Samoupravni socijalizam

Samoupravni socijalizam je društveni i privredni model koji je osmišljen od strane KPJ i sprovođen je u Jugoslaviji od 1950. godine pa do kraja njenog postojanja. Osnovna ideja se svodila na prebacivanje upravljanja preduzeća u ruke radnika i odvajanje države od privrede, što nikada nije sprovedeno. Ovaj vid samouprave je karakterističan za mnoge forme socijalizma, sa predlozima za samoupravljanje koje su se pojavljivali mnogo puta tokom čitave istorije socijalističkog pokreta, koje su zagovarali na razne načine tržišni socijalisti, komunisti, i anarhisti.^[1]

Ideja o samoupravljanju i osnivanje radničkih saveta

Podsticaje za uvođenje samoupravljanja treba tražiti u sukobu Jugoslavije sa IB-om, i pokušajem da se prekine sa dotradašnjim staljinističkim sistemom i krene sopstvenim putem izgradnje socijalizma - titoizma. KPJ i sve njene organizacije su se nalazile u mobilnom stanju zbog sukoba, a kritikom Staljina podsticano je teoretisanje socijalizma koje je do tada bilo zapušteno. Tokom 1949. godine partija je krenula ofanzivnije da istupa sa svojim putem socijalizma, javio se dublji osvrt na odnose između socijalističkih zemalja, iskustvo narodnooslobodilačke borbe i izgradnju socijalizma. Uslovi za promenu ekonomskog sistema nisu postojali usled blokade sa istoka i tek početnim naporima za otvaranje ka zapadu, a loše stanje u poljoprivredi samo je otežavalo prilike. Ipak, sve ustanove koje su ličile na sovjetske su podvrgnute kritici i trebalo je pronaći nov put.

Ideja da se naprave radnički saveti i tako stvori tzv. „slobodni socijalizam“ kao originalno rešenje, nasuprot sovjetskom administrativnom socijalizmu javila se kod komunističkih lidera Milovana Đilasa i Edvarda Kardelja. Oni su smatrali da je određeni oblik samoupravljanja počeo još sa formiranjem NOO od strane KPJ, ali da je to tada bilo u službi ratnog komunizma.

Radnički saveti

Radnički saveti su zamišljeni tako da jednoga dana izrastu u stvarne snage samoupravljanja, u početku samo u većim preduzećima. Dana 23. decembra 1949. godine doneto je Uputstvo o osnivanju i radu radničkih saveta koje su potpisali Boris Kidrič i Đuro Salaj. Predviđeno je da radnički saveti aktivno učestvuju u svim najvažnijim pitanjima preduzeća.

Prvi Radnički savet je izabran 31. decembra 1949. u fabrici cementa Prvoborac u Solinu kod Splita.

Radnički savet je trebalo da predstavlja negaciju sovjetske prakse i sovjetskog birokratizma. Trebalo je da bude podstrek za veću proizvodnju, a sa uvođenjem radnika u upravljanje industrijom i u odumiranje države. Ideja o odumiranju države sa dolaskom proletarijata na vlast potiče od Karla Marksa.

Radnički saveti su imali 15 i 120 članova. U njima je predviđeno da se vrši opšte, neposredno i tajno glasanje pri postavljanju i smenjivanju članova. Kao kolektivni organ trebalo je da odlučuje i donosi najvažnije odluke o radu preduzeća: zaključke o poslovanju, postavljanje i smenjivanje upravnog odbora...

Radničkim savetom je negirana uloga države u rukovođenju privredom i time se predviđao nov tim društveno-ekonomskih odnosa u socijalizmu. Samoupravljanje i decentralizacija trebalo je da razgrade administrativni sistem socijalizma koji se stvarao u posleratnim godinama.

Odvajanje države od privrede predviđeno idejom o samoupravljanju nikad nije sprovedeno. O tome najbolje svedoči nastavak postojanja petogodišnjih planova. Ipak, dirigovano planiranje je zamenjeno planiranjem osnovnih proporcija a preduzećima je data određena samostalnost u delovanju i nov način finansiranja preko fondova.

Reforma lokalne samouprave

Pošto je radnicima, načelno, dato pravo da upravljaju poslovima preduzeća, neophodno je bilo reformisati lokalnu samoupravu u duhu samoupravljanja. Zakonom iz 1952. godine Narodni odbori su dobili ovlašćenja u poslovima koji su od neposrednog interesa lokalne zajednice. Komunalni, socijalni i kulturni razvitak lokalne zajednice trebalo je u potpunosti da oni vrše. Ovo je trebalo da se približi marksovom teoretskom stavu o komunama.

