Severna Irska
Severna Irska (engl. Northern Ireland, ir. Tuaisceart Éireann, alško. Norlin Airlann) je jedan od četiri konstitutivna entiteta Ujedinjenog Kraljevstva.[1] Nalazi se na severoistočnom kraju ostrva Irska u pokrajini Alster, i sastoji se od šest grofovija. Severna Irska je jedini deo Ujedinjenog Kraljevstva sa spoljnom kopnenom granicom (sa Republikom Irskom). Stvorena je Aktom o Vladi Irske iz 1920.
| Severna Irska | |
|---|---|
Krilatica: Quis separabit | |
 | |
| Glavni grad i najveći | Belfast |
| Službeni jezik | engleski, irski, alsterski škotski |
| Vladavina | |
| Oblik države | ustavna monarhija |
| — Monarh | Čarls III |
| — Prvi ministar | Mišel O’Nil |
| — Zamenik prvog ministra | Ema Litl-Pengeli |
| Istorija | |
| Osnivanje | |
| — Akt o Vladi Irske | 3. maj 1921. |
| Geografija | |
| Površina | |
| — ukupno | 13.843 km2 (-) |
| — voda (%) | 1,9 |
| Stanovništvo | |
| — 2010. | 1.799.392 (-) |
| — 2001. | 1.685.267 |
| — gustina | 129,99 st./km2 (-) |
| Ekonomija | |
| BDP / PKM | ≈ 2010 |
| — ukupno | £ 33,2 milijarde (-) |
| — po stanovniku | £ 19.603 (-) |
| Valuta | sterling funta (£) |
| — kod valute | GBP |
| Ostale informacije | |
| Vremenska zona | UTC +0 (WET) UTC +1 (WEST) |
| Internet domen | .uk |
| Pozivni broj | +44 |
.svg)
Istorija uredi
Pozadina uredi
Današnja oblast Severne Irske bila je poprište Irskog rata protiv engleske kolonizacije krajem šesnaestog veka. Engleska kontrola nad Kraljevinom Irskom je proglašena od strane engleskog kralja Henrija VIII 1542. godine ali je otpor Iraca onemogućio englesku vladavinu nad ostrvom. Kolonizacija Irske je vršena s ciljem da se ojača engleska vlast. Posle poraza Iraca u bici kod Kinsejla, keltska i rimokatolička aristokratija je 1607. prebegla u Evropu. Nakon tih događaja dolazi do velikih programa kolonizacije engleskih protestanata, uglavnom anglikanaca, i Škota, pretežno prezviterijanaca. U periodu između 1610. i 1717. naseljeno je otprilike 100.000 ljudi iz severne Škotske. Ti događaji su izmenili etničku strukturu, pa je u Alsteru odnos Škota, Iraca i Engleza bio 5:3:1.[2] Po izbijanju Rata između tri kraljevstva dolazi do pobune Iraca 1641, koju su predvodili irski plemići, protiv engleske vlasti, i velikog masakra nad kolonistima u Alsteru. Pobede engleskih snaga u tom ratu kao i pobeda protestanata u Ratu dva kralja krajem 16. veka učvrstile su vlast anglikanske crkve, tj. Crkve Irske u Irskoj. Pobede u bitkama kod Derija 1698. i na Bojnu 1690. se i danas proslavljaju među unionistima.
Nakon pobede 1691. donet je niz zakona s ciljem smanjenja političkih i ekonomskih sloboda katolika ali i prezviterijanaca u Irskoj. Otvorena institucionalna diskriminacija Iraca u 18. veku od strane Engleza utiče na nastanak tajnih militantnih udruženja. Krajem 18. veka sukobi između militantnih grupa dostižu vrhunac posle događaja poznatog kao Bitka za Dajmond. Prevagu ostvaruje anglikansko – prezviterijansko tajno udruženje Pip o'Dej Bojs (engl. Peep o'Day Boys) nad katoličkim Difenders (engl. Defenders), što dovodi do stvaranja anglikanskog Narandžastog reda (engl. Orange Order). Podstaknuti Francuskom buržoaskom revolucijom, Društvo ujedinjenih Iraca (engl. Society of the United Irishmen) predvodi Irski ustanak iz 1798.. Oni zahtevaju prekid ustavnih veza između Irske i Britanije i ujedinjenje svih Iraca. Nakon ovoga, u pokušaju da obuzda sektaštvo i poništi diskriminatorske zakone, kao i da spreči stvaranje republike po francuskom modelu u Irskoj, vlada Kraljevine Britanije donosi odluku o ujedinjenju dva kraljevstva. Kao posledica toga 1801. stvoreno je Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske, sa vladom i parlamentom u Londonu.
Podela Irske uredi
Nakon ovoga, oni koji su podržavali uniju između Irske i Velike Britanije postali su poznati kao „unionisti“. U današnjoj Severnoj Irskoj oni su uglavnom bili protestanti (anglikanci i prezviterijanci). Tokom 19. veka, reformama zakona započetim krajem 18. veka ukinuta je zakonska diskriminacija katolika, započeti su napredni programi sa ciljem da omoguće poljoprivrednicima otkup zemlje od veleposednika. Krajem 19. veka, mogućnost autonomije Irske unutar Ujedinjenog Kraljevstva, poznata kao „samouprava“ (engl. Home Rule), postajala je sve izvesnija.
