijom muškaraca.
  • privređuje da bi prehranila svoje porodice,
  • u nedostatku lekara da postanu vidarka i leči obolele ukućane,
  • u nedostatku učitelja da kao učiteljica, obrazuje decu.
  • u nedostatku oca da budu i otac i majka, i apsolutni autoritet osećajan i brižan za ukućane.

Našavši se u takvim uslovima, žene u gradu su prihvatala da vode radnju ili kafanu,[5] O situaciji u gradu svedoči beleška lekarke Slavke Mihajlović:

„Žalosno je gledati duge redove naših žena s metlama i lopatama kako gladne i pocepane čiste ulice od slame, sena i đubreta. Vojnici s puškama stoje s obe strane ulice, i stražare. U podne, kad se ovim bednim čistačicama izdaje tvrd, crn hleb, stražar komanduje mirno. One moraju da podignu ruke u vis i da hvataju hleb, koji im se dobacuje. Koja je spretna, uhvati ga; koja nije, promaši, hleb se otkotrlja, a gladna čistačica ga uzima sa zemlje, briše o prljavu haljinu i halapljivo jede.B. Mladenović, Rat i privatnost..., , str. 785: fusnota 28 navodi: [6]

A na selu uz kućne, žene su bile primorane da obavljale i teške poljske poslove, jer je u seoskim porodicama mnogo žena ostalo bez muževa. Šta su sve izdržale jadne srpske seljanke radeći teške poslove, ovako opisuje jedan savremenik iz tog perioda:

Žene su radile čak i poslove koje su do tada samo ljudi radili. Orale su, kopale, sejale, žnjele, plastile, radile od jutra do mraka, često gonjene bajonetom i kundakom, samo da bi neprijatelj što bolju žetvu imao. Gajile su stoku, krile i mučile se, pa često i glavom plaćale, ako su htele sakupiti i zaštititi svoju imovinu. Na kuluk su išle, kamenje vukle, džakove tovarile i najteže poslove radile, bez ikakvog priznanja od obesnog neprijatelja, a uz to su još i porez plaćale, ratne zajmove davale i hranile onu soldatesku po selima[7][8]

Neke, pretežno mlade udovice, najčešće bez potomstva, vraćale su se u roditeljsku kuću, udovice u inokosnim porodicama su bile prinuđene na stalan rad da bi prehranile svoju decu.

Stav okupacionih vlasti i odnos žena prema okupatoru uredi

 
Posledice iživljavanja bugarskih okupatora nad srpskim ženama u Topličkom ustanku

Iako je Prvi svetski rat obeležen masovnom mobilizacijom i sveopštim pristankom naroda na totalni rat, sačuvani su i dokumenti (arhivski izvori, dnevnički zapisi, autobiografije žena) koji govore o postojanju pacifističkih inicijativa, naročito među ženama. Pacifističke inicijative i antiratne kampanje oduvek su se povezivale sa ženama i ženskim i feminističkim inicijativama i pokretima. Nisu pronađeni dokumenti koji bi ukazivali na delovanje pacifistkinja tokom Prvog svetskog rata u Srbiji, ali su se one organizovano ispoljavale u zemljama koje su učestvovale u ratu: Nemačkoj, Austro-Ugarskoj, Italiji i Engleskoj.[9]

Nakon nekoliko snažnih ofanziva okupator je Srbiju ostavši bez velikog broja radno sposobnih muškaraca koji su bili ili u uniformi, u Grčkoj, Južnoj Africi, Rusiji ili u drugim savezničkim zemljama, u logorima, bolnicama, na oporavku, ili su bili sahranjeni. Za samo nekoliko meseci čitava Srbija postala je naseljena većinom ženskom populacijom, decom za koju se trebalo boriti da prežive, ili starijom izdržavanom populacijom. Ta teška uloga nije svima podjednako padala. Žene su se našle pred mnogim putevima i formama života: neke su samo preživljavale, polupasivno učestvujući u održavanju života i nepotpune porodice; neke su uzimale aktivno učešće u pokretu, otpora – naročito u Topličkom ustanku,[10] dok su druge krenule moralnom stranputicom.[11]

