Svetoarhanđelovska hrisovulja

Svetoarhanđelovska hrisovulja je osnivačka povelja manastira Svetih Arhanđela kod Prizrena s polovine 14. veka. Izdao ju je srpski car Stefan Dušan između 1348. i 1352. godine.

Izdavanje hrisovulje

Kralj Dušan je tokom zime 1340. godine teško bolovao zbog čega se zakleo da će u slučaju ozdravljenja u Jerusalimu sagraditi crkvu i manastir posvećen arhanđelu Mihailu. U hrišćanskoj tradiciji je arhanđel Mihailo bio zastupnik ljudi pred Bogom, iscelitelj i pomoćnik nemoćnih. On je duše umrlih vodio na onaj svet i od njega je zavisilo da li će čovek ići u Raj. Takođe je na Dušanov izbor da Mihailu podigne crkvu uticala i činjenica da je on bio zaštitnik vizantijskih careva i carske vlasti.

Kralj Dušan je po dolasku u Prizren 1343. godine postavio kamen manastiru Svetih Arhanđela. Međutim, on nije odmah po osnivanju manastira izdao hrisovulju. Svi dosadašnji istraživači (Janko Šafarik, Aleksandar Solovjev, Stojan Novaković, Miloš Blagojević) se slažu da je hrisovulja mogla biti izdata najranije 1348. godine, ali ne treba isključiti mogućnost da je izdata i po završetku izgradnje manastira 1352. godine. Prizren je bio sedište Prizrenske eparhije, jedne od najstarijih srpskih episkopija, a od 1346. godine mitropolije, sa arhijerejskom katedrom u crkvi Bogorodice Ljeviške. Skoplje je bio neka vrsta prestonice, a Prizren je po važnosti bio odmah iza njega.

Original povelje nije sačuvan, ali je sačuvan savremeni prepis hrisovulje na pergamentu koji se verovatno koristio prilikom dokazivanja manastirskih prava ili vođenja sporova (kao što je to slučaj sa jednim prepisom Dečanske hrisovulje). Original se čuvao u riznici i iznošen je samo u posebnim prilikama. Prepis je pronašao Janko Šafarik u manastiru Svetog Nikole u selu Koriša. Rukopis je čuvan u Beogradskom muzeju sve do austrougarske okupacije u Prvom svetskom ratu kada je nestao zajedno sa još jednim brojem starih i vrednih knjiga. Povelju je prvi izdao njen pronalazač, Janko Šafarik, 1862. godine. Povelja se ne razlikuje od drugih Dušanovih povelja iz doba carstva koje su pisane po vizantijskom formularu na šta ukazuje i sam naslov povelje koja se naziva i „zlatopečatnim hrisovuljem“.

Prizren je, kao i manastirski kompleks Svetih Arhanđela, pao u turske ruke ubrzo nakon pada Novog Brda 1455. godine. Turci su opljačkali manastir, razbili carev grob i rasuli njegove kosti. Manastir se više nije oporavio. Urušio se između 1542. i 1615. godine, a njegovi ostaci otkopani su početkom 20. veka.

Sadržina

Car Stefan Dušan Silni

Kao i većina manastirskih povelja, Arhanđelovska povelja ne sadrži inskripciju i salutaciju. Nedostaju početak i kraj hrisovulje. Hrisovulja ima razvijenu arengu kojoj nedostaje početak. Po ugledu na Dečansku hrisovulju, arenga pominje Dušanove pretke (Simeon, Sveti Sava i Stefan Prvovenčani) i ističe vrline vladara dinastije Nemanjića. Dušan pominje svoju obavezu da vodi računa o zakonu i predanju predaka. Govori i o spasenju duše; saznajemo motiv podizanja hrama. Dispozicija povelje veoma je obimna (najobimnija posle Dečanske) što je i razumljivo zbog broja poseda i drugih dobara koje je Dušan priložio manastiru. U dispoziciji Dušan nabraja sela, katune, crkve i druga dobra koje prilaže. Karakteristika Svetoarhanđelovske povelje je ta što se na više mesta pominje sankcija — duhovna i materijalna. Na samom početku dispozicije pominje se duhovna sankcija u pogledu Višegrada. Ukoliko ovaj grad manastiru oduzme neki od Dušanovih naslednika, „da ga razori Gospod Bog i da arhanđele ima za protivnike na strašnom sudu“. Sa materijalnom sankcijom se u Arhanđelovskoj povelji susrećemo dva puta: kada se određuje kazna od 500 perpera i oduzimanje onome ko podigne mlin na crkvenoj zemlji i kazna od 300 perpera caru i dohodak crkvi onome ko bez dozvole dotera stoku na pašu u zabel Gnojno. Na kraju dispozicije nalaze se: zakon Srbljem i zakon Vlasima kojima se određuju obaveze seoskog stanovništva i Vlaha na vlastelinstvu. Povelja se prekida u dispoziciji — nedostaju završne odredbe, zlatni carski pečat i potpis.