Usled nesuglasica oko budžeta dolazi do sukoba između Donjeg doma i Doma Lordova. Zbog toga je usvojen Akt o Parlamentu iz 1911. prema kom veto Doma Lordova može da se poništi. Veto Doma Lordova je predstavljao sigurnost za unioniste da neće biti ostvarena samouprava, jer su u njemu većinu imali unionisti. Kao odgovor, protivnici samouprave, od Endru Bonar Loa vođe Konzervativne stranke i dablinskog baristera Ser Edvarda Karsona do militantnih unionista u Irskoj, su zapretili nasiljem. Tokom 1914. oni su prokrijumčarili značajnu količinu oružja i municije iz Nemačke namenjenu Alsterskim dobrovoljcima, paravojnoj organizaciji koja se protivila primeni samouprave.
Unionisti su bili manjina na ostrvu ali su zato predstavljali većinu u severnoj provinciji Alster i veoma veliku većinu u okruzima Antrim i Daun, a nešto manju prevlast su imali i u okruzima Arma i Londonderi. Predstavljali su i značajan udeo u stanovništvu okruga Fermana i Tajron.[3] Od ovih šest okruga će kasnije biti formirana Severna Irska.
Godine 1914. donet je Treći akt o samoupravi (engl. Third Home Rule Act) po kom je predloženo da se „privremeno“ ovih šest okruga odvoji od ostatka Irske. Ovaj ukaz je odobren od strane kralja. Međutim, njegova primena je bila obustavljena jer je donet pred sam početak Prvog svetskog rata. Po završetku rata, smatrano je da se ovaj ukaz ne može primeniti. Javno mnjenje u delovima Irske, koje je ranije tražilo veću autonomiju unutar Ujedinjenog Kraljevstva, tokom rata menja stav i traži nezavisnost za Irsku. Dejvid Lojd Džordž je 1919. predložio nacrt zakona kojim bi Irska bila podeljena na dve oblasti. Jednom oblašću bi se upravljalo iz Dablina i ona bi obuhvatala 26 okruga, dok bi se drugom oblašću upravljalo iz Belfasta i ona bi obuhvatala 6 okruga. Posrednik između te dve oblasti bi bio lord-zastupnik Irske koji bi imenovao obe vlade i Savet Irske, za koji je Lojd Džordž verovao da će jednog dana postati Irski parlament.[4] Na parlamentarnim izborima 1918. stranka koja se zalagala za nezavisnost Irske Šin Fejn osvojila je sedamdeset tri od sto pet mesta u Irskoj i uspostavila parlament koji je funkcionisao van pravnog poretka Ujedinjenog Kraljevstva. Irska je po odredbama Ukaza o Vladi Irske iz 1920.[5] podeljena na Severnu i Južnu Irsku 1921. tokom rata za nezavisnost između Irske i Britanije. Po završetku rata 6. decembra 1922. i odredbama Anglo-irskog sporazuma, Severna Irska je privremeno postala autonomni deo Irske Slobodne Države.
Severna Irska uredi
Međutim, kao što se moglo pretpostaviti Parlament Severne Irske je već narednog dana odlučio da odbaci odredbe Anglo-irskog Sporazuma.[6] Nedugo zatim, osnovana je Irska komisija za utvrđivanje granice s ciljem definisanja granice između Slobodne Države Irske i Severne Irske. Zbog izbijanja Irskog građanskog rata rad komisije je odložen do 1925. Vođe u Dablinu su očekivale postepeno smanjenje teritorije Severne Irske, jer bi se proirske oblasti pripojile Slobodnoj Državi Irskoj. Međutim Komisija je donela drugačiju odluku, u svom izveštaju je preporučila otcepljenje nekih manjih delova Slobodne Države Irske i njihovo pripajanje Severnoj Irskoj. Izveštaj je zataškan a radi kompromisa umanjen je deo javnog duga Slobodne Države Irske prema Ujedinjenom Kraljevstvu, raspušten je Savet Irske i prvobitna granica šest okruga je promenjena uz minimalne izmene. Britanski premijer Vinston Čerčil u junu 1940. radi pridobijanja Irske za savezničku koaliciju, nudi premijeru Irske Ejmonu de Valeri garanciju Ujedinjenog Kraljevstva da će podstaći stvaranje jedinstvene irske države. Međutim de Valera je odbio ponudu jer je procenio da Čerčil neće moći da ispuni obećanje.[7] Inače za ovu ponudu vlasti u Belfastu nisu znale i ona je dospela u javnost tek 1970. Ukazom o Irskoj iz 1949. po prvi put su date pravne garancije Parlamentu Severne Irske i Vladi Severne Irske prema kojima se Severna Irska ne može otcepiti od Ujedinjenog Kraljevstva ukoliko za to nije većina njenih građana.