Prostitucija i nedolično ponašanje

Mnoge devojke i mlade žene, bez muževa i staratelja, sa skromnim sredstviam za život u odsustvu mobilisanih verenika i muževa postale su slobodnije, pa su se češće slobodnije ponašale i upuštale u ljubavne avanture. Posledice su bile učestale vanbračne veze i deca iz takvih veza.[12] Tako je nekada neprihvatljivo ponašanje žena, rezultovalo promenama koje je u doba okupacije postalo vrlo ružna pojava: opijanje, ahresivnost, psovanje i pušenje cigareta.[12]

Ratne prilike dovele su i do širenja prostitucije. Istraživanje koje se navodi u studiji „Istorija privatnog života u Srba”,[13] daje podatke prikupljene odmah po okončanju Velikog rata,

...da su predratne „prijateljice noći” mahom bile strankinje, doseljenice iz Austrougarske ili drugih susednih zemalja, dok su to za vreme rata činile ili građanke koje su bile toliko ophrvane bedom i nemaštinom, žene koje su možda i u prethodnom periodu promiskuitetom nadoknađivale potreban novac za lagodniji život, ili žene iz neposredne okoline gradova, seljanke iz okoline, koje su možda tako preživljavale. Istraživanje je dalo i statistiku: 60% seljanki iz sela u okolini, 30% nepismenih, 60%-80% sluškinja, 10%-20% radnica, 10%-20% nameštenica, kasirki, konobarica. U Beogradu je 1916. vojna vlast zabeležila 300 prostitutki u pet javnih kuća.813 a neke su sarađivale se okupatorom.[14]

Divlji brakovi

Tokom Velikog rata u Srbiji su postojali kako na selu, tako i u gradu sve češći „divlji” nevenčani brakovi – iz raznih potreba — za zaštitom, pomoći, opstanak.. o čemu svedoči veliki broj priča iz okupacije o ljubavi između mladih devojaka i zarobljenika – sunarodnika, ali i oficira i vojnika – uglavnom Srba, ali pod uniformom okupatora.[15] Po jednom dokumentu, broj rođene dece npr. u Beogradu bio je 1916. godine — 516 beba od kojih je u braku rođeno 480; pre rata vanbračna deca činila su 1% od ukupno rođene dece, a u vreme okupacije čak 4%.[a]

Kolaboracija

Prema pisanju Toška Vlahović[b] većina žena i devojaka pružala je pomoć i podršku učesnicima pokreta otpora i ustanicima, ali postojale su i „žene” koje su sarađivale sa bugarskom okupacionom vlašću. One su špijunirale i prijavljivale Srbe, svoje komšije i seljane, zbog raznih „prekršaja”.[16]

Aktivno učešće žena u Velikom ratu uredi

Uprkos patrijarhalnom moralu koji je strogo zabranjivao ženama u Kraljevini Srbiji da učestvuju u ratovima, Srpkinje su, kroz istoriju, pružale konkretan doprinos u ratovima, tako što su rukovodile ekonomijom ustanaka ili su brinule o ranjenicima i pomagale sanitetu. Ovakve dobrovoljne aktivnosti srpskih žena imaju dugu tradiciju i deo su kulturološkog, folklorističkog, filozofsko-ideološkog ili religijskog miljea. Tako je u Velikom ratu zabeležena i aktivna uloga žene ratnice, direktne učesnice ratnih sukoba i borbi.

 
Osoblje prve ženske bolnice Beogradskog ženskog društva: Milka Koturović, dr Marija Zibold, Božena Snećivna i učenica Darinka Vujić (sede), dr Štajner, dr Raisa Svjatlovska (stoje) (Muzej nauke i tehnike, Odeljenje istorije medicine, Beograd)

Kao što je industrijska revolucija s kraja 19 i s početka 20. veka pokrenula feministički pokret, tako je Prvi svetski rat pokrenuo žene da se aktivno uključe u društvena zbivanja. U sklopu toga žene je pokrenu na aktivnosti njihov patriotski zadataka, u okviru kojih organizauju ženska društava, dežuraju na železničkoj stanici, dočekuju sanitetske vozove, kako bi ranjenicima pružile okrepu toplim napicima i hranom i negu u okviru privremenih prihvatnih centra, duž glavnih komunikacijskih pravaca Srpske železnice. O aktivnostima dobrovoljaškim društva žena govori i ovaj citat:

