Proboj grupe armija E kroz istočnu Bosnu

Prostor istočne Bosne dobio je za nemačku vojsku ključni značaj 10. oktobra 1944, nakon prekidanja moravske komunikacije u Beogradskoj operaciji, kao jedina potencijalna veza Grupe armija E sa ostalim snagama. Nakon 7. novembra 1944, sa razvijanjem napada Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije severno od Drave, opasnost razdvajanja i opkoljavanja se dodatno povećala, istovremeno dovodeći u opasnost samu Grupu armija E i lišavajući kritični front u južnoj Mađarskoj njenih resursa.

Proboj Grupe armija E kroz istočnu Bosnu
Deo Drugog svetskog rata
Nemački vojnici kod Višegrada u novembru 1944.
Vreme oktobar i novembar 1944. Mesto okolina Višegrada Uzrok ulazak Crvene armije u Jugoslaviju Ishod pobeda NOVJ Teritorijalne promene oslobođen region
Sukobljene strane
NOVJ	Nacistička Nemačka JVuO

NOVJ je od 17. septembra 1944. čvrsto držala Tuzlu, ali je ključna saobraćajnica Sarajevo - Višegrad velikim delom bila ničija zemlja, sa mestimičnim nemačko-ustaškim posadama izloženim napadima lakih formacija NOVJ. Borba za ovu komunikaciju počela je 22. oktobra napadom NOVJ na Rogaticu, a proboj prethodnice Grupe armija E, borbene grupe „Šojerlen“ (nem. Scheuerlen), trajao je od 14. do 21. novembra.

Nakon ovog prodora, saobraćajnica je bila neprekidno ugrožena od snaga NOVJ, sve do napada glavnine JVuO sa ove saobraćajnice u dubinu slobodne teritorije 8. decembra. Od tada, pa do sredine januara 1945, ovu saobraćajnicu su Nemci koristili slobodno, a žarište borbi prenelo se na njenu bočnu vezu, liniju Rogatica - Vlasenica - Zvornik. Na ovoj liniji oštre i dinamične borbe vođene su do početka marta 1945.

Sukobljene strane, snage i namere

Nakon 10. novembra 1944. severno od Drave počeo je da se razvija napad Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije, što je izazvalo krizu nemačke odbrane. Napredovanje zajedničkih snaga NOVJ i Crvene armije u Sremu pretilo je da odseče nemačke jedinice južno od Save. U to vreme glavnina Grupe armija E još se nalazila u proboju kroz Srbiju i Crnu Goru.

Ovoj grupaciji naređeno je još 18. oktobra da se probije u tri paralelna pravca na zapad i poveže sa nemačkim snagama u NDH odnosno Drugom oklopnom armijom.

"Posle operativnog proboja protivnika s obe strane Dunava u rejon Beograda i sa ovim nastalog prekida svih dosadašnjih pozadinskih (saobraćajnih) veza, nastala je za Grupu armija „E“ nužnost da promeni pravac ka severozapadu prema teritoriji između Jadrana i Save i da tako otvori nove veze i dobije naslon na sopstvene snage na severu Balkana (Komanda 2. oklopne armije). Cilj ove naše operacije je (da se) od sada cjelokupne snage Jugoistoka prikupe na teritoriji zapadne Hrvatske da bi se odavde mogla povesti odbrana jugoistočnih granica Rajha, i to po mogućnosti ofanzivno.

Za ovo Grupa armija „E“ mora za sebe da oslobodi borbom i drži otvorenim sledeće pravce puteva koji vode na prostoriju Mostar - Sarajevo:

• Put A:

Uroševac - Prizren - Kukes - Skadar - Podgorica - Nikšić - Trebinje - Mostar.

• Put B:

Mitrovica - Novi Pazar - Sjenica - Prijepolje - Višegrad, odnosno Prijepolje - Pljevlja - Goražde - Rogatica - Sarajevo.

• Put C:

Kraljevo - Čačak - Užice, a odavde kao C, - Višegrad - Rogatica - Sarajevo, a kao C2 preko Zvornika - Tuzla - Doboj.

Dok će se za putne pravce A i C izboriti komande 21. armijskog korpusa, odnosno korpusa „Miler“, uz raspored sopstvenih snaga po dubini, dotle će se za otvaranje putnog pravca B upotebiti specijalni štab 'Šojerlen'. Posle dostizanja rejona Višegrada, štab 'Šojerlen' ima zadatak da, u vezi sa snagama 2. oklopne armije, izgradi novu pozadinsku bazu Grupe armija „E“ uz držanje otvorenim puteva koji idu prema Višegradu...

Usled teškoća i borbi prilikom izvlačenja kroz Srbiju, proboj glavnine Grupe armija E kroz istočnu Bosnu počeo je sredinom novembra. Prema pregledu brojnog stanja Grupe armija E od 16. novembra 1944, još oko 170.000 boraca Grupe armija nalazilo se istočno od zaprečne linije Boka Kotorska - Nikšić - Višegrad - Valjevo. Pred njom su se nalazile snage glavnine Drugog udarnog korpusa NOVJ i Trećeg udarnog korpusa NOVJ, koje su zajedno brojale oko 20.000 boraca, tako da je Grupa armija E imala ubedljivu brojčanu premoć. U završnoj fazi, počev od 15. decembra, ispoljilo se i dejstvo delova Južne operativne grupe NOVJ (oko 30.000 ljudi) koja je forsirala Drinu u donjem toku, sa namerom da preseče izvlačenje nemačkih snaga preko Zvornika i Bijeljine.

Budući da proboj kroz Hercegovinu nije uspeo, na značaju je dobio centralni pravac, saobraćajnica Višegrad – Sarajevo, na koju je bila usmerena glavnina Grupe armija E. Usled teških borbi tokom 1944. i odvajanja znatnog dela snaga za operacije u Srbiji, Treći udarni korpus NOVJ u tom periodu raspolagao je sa svega oko 5-6.000 ljudi pod oružjem.

Da bi se spriječilo bjekstvo nemačkih trupa, kojima je odsječena odstupnica preko Beograda, naređujem da na vašem sektoru porušite što solidnije sve komunikacije koje iz Srbije vode preko vaše teritorije ka zapadu. Sa rušenjem odmah otpočeti i angažovati i stanovnike. Tu dolaze komunikacije:

1. Put Zvornik - Tuzla - Doboj. Most u Zvorniku treba solidno porušiti.
2. Put od Zvornika i Drinjače - Vlasenica - Sokolac - Romanija - Sarajevo.
3. Pruga i put Višegrad - Pale - Sarajevo.

Za rušenje komunikacija preko Romanije i dolinom Prače izdvojite lako pokretne jedinice...

Puteve rušiti po cijeloj dužini i u slučaju neprijateljevog povlačenja postavljati dubinske otpore, radi što dužeg usporavanja neprijatelja...

Za komunikaciju Višegrad – Sarajevo bila je zadužena 27. udarna divizija, laka ali kompaktna jedinica partizanskog tipa snage oko 2.000 boraca. Odnos snaga još je dodatno pogoršan za NOVJ uvođenjem glavnine JVuO u napad početkom decembra.

Proboj prethodnice Grupe armija E

Na ovom glavnom pravcu 5. SS korpus uspeo je u promenljivim borbama da odbrani garnizone Rogatica i Sokolac od napada 27. divizije NOVJ tokom tronedeljnih borbi do 12. novembra. Nemačka „prethodnica Šojerlen“ (nazvana po komandantu, generalu Šojerlenu (nem. Scheuerlen) nastupila je 14. novembra sa mostobrana Višegrad, sa težnjom da se spoji sa ovim garnizonima, probije u Sarajevo, i otvori ovu komunikaciju za saobraćaj. Ona je uspela da se probije do Sarajeva 22. novembra, ali je komunikacija i dalje ostala izložena bočnim udarima 27. divizije NOVJ.