Severnoirski sukob koji je počeo krajem 1960-ih je bio uvod u tridesetogodišnje nasilje između nacionalista u Severnoj Irskoj, uglavnom katolika, i unionista, uglavnom protestanata, tokom kojih su ubijene 3.254 osobe.[8] Sukob je nastao zbog osporenog statusa Severne Irske unutar Ujedinjenog Kraljevstva i diskriminacije nacionalista od strane unionista.[9] U periodu između 1967. i 1972. Severnoirsko udruženje za ljudska prava (engl. Northern Ireland Civil Rights Association, skraćeno NICRA) je zagovaralo građansku neposlušnost kao sredstvo borbe protiv diskriminacije, po uzoru na pokret za ljudska prava u SAD. Međutim njihova kampanja i reakcija na nju je bila samo uvod u još veće nasilje.[10] Već 1969. počinju oružane kampanje paravojnih grupa, među kojima su bile Privremena kampanja IRE 1969-1997. sa ciljem okončanja britanske vladavine u Severnoj Irskoj i stvaranja nove jedinstvene Irske tj. Irske Republike sa trideset dva okruga, i Alsterske dobrovoljačke snage, osnovane 1966. kao odgovor na slabljenje britanskog uticaja i dominacije unionista u Severnoj Irskoj. Britanska vojska i policija su takođe bile uključene u sukob. Stav britanske vlade je bio da njene snage treba da budu neutralne u sukobu, a da je njihov jedini cilj očuvanje reda i zakona u Severnoj Irskoj kao i prava naroda Severne Irske na demokratsko samoopredeljenje. Irski republikanci su državne snage smatrali za neprijateljske i optužili ih da su u dosluhu sa unionističkim paravojskama.
Sport uredi
Najzastupljeniji sportovi u Severnoj Irskoj su ragbi, fudbal, kriket, golf i snuker.[11]
Izvori uredi
- ^ Dok se ostala tri konstitutivna entiteta, Škotska, Vels i Engleska smatraju „državama“, primena ovog termina za Severnu Irsku je ponekad sporna.
- ^ "The Scotch-Irish Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. oktobar 2010)". American Heritage Magazine. December 1970. Volume 22, Issue 1.
- ^ Gwynn 2009, str. 525.
- ^ Pilkington 2002, str. 75.
- ^ Northern Ireland became a distinct region of the United Kingdom, by Order in Council on 3 May 1921 (Statutory Rules & Orders published by authority (SR&O) 1921, No. 533). Its constitutional roots remain the Act of Union, two complementary Acts, one passed by the Parliament of Great Britain, the other by the Parliament of Ireland.
- ^ On 7 December 1922 (the day after the establishment of the Irish Free State) the Parliament resolved to make the following address to the King so as to opt out of the Irish Free State: ”Most Gracious Sovereign, We, your Majesty's most dutiful and loyal subjects, the Senators and Commons of Northern Ireland in Parliament assembled, having learnt of the passing of the Irish Free State Constitution Act 1922, being the Act of Parliament for the ratification of the Articles of Agreement for a Treaty between Great Britain and Ireland, do, by this humble Address, pray your Majesty that the powers of the Parliament and Government of the Irish Free State shall no longer extend to Northern Ireland". Izvor: Northern Ireland Parliamentary Report, 7 December 1922 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. april 2016) i Anglo-Irski Sporazum delovi 11, 12, Pristupljeno 17. 4. 2013.
- ^ "Anglo-Irish Relations, 1939-41: A Study in Multilateral Diplomacy and Military Restraint" in Twentieth Century British History (Oxford Journals, 2005), ISSN 1477-4674
- ^ Bear in Mind These Dead: An Index of Deaths from the Conflict in Ireland, 1969-1993. Beyond the Pale Publications. 1994. ISBN 978-0-9514229-4-6.
- ^ „The Cameron Report - Disturbances in Northern Ireland (1969)”. http://cain.ulst.ac.uk. Spoljašnja veza u
|publisher=(pomoć) - ^ English 2009, str. 75–90.
- ^ http://www.belfasttelegraph.co.uk/news/football-is-most-popular-exercise-for-northern-ireland-men-28540618.html
Literatura uredi
- Bear in Mind These Dead: An Index of Deaths from the Conflict in Ireland, 1969-1993. Beyond the Pale Publications. 1994. ISBN 978-0-9514229-4-6.
- English, Richard (2009). „The Interplay of Non-violent and Violent Action in Northern Ireland, 1967-72”. Ur.: Ash, Timothy Garton. Civil Resistance and Power Politics: The Experience of Non-violent Action from Gandhi to the Present. Oxford University Press. str. 75—90. ISBN 978-0-19-161917-5. Nepoznati parametar
|editor1-last1=ignorisan (pomoć);|first1=zahteva|last1=u Editors list (pomoć) - Pilkington, Colin (2002). Devolution in Britain Today. Manchester University Press. str. 75. ISBN 978-0-7190-6076-2.
- Gwynn, Stephen (2009). The History of Ireland. BiblioBazaar. ISBN 978-1-113-15514-6.