Ustavni zakon iz 1953. godine i samoupravljanje

Rad na podnacrtu ustavnog zakona počeo je 1951. godine. Ustavotvorci su radili u „duhu tri D - debirokratizacija, demokratizacija i decentralizacija“. Vladajuća struktura KPJ je bila opsednuta razbijanjem birokratije. U ovom zakonu je zadržana dvodomna narodna skupština sa Saveznim većem i Većem proizvođača.

Veće naroda je prestalo da postoji ali se moglo odvojiti iz sastava Saveznog veća po potrebi. Poslanici Veća proizvođača su bili predstavnici radničkih saveta. Ono je trebalo da institucionalizuje marksovu ideju diktature proletarijata.

Ustavni zakon je donet 13. januara 1953. godine i njime su pokrivene promene u privredi od 1950. do 1952. godine. Potvrđeno je postojanje radničkih saveta, veća proizvođača, zborova birača, referenduma...

Promene u SKJ i samoupravljanje

Kompletna promena privrede uvođenjem samoupravljanja nije naišla na jednodušno odobravanje u KPJ. Mnoga lokalna rukovodstva nisu razumela promene, tako da su čak i u početku negde radnički saveti bili svedeni samo na savetodavnu ulogu u preduzećima. Neki su smatrali da samoupravljanje dovodi u pitanje postojanje sindikata, a deo komunista je strahovao i od dezorganizacije ali i od gubitka svoje moći.

Za samu partiju izuzetno je bitan Šesti kongres KPJ. Glavni problem kojim se kongres bavio bio je uloga Partije u uslovima samoupravljanja. Kongres je održan od 2. do 7. novembra 1952. godine. Između ostalog, na njemu je osuđena blokovska podela sveta, agresivna politika i kolonijalizam. Podvrgnuta je kritici Staljinova revizija komunizma, a pohvaljena Titova revizija, a uvođenje samoupravljanja je okarakterisano kao preloman događaj u razvitku socijalističkih društvenih odnosa. U skladu sa tim, odbačena je dotadašnja uloga Partije kao neposrednog operativnog rukovodioca i naredbodavca u državnom i društvenom životu. Umesto toga, od Partije je zahtevano da postane avangarda radničke klase i države u celini i da svojim ubeđivanjem izbori usvajanje svoje linije ili stavove svojih pripadnika.

Uvođenjem samoupravljanja i promenama u privredi Komunistička partija je menjala samu sebe. Postala je još masovnija a sebi dala zadatak da usmerava revolucionarne snage na izgradnju samoupravnog društva. U skladu sa tim, promenjeno je ime u Savez komunista Jugoslavije (SKJ). Isto tako, ubrzo je promenjeno ime Narodnog fronta Jugoslavije u Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ). Savez socijalističke omladine Jugoslavije je dobio podsticaj za samostalniji razvitak u uslovima samoupravljanja.

Reference

^ Steele 1992, str. 323.

Literatura

Steele, David (1992). From Marx to Mises: Post-Capitalist Society and the Challenge of Economic Calculation. Open Court Publishing Company. str. 323. ISBN 978-0875484495. „The proposal that all the workers in a workplace should be in charge of the management of that workplace has appeared in various forms throughout the history of socialism…among the labels attached to this form of organization are ‘self-management’, ‘labor management’, ‘workers’ control’, ‘worker control’, ‘industrial democracy’ and ‘producers’ co-operatives’.”
Branko Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, III, Beograd 1989.
Bolloten, Burnett (1991). The Spanish Civil War: Revolution and Counterrevolution. Chapel Hill: University of North Carolina. ISBN 978-0-8078-1906-7.
Bolloten, Burnett (1991). The Spanish Civil War: Revolution and Counterrevolution. Chapel Hill: University of North Carolina. ISBN 978-0-8078-1906-7.
For All The People: Uncovering the Hidden History of Cooperation, Cooperative Movements, and Communalism in America, PM Press. by John Curl. 2009. ISBN 978-1-60486-072-6.
An Anarchist FAQ, Vol. 2, (2012, AK Press), see section: I.3.2 What is workers' self-management? [1]
Anarcho-syndicalism, Rudolf Rocker , AK Press Oakland/Edinburgh. 1938. ISBN 978-1-902593-92-0.
Reinventing Organizations, Frederic Laloux. Nelson Parker, 2014, 378 pp. ISBN 978-2960133509.

Spoljašnje veze

[FOOTNOTESteele1992323-1] Steele 1992, str. 323.

[1]