Usled teškoća na koje su Nemci naišli u proboju na glavnom pravcu, bili su prinuđeni da snagama 34. korpusa sa Kraljevačkog mostobrana otvore bočnu komunikaciju od Užica preko Ljubovije, Zvornika i Bijeljine prema Brčkom. 34. armijski korpus počeo je izvlačenje svojih delova sa Kraljevačkog mostobrana krajem novembra 1944. 10. decembra njegove snage krenule su u nastupanje iz Užica, glavnom kolonom prema Ljuboviji, a pomoćnom prema Valjevu. Napad prema Valjevu je bio demonstrativnog karaktera, sa ciljem vezivanja snaga NOVJ i sprečavanja ometanja glavne kolone. 13. decembra ova grupacija spojila se sa zaštitnicama u Zvorniku, i ubrzanim maršem nastavila nastupanje prema Bijeljini. Na tom pravcu morala je savladati jak otpor 38. divizije NOVJ, a od 15. decembra izdržati pritisak 17. i 28. divizije NOVJ koje su se prebacivale preko Drine. Zaštitnicu ovog korpusa južno od Zvornika razbila je 19. decembra 27. divizija NOVJ.

Da bi otklonio opasnost po komunikaciju, pomogao proboj 34. armijski korpus preko Zvornika i učvrstio front na Drini, komandant Grupe armija E uputio je 25. novembra 11. vazduhoplovnu poljsku diviziju u napad od Sokolca prema Vlasenici i Zvorniku. Ova divizija je međutim zbog pogoršanja situacije na severu morala hitno da se evakuiše na Sremski front. U tom periodu izvršeni su najuspešniji napadi na saobraćajnicu, kao što je bila zaseda u Sjemeću 29. novembra.

Napad JVuO istim pravcem (sa osnovice Sokolac - Rogatica prema Vlasenici i Zvorniku), koji je počeo 8. decembra, privukao je na sebe sve snage 27, a zatim i 38. divizije NOVJ, tako da je do polovine januara nemački saobraćaj između Višegrada i Sarajeva tekao nesmetano. Južna grupacija JVuO predstavljala je prepreku napadima delova 29. hercegovačke divizije na saobraćajnicu sa juga.

Nakon što su snage Trećeg udarnog korpusa odbile napad JVuO na Tuzlu, Mihailovićeva grupacija se povukla na zapad, na planinu Ozren i prema reci Bosni. Kad je izbila na reku Bosnu kod Maglaja, Mihailovićeva grupacija se uključila u nemačku odbranu vitalne komunikacije Sarajevo - Brod. Uspostavili su kontakt sa Štefanom Hedrihom (nem. Stefan Hedrich), SS-oberfirerom i inspektorom u glavnom štabu SS (nem. SS-Oberführer und Inspekteur der Gebirgstruppen der Waffen-SS im SS-FHA), komandantom SS-oblasti Severozapadna Bosna. Prema sećanjima Hedriha, Mihailovićeva grupa mu je ponudila da se stavi pod nemačku komandu, nudila zajedničku borbu i tražila municiju:

Jednog dana (decembra 1944) pojavio se preda mnom iznenada jedan četnički general sa dva generalštabna oficira (bili su aktivni u srpskoj vojsci) i rekao sledeće: Kad su Rusi upali u Srbiju, njegovih 40.000 četnika povuklo se preko Drine i stoje na obali Bosne 10-20 km od Maglaja. Oni su spremni da se stave pod nemačku komandu i prime moju podršku prema istoku, dok bih ja trebalo da im stavim na raspolaganje neophodnu pešadijsku municiju. (nem. Eines Tages (Dezember 1944) tauchten bei mir plötzlich ein Cetnik-General mit 2 Generalstäblern auf (gewesene aktive Offiziere der serbischen Armee) und erzählten mir Folgendes: Beim Einmarsch der Russen in Serbien seien 40.000 Tschetniks über die Drina zurückgewichen und stünden nun am rechten Bosnaufer auf 10—20 km vor Maglaj. Sie seien bereit, sich unter deutsches Kommando zu stellen und meine Rückendeckung gegen Osten zu übernehmen, wenn ich ihnen die nötige Infanteriemunition zur Verfügung stelle.)

Dalje borbe u istočnoj Bosni

Tokom januara 1945. pravcem odvijalo se izvlačenje 21. nemačkog korpusa pravcem Višegrad – Sarajevo. Nemačke zaštitnice uspele su da odbiju napad 2. armije JA na Vlasenicu i održe širok pojas zaštite oko ove komunikacije. Počev od 25. januara Grupa armija E obnovila je napad pravcem Vlasenica – Zvornik, ovaj put koristeći 22. diviziju. Ova divizija je tokom februara 1945. zapala u tešku situaciju u okolini Zvornika i bila prinuđena da se pod teškim uslovima izvlači iz okruženja.

Nakon Mostarske operacije, tokom marta Grupa armija E vodila je ofanzivne akcije za ojačanje pozicije Sarajeva, a zatim krajem marta napadne akcije za obezbeđenje povlačenja iz Sarajeva. Njeno prisustvo u istočnoj Bosni okončano je 6. aprila 1945. nakon Sarajevske operacije.

Literatura

• Karl Hnilicka: DAS ENDE AUF DEM BALKAN 1944/45 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. septembar 2012), Musterschmidt-Verlag Göttingen (Gebundene Ausgabe - 1970). (jezik: nemački)
• Erich Schmidt-Richberg: DER ENDKAMPF AUF DEM BALKAN Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. avgust 2012), Vowinckel (Gebundene Ausgabe - 1955). (jezik: nemački)
• Vojni istorijski institut: ZAVRŠNE OPERACIJE ZA OSLOBOĐENjE JUGOSLAVIJE 1944-45 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. septembar 2011), Beograd 1957.
• OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 2 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. oktobar 2014), prepravljeno i dopunjeno izdanje, Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
• Zbornik dokumenata NOR-a, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. mart 2011), Vojnoistorijski institut, Beograd
• Zbornik dokumenata NOR-a, tom IV (borbe u Bosni i Hercegovini), knjiga 30 (novembar 1944), Vojnoistorijski institut, Beograd
• Zbornik dokumenata NOR-a, tom II (dokumenti Vrhovnog štaba NOV i POJ), knjiga 14, Vojnoistorijski institut, Beograd
• Đonlagić, Ahmet (1983). 27. istočnobosanska divizija. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Grupa autora: ŠESNAESTA MUSLIMANSKA NOU BRIGADA, Istorijski arhiv Sarajevo, Tuzla, 1981.
• OSAMNAESTA HRVATSKA ISTOČNOBOSANSKA BRIGADA, Tuzla 1988.
• DVADESET PRVA TUZLANSKA BRIGADA, Tuzla 1988.
• Mandić, Gligo (1976). 17. ISTOČNOBOSANSKA NOU DIVIZIJA. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Gončin, Milorad (1984). DRUGA KRAJIŠKA UDARNA BRIGADA. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• DRUGA KRAJIŠKA BRIGADA - RATNA SJEĆANjA, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd 1988.
• Trikić, Savo (1982). Rudi Petovar - ŠESTA PROLETERSKA ISTOČNOBOSANSKA BRIGADA. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Bosiočić, Bogdan (1981). 21. SLAVONSKA NOU BRIGADA. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Redžić, Nail (1976). DVADESET PETA BRODSKA BRIGADA. Beograd: Vojnoizdavački zavod.