Dušan je pravno tek izdavanjem povelje ustanovio svoju zadužbinu i ostvario svoja statutarna prava kao ktitor. Hrisovuljom je odredio pravni položaj zadužbine. Ona je kao carska zadužbina stekla široku autonomiju. Ktitor je izričito zabranio da ovaj manastir bude sedište mitropolita ili episkopa. Igumana iz redova bratstva biraju car i patrijarh. Ukoliko nema sposobnog čoveka među bratstvom dovodio se čovek iz Hilandara. Igumani su imali potpunu samostalnost u upravljanju manastirom. On je postavljao monahe koji upravljaju manastirom. Čak ni car nije mogao da utiče na postavljanje monaha čime je Dušan zaštitio manastir i od carske vlasti. Dušan je odredio da manastir svakog dana deli sirotinji hleb i vino i to simbolično, kao u Banjskoj, po 12 mertika hlebnog i vinskog, kao što su 12 apostola. Monasi su oslobođeni služenja vojske, svih carskih rabota (oranja, kopanja, žetve, vršidbe, sokolara, psara, ponosa, nameta, provoda). Oslobađanjem od carskih nameta manastir je stekao širok ekonomski imunitet što je omogućilo njegov brzi ekonomski napredak.

Manastir je dobio i široke sudske privilegije. Za međusobne sporove ljudima sa manastirskog vlastelinstva sudio je iguman, a ako se sude za vraždu, zemlju, provod i konja, idu pred cara. Za parnice sa ostalim ljudima takođe se ide pred igumanov sud. To je patrimonijalni sud tj. sud gospodara zemlje nad naseljenicima. Dušan je zabranio da se nad ljudima manastira Svetih Arhanđela primenjuje tzv. kotao. Globa je za bilo koji postupak išla crkvi, sem vražde kada je polovina išla navodčiji. Manastir je stekao pravo da ubire bir i jagnjetinu, kao i razne duhovne globe. Samo su najteži prekršaji bili rezervisani za carski sud.

Međutim, glavni deo ktitorskih prava sastojao se od ritualnih prava. Svi Nemanjići, pa i Stefan Dušan, zidali su hramove sa ciljem da obezbede sebi mesto za svoj pogreb. Dušan je sahranjen u ovom manastiru te je na ovaj način hram ispunio svoju osnovnu nameru.

Vlastelinstvo manastira Svetih Arhanđela počelo je da se formira već 1343. godine. Bilo je to jedno od najvećih i najbogatijih vlastelinstava u srednjovekovnoj Srbiji. Najveći broj naselja nalazio se u Prizrenskoj oblasti. Na prostoru Prizrenske župe dobio je 40 sela i crkvu Svetog Spasa. Sva sela bila su naseljena Srbima jer u hrisovulji nose srpska imena. Van ovih prostora posedi manastira bili su znatno skromniji. Sem sela i crkava, manastir je imao potčinjene kovače, pravo na 400 spudi soli godišnje koje prenose Arbanasi, kovače, ribarsko naselje u Plavu, devetnaest planina za stočare, potkivače, kožuhare, proizvođače voska, više dvorova u manastiru, selo Pirani sa valjavicom itd.

U hrisovulji se određuje da zemljoradnici rade crkvi dva dana u nedelji ono što im naredi iguman; da kose seno, oru bedbu svakog žita, da rade u vinogradu, daju jagnjetinu, bir duhovni od jednog lukna žita ili dva dinara, da donose drva i da daju luč. Slične odredbe imala su i ostala manastirska vlastelinstva. Dušan je posebnom odredbom u hrisovulji zabranio kaluđerima Svetih Arhanđela da uzimaju vino i žito u zakup radi preprodaje ili da daju novac pod interes.

U Svetoarhanđelovskoj povelji susreće se veliki broj ličnosti različitih društvenih slojeva. Na početku se pominje car ktitor Dušan, carica Jelena i kralj Uroš. Prisutne su dve osnovne klase: feudalci i zavisno stanovništvo, ali i treći stalež koji je još uvek u razvitku — građanstvo (pre svega trgovci). Najkrupniji predstavnik vlastele koji se pominje u povelji je despot Ivaniš, a posle njega kesar Grgur. Oni su predstavnici najkrupnije vlastele u srednjovekovnom srpskom društvu. Pominju se i predstavnici vlastele i sitne vlastele (vlasteličića). Manastir je dobio veći broj zanatlija. Među ljudima crkve Svetog Spasa u Prizrenu manastir je dobio kovača, grnčara i dva zlatara. Pored njih manastir je imao još šest kovača. U hrisovulji se spominju i tkači i mlinar, kao i zanatlije koje prerađuju vosak, kao i uljari (pčelari). Dušan je preselio zidare iz Raške u manastir i oslobodio ih svih dažbina. Dušan je manastiru dodelio i ribare na Plavskom jezeru. Što se tiče stočarskog stanovništva, u hrisovulji se pominju arbanaški i vlaški katuni.

Kao najkrupniji predstavnik svešteničkog staleža, u povelji se pominje sam patrijarh Joanikije. Mitropolit prizrenski pominje se ne kao ličnost već kao institucija. Pominje se i Jakov, prvi iguman manastira. Na više mesta pominju se popovi, najbrojniji sloj ovog staleža. Pominje se i jedan predstavnik državne uprave — tepčija Gradislav.

Vidi još

Izvori

Siniša Mišić, Tatjana-Subotin Golubović; Svetoarhanđelovska hrisovulja, Istorijski institut, Beograd (2003)

Literatura

Trifunović, Đorđe (1990). Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova (2. izd.). Beograd: Nolit.