Srpska književnost epohe prosvetiteljstva

U periodu srpskog prosvetiteljstva, računajući i barok kao stilsku formaciju epohe prosvetiteljstva, bilo je aktivno više od 120 pisaca.

Dositej Obradović - najznačajniji srpski prosvetitelj i reformator

Sve do 70-ih godina XVIII veka prosveta i književnost zadržale su pretežno dominantan uticaj crkve. Škole se osnivaju uz crkve ili arhijerejske stolice. U njima predaju uglavnom sveštenici, a nastava iako obuhvata i svetovne predmete, ima pretežno duhovni sadržaj. Književnost je crkvena, jezik takođe: i jedno i drugo nalaze se pod ruskim crkvenim i kulturnim uticajem. Kada je Josif II (1780-1790), u težnji da celu Imperiju uredi u skladu s filozofskom doktrinom prosvećenog apsolutizma, sproveo iste i slične reforme u celoj državi, posebno kada je na čuvenom Naredbom o toleranciji izjednačio pred zakonom sve veroispovesti u zemlji (1781), reforme su dobile oduševljene pristalice među napradnim Srbima. Jozefinizam kao antiklerikalni, prosvetiteljski pokret obuhvatao je sve narode Austrije, ali je možda kod Srba napovoljnije primljen. Preko jozefinizma Srbi se uključuju u široki pokret evropske prosvećenosti: demokratizacija kulturem filozofska kritika stvarnosti, orijentacija na moralna i politička pitanjam slavljene nauke i znanja kao svetlosti koja treba da donese sreću čovečanstvu, osuda verskih gonjenja i isticanje tolerancije kao osnove prosvećene politike. Te su se ideje prvi put kod nas pojavile u poslednjoj fazi rada Zaharija Orfelina kao nagoveštaj koji nije našao neposrednog odjeka. Njihovi puni život u srpskoj književnosti počinje s pojavom Dositeja Obradovića, najznačajnijeg našeg pisca XVIII veka, začetