Saborna crkva Svetog Nikole na Luštici

Saborna crkva Svetog Nikole na Luštici
Saborna crkva Svetog Nikole na Luštici
Osnovni podaci
Jurisdikcija	Mitropolija crnogorsko-primorska; Srpska pravoslavna crkva
Osnivanje	15.-17. vijek
Mesto	Radovanići, Luštica
Država	Crna Gora

Saborna crkva Svetog Nikole na Luštici na sredini sela Radovanići, hram je iz 15.-17. vijeka (stariji hram je iz 12. vijeka) ^[1] i pripada mitropoliji crnogorsko-primorskoj Srpske pravoslavne crkve.

Saborni je hram Parohije luštičke.^[2] Sagrađen je 1117. godine ^[3] i obnavljan je tri puta – 1219. godine (kada je po predanju osveštan od Svetog Save), 1669. godine i 1892. godine, kada je i postavljen ikonostas, koji svjedoči o datumu gradnje. Crkva je izgrađena od kamena. Arhitektonski, ima oblik upisanog krsta. Iznad sredine naosa je osmougaona kupola sa osam kružnih prozora, na svakom zidu kubeta po jedan. Dvoja su vrata hrama, na južnom i zapadnom zidu. Iznad manjih, južnih vrata, je mozaik sa likom Svetog Nikole. Rozeta i tri zvona na preslicu su iznad zapadnih vrata, dar kapetana Miževića. Još dvije rozete su na sjevernom i južnom zidu pjevničkih apsida. Oltarska apsida je polukružna, dok su pjevničke apside u obliku pravouganika.

Legenda kaže da je blagoslovom Svetog Save tu nastao bazen, odnosno ubli sa vodom, koji i danas postoji pored crkve i čija se voda koristi. Po nekim izvorima, crkva je nekada imala fasadu u crvenoj boji, nalik manastiru Žiči. Kao godina gradnje i osvećenja uzima se 1117. i ona je zasigurno jedna od najstarijih crkava u Boki Kotorskoj. Obnavljana je tri puta. U posljednjoj obnovi 1892. godine nestao je živopis stare crkve i pomenik u proskomidiji, kao i stari natpis iznad ulaznih vrata iz perioda gradnje. Crkvu Svetog Nikole su opsluživali kaluđeri iz Žanjičkog manastira. Početkom 17. vijeka u njoj je služio sveštenik Marko Markovac, a u 19. vijeku ovu parohiju je dugo godina opsluživao sveštenik Đuro Popović, iza koga je ostao jedan značajan rukopis. U crkvi se čuva Šestodnev iz 1733. godine, sa zapisom o upokojenju sveštenika Jovana Petrovića 1774. godine, koji je sahranjen ispred samih vrata crkve. Pominje se da su opijelo služili pop Mihailo Trojanović, pop Ćuro Stjepović i pop Ivan Radović.

Protojerej Nikola Urdešić o hramu Svetog Nikole kaže da je hram Svetog Nikole tri puta rušen i obnavljan. Jednom je čak bio i spaljen. Posljednja obnova bila je 1891. godine. Godinu ili dvije nakon toga urađen je i ikonostas, koji je sačuvan do danas. Ovo je jedini krstoobrazni hram na Luštici. Ulazni dio hrama je sačuvan još od perioda gradnje. Oltarski dio poda je za jedan stepenik uzdignut od dijela lađe. Pod crkve je urađen lokalnim luštičkim kamenom i to kao šahovsko polje. Ovaj hram je bio centar sabiranja Luštičana, kako vjerskog tako i narodnog. Na Luštici je dosta hramova urađeno sredinom osamnaestog vijeka, u vrijeme kada je ikonopise u hramovima radila treća generacija ikonopisne škole Rafailović-Dimitrijević. Petar Rafailović, sin Rafailov a unuk Dimitrija Daskala, živopisao je tri hrama 1771. godine. U hramu Svetog Nikole nalaze se neke od ikona koje je on slikao. Blagoslovom mitropolita Amfilohija Radovića, u neposrednoj blizini hrama izgrađen je parohijski dom, u sklopu kojeg je formirana riznica.