Žensko društvo „Milosrđe“ je, zahvaljujući brojnim darodavcima, pre svega Đorđu Vajfertu, koji je društvu poklonio zgradu u Višnjićevoj ulici, 1912. godine otvorilo „Dom milosrđe“ za izdržavanje ratne siročadi i u njemu je do 1917. godine negovalo, hranilo i sačuvalo od propasti ratničku siročad, a naročito decu izbeglica za vreme svetskog rata . Dom se nalazio na levoj obali Lepenice, preko puta zgrade Šumadijskog kola srpskih sestara (iza današnje zgrade Pošte). Nemački vojnici su 1917. preuzeli dom, decu su iselili, a u Dom su smestili samohrane roditelje srpskih ratnika.[17]

Jedan od svetlih primera uključuivanja u odbranu zemlje u Prvom svetskom ratu bilo je i ponovno angažovanje Beogradskog ženskog društva, koje je osnovalo 15. Rezervnu bolnicu, koju su članice Društva opremile i stavile na raspolaganje u roku od dva dana. Slične aktivnosti tada su već preduzimala i druga ženska udruženja. Rad članica Beogradskog ženskog društva na organizovanju i vođenju bolnice one su obavljale, iako uz velika naprezanja u miru i tišini, bez velike larme, kako to dolikuje upravi Ženskog društva.[18]

Ovenčane snažnim idealima srpstva u periodu jačanja nacionalne ideologije, ali i uverene u pravednu, odbrambenu stranu Srbije u Velikom ratu, pojedine žene su u njemu i aktivno učestvovale kao borci, premda su i tada ratovi i revolucije smatrani za ekskluzivno mušku političku borbu...uglavnom preobučene u muškarce što je predstavljalo veliki otklon od tradicije i patrijarhalnog morala.[19]

Učešće žene u dobrotvornim misijama i zbrinjavanjanju ranjenika, civilnog stanovništva i dece uredi

S obzirom na proširivanje fronta po celoj Srbiji, a kasnije i van nje, žene su neposredno osećale i videle rat, u kome više nisu želele pasivno da čekaju svog zaštitnika, već su, doduše ponekad skromno, izlazi iz kuće i svojim aktivnostima proklamaovale humane principe brige, za ranjene, bolesne, decu i stare. I to sve sa željom da pomognu brojnima napuštenim, bolesnim, ranjenim, sa kojima se kadrovski ograničena sanitetska i zdravstvena služba Kraljevin Srbije nije mogla da izbori.

Suočene sa zarazama, epidemijama pegavog tifusa koja je izbila u rano proleće 1915. godine, Srbija je otvorila ji drugi front za koji je bilo potrebno mobilisati sanitetske, ljudske, tehničke i tehnološke resurse, sa kojima Srbija tada nije raspolagala – zajedno sa ženskih lekarskih, sanitetskih i dobrotvornim misijama u Srbiji tokom Prvog svetskog rata, krenule se u kontrolu, lečenje i preventivni rad nad stanovništvom, i žene Srbije. Tako su imale priliku da se suoče sa svim onim što organizacija medicinskog zbrinnjavanja podrazumeva, a što je strateški nedostajalo Srbiji u ratnim godinama.

  • Evakuacija ranjenika u Velikom ratu uz nesebičnu pomoć srpskih žena
  •  
  •  

Sve što će kasnije biti vidljivo kao medicinski angažman žena, profesionalni ili dobrotvorni (i dobrovoljni), odnosiće se na redistribuciju porodičnih moći, u kojoj je „nega, kontakt, higijena, čistoća, pažnja i bliskost“ poverena ženi kao jednom od aktera zdravstvene politike u Velikom ratu na porobljenoj teritoriji. Ali taj angažman, ne računajući onaj žena iz stranih vojnih misija (u okviru kojih je bilo 600 žena lekara, medicinskih sestara, laborantkinja, instrumentarki

i pomoćnog osoblja),[20] nije bio uvek na zavidnom nivou jer:

„Srpske žene nisu se školovale za sestrinsku službu i ostale su po strani i nedovoljno zainteresovane“,[21] jer one su još uvek za porodicu vezane patrijarhalnim oblicima moći, odnosno za sopstvenu porodicu kao još uvek jedinu društvenu sredinu koja im obezbeđuje tradicionalne uloge.

Srpske heroine u Velikom ratu uredi

Srpske heroine u Velikom ratu u Srbiji, bile su žene koje su tokom rata dale veliki lični doprinos i podnele velike žrtve, gubeći i sopstveni živote, ne samo kao borci na frontu ili dobrovoljne bolničarke, već i kao jedine koje su ostajale i brinule se o domaćinstvima, bez muške glave u okupiranoj zemlji.[22]

O hrabrosti žena koje su učestvovale u Prvom svetskom ratu ostavio je zapis francuski novinar Anri Barbi:

Ja sam ih gledao i na ratištu, sa puškom i bombom u ruci; i u bolnicama, u kojima su na materinskim i sestrinskim grudima privijale ranjenike, junake; i u povlačenju kroz neprohodne albanske gudure, gde se na nemoćne i slomljene bolom pucalo u leđa, iz zasede, i u kojima se masovno umiralo od gladi i zime...[23]

Značaj Velikog rata za emancipaciju žena uredi

Značaj Velikog rata za emancipaciju žena

Za razliku od prethodnih ratova, Prvi svetski rat imao je totalni društveni karakter jer su u njega bile uključene sve društvene grupe i svi slojevi stanovništva: žene su učestvovale u oružanim sukobima, bile su bolničarke, a po odlasku muškaraca na front, preuzele su brigu o domaćinstvu i porodici.

Zbog toga se ponekad u rodnim studijama (gender studies) Prvi svetski rat smatra za prelomni događaj u emancipaciji žena.

Iako je Veliki rat jednim delom ostavio teške posledice po život i položaj žena za vreme okupacije, on je drugim delom potpomogao žensku emancipaciju s obzirom na to da su žene, svih društvenih slojeva i obrazovnih nivoa, uspešno preuzele sve one poslove i obaveze koje su, do odlaska na front, tipično obavljali muškarci. To će kasnije biti jedan od ključnih argumenata za borbu za ženska prava kroz čitav 20. vek.

Iako su žene za vreme Prvog svetskog rata iskoristile priliku da se dokažu i približe cilju rodne ravnopravnosti, uloga žena u ovom važnom istorijskom događaju posle rata često je društveno nevidljiva, zanemarivana ili podrazumevana. U pojedinim periodima išlo se čak toliko daleko da se u kontekstu proširivanja ljudskih (ženskih) prava, njihov doprinos u ratu zloupotrebljavao u cilju jačanja „muškog“ militarističkog i patriotskog narativa.[24]

Visoko obrazovane žene u Srbiji su do 1914. godine bile retkost. Procenjuje se da ih je bilo manje od sto, ili negde oko 10% od ukupnog broja obrazovanog srpskog građanstva.[25] Taj broj, koji nije bio drastično različit od broja fakultetski obrazovanih žena u evropskim državama toga doba, nije ih sprečio da se, izbijanjem rata u Srbiji, odazovu pozivu na patriotskom planu i time prkose patrijarhalnim normama koje su zabranjivale ženama da se školuju ali i u učestvuju u ratovima.[26]

Po završetku rata je počeo dugotrajan i komplikovan proces emancipacije žena u Srbiji, koji će u prvoj polovini 20. veka u Srbiji dugo trajati.[9] Pre svega zato što su za naciju toga doba bile važne...uloge učitelja, sveštenika, vojnika, lekara, činovkanika, ali i žena Srpkinja koje ne brane otadžbinu, već rađaju i vaspitavaju junake, pa se tako odužuju svom narodu.[27]

Napomene uredi

  1. ^ Treba imati u vidu da je predratna stopa nataliteta bila 1,56%, na 4,5 miliona stanovnika.B. Mladenović, Rat i privatnost..., str. 772.
  2. ^ Toško Flahović je u Topličkom ustanku bio administrativni pomoćnika Koste Milovanovića Pećanca i komandant Krajinskog odreda.