U riznici parohije luštičke, pored relikvija iz drugih luštičkih hramova, čuvaju se i stare knjige, sasudi, krstovi i ikone, koje su preživjele stradanja crkve Svetog Nikole: srebrni krst sa minijaturom u drvetu iz 1901. godine, dar mitropolita Mitrofana Bana Jovanu Banu, svom sinovcu svešteniku; srebrno kandilo iz 1900. godine, poklon porodici Urdešić; ruska ikona Svetog Nikole iz 1890. godine poklon Ilije Palandačića; stari sasud iz 1931. godine. Ni crkvu Svetog Nikole nije zaobišao pokušaj nasilnog unijaćenja, tako da se i na njoj nalazio rimokatolički oltar, sve do vremena Episkopa boko-kotorskog Gerasima Petranovića kada su uklonjeni svi rimokatolički oltari sa pravoslavnih hramova. Iz ovog perioda sačuvano je dosta pisanih tragova. U antropogeografskoj studiji „Boka” sveštenika Save Nakićenovića piše: „Iz Dekreta dužda Franja Foskari od 11. jula 1446. godine, vidi se kakvi su odnosi bili i davani naputci da se iz Luštice protjeraju pravoslavni sveštenici. U dekretu istoga dužda od 22. maja 1455. godine, koji je bio upućen kotorskom biskupu Bernardu, naređuje se pored ostalog da se istome biskupu svaka pomoć dade, da može srpsko-pravoslavne sveštenike istrijebiti. I da se pravoslavni natjeraju, nek se odreknu zemalja, vinograda i maslina, osobito ovih crkava: Svetog Mihaila i Svete Marije u Prevlaci; Svetog Gavrila i Svetog Petra u Bogdašićima; Svetog Aleksandra u Lješkovićima; Svetog Luke i Svetog Nikole na Luštici. I sviju drugih crkava i crkvica koje je mitropolit pod sobom držao u selima predrečenim, i u drugim mjestima Boke“. U knjizi „Luštica” dr Goran Komar o ovome piše: „Na izmaku 1548. godine pred biskupskim vikarom u Kotoru, vođen je jedan spor protiv sveštenika srpskoga obreda Brajana, koji je odbio da dopusti fratru Svete Marije od Otoka da služi u crkvi Svetoga Luke u Krtolima. Srpski sveštenik je tvrdio da nikada fratri ni drugi latinski sveštenici nisu služili u toj crkvi. On takođe tvrdi da luštički i lješevićki pop postupaju jednako, ne dozvolivši gradnju drvenog rimokatoličkog oltara. Pop Đuro, sin popa Vladislava iz Luštice, očigledno sveštenik iz Saborne crkve Svetog Nikole, takođe je izjavio da nije nikad čuo ni vidio latinskog popa da služi u njegovoj kapeli. Odbrana Pravoslavlja popa Đura iz Luštice bila je veoma tvrda i iscrpna. On je kazao da mu zakon brani primanje latinskog sveštenika, da on nikada ne služi u crkvama fratara nego u crkvama svoga reda. Zaista, ovo suđenje u Kotoru predstavlja primjer javne i uspješne odbrane bokeških sveštenika od nasrtaja kotorskog biskupa, koji je na mala vrata – ugradnjom oltara u srpskim crkvama, uvodio uniju.“

Oko crkve Svetog Nikole nalazi se aktivno seosko groblje. Među mnogim znanim i neznanim grobovima nalazi se i grob svještenika Vladimira Marovića, koji se upokojio 1996. godine. Do obnove luštičke parohije 2005. godine, otac Vladimir je bio posljednji svještenik koji je opsluživao parohiju na Luštici. Otac Vladimir je bio nosilac Ordena Svetog Save.^[4]

Neke scene komedije Igla ispod praga iz 2016. godine su snimane i kod ove crkve.^[5] Hram je 23. i 24. decembra 2017. godine svečano proslavio 900. godišnjicu postojanja. U nedjelju, 24. decembra 2017. Liturgiju su služili Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović, Vladika pološko-kumanovski Joakim Jovčevski i umirovljeni Vladika zahumsko-hercegovački Atanasije Jevtić.^[6]