Izvori uredi

  1. ^ Smiljana Đurović, „Istorija žena u istoriografiji savremene istorije“, Deseti kongres istoričara Jugoslavije, 15-17. januar 1998, Zbornik radova, Beograd 1998, 341-346. str. 343
  2. ^ Knut Ćestali, Prošlost nije više što je nekad bila, Beograd (2004). str. 113.
  3. ^ Ljubinka S. Škodrić POLOŽAJ ŽENE U OKUPIRANOJ SRBIJI 1941–1944, doktorska disertacija Beograd 2015.
  4. ^ Dušan Marinković, Lada Marinković, Dušan Ristić, Uloga ženskih stranih misija u Srbiji tokom Velikog rata: transfer medikalizovanih tehnologija i rađanje biopolitike, Sociološki pregled, vol. XLVIII (2014), no. 4, str. 462-463
  5. ^ IAP, Dig. zbirka Milačić, prepiska Dragutina Kostića i supruge iz Žagubice
  6. ^ S.Mihajlović, Oblaci nad gradom, Beograd, 1955, 87.
  7. ^ B. Mladenović, Rat i privatnost..., , str. 785: fus nota 27.
  8. ^ „Pravda”, 11. oktobar 1919, 1.
  9. ^ a b Pisarri, Milovan: Prilog istoriji Prvog svetskog rata iz ženskog ugla, u Zborniku radova sa međunarodne konferencije „Arhiv, mediji i kultura sećanja u Prvom svetskom ratu“, Arhiv Vojvodine, Novi Sad, 2014.
  10. ^ B. Mladenović, Žene u Topličkom ustanku, Filozofski fakultet, Beograd, 1990, mag.teza
  11. ^ Predrag Marković, Seksualnost između privatnog i javnog u 20. veku, u: Privatni život kod Srba u HH veku, str.101.
  12. ^ a b B. Mladenović, Žene u Topličkom ustanku, Filozofski fakultet, Beograd, 1990, mag.teza, str. 784.
  13. ^ M. Ristović, Od tradicije do modernosti 1878-1990; Dete između porodice, nacije, države i partije, u: Istorija privatnog života u Srba, Klio, 2011, str. 460.
  14. ^ B. Mladenović, Žene u Topličkom ustanku, Filozofski fakultet, Beograd, 1990, mag.teza, str. 772.
  15. ^ M. Ristović, Razoreni okviri privatnosti: rat i privatnost, u: Istorija privatnog života u Srba, str. 579.
  16. ^ B. Mladenović, Rat i privatnost: Veliki rat, Privatni život kod Srba u dvadesetom veku, Beograd 2007, 771.
  17. ^ Lela Vujošević, Uloga Kragujevačkih ženskih društava U Prvom svetskom ratu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. novembar 2018), Centar za naučnoistraživački rad SANU i Univerziteta u Kragujevcu
  18. ^ Stolić, Ana (2015). Rudić, Srđan; Milkić, Miljan, ur. „Sa rodoljubljem srpskih žena imaće svet još da računa...”. Prvi svetski rat, Srbija, Balkan i velike sile (zbornik radova na konferenciji). Beograd: Istorijski institut : Institut za strategijska istraživanja: 383.
  19. ^ Bibliografija periodike Kragujevca I deo (1834-1941), Narodna biblioteka „Vuk Karadžić“, Kragujevac i Centar za naučna istraživanja SANU i Univerziteta u Kragujevcu, Kragujevac, 1997.
  20. ^ Benson, Evelyn. (1974). Nursing in Serbia: Early Days. The American Journal of Nursing, 74: 472–474.
  21. ^ Vuković, Žarko. (2009). Savezničke misije u Srbiji 1915. Beograd: Filip Višnjić.
  22. ^ Stefanović, Svetlana. „NEZNANE JUNAKINJE PRVOG SVETSKOG RATA”. Evropski pokret u Srbiji. Pristupljeno 03. 11. 2018. 
  23. ^ Barbi, A., Srpske pobede : sa tri plana, Beograd : Izdanje S. B. Cvijanovića, 1913 (Beograd : Štamparija "Dositije Obradović"),
  24. ^ Miodragović Jovan, Narodna pedagogija u Srba ili kako naš narod podiže porod svoj, Beograd 1914.
  25. ^ Trgovčević. Ljubinka: Planirana elita – o studentima iz Srbije na evropskim univerzitetima u 19. veku, Istorijski institut SANU i Službeni glasnik, 2003.
  26. ^ Marija Draškić, Olga Popović Obradović, „Položaj žene prema Srpskom građanskom zakoniku“, u: Srbija u modernizacijskim procesima 2, Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 1998, str. 11–24
  27. ^ Ana Stolić OD POLITIKE KA NOVIM NAUČNIM DISCIPLINAMA: ŽENSKA I RODNA ISTORIJA. Koncepti o ženskoj emancipaciji krajem 19. i početkom 20. veka u srpskoj istoriografiji, Istorijski institut Beograd, UDK 305-055.2:94(497.11)”18/19”

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Положај_жена_у_Србији_у_Великом_рату&oldid=26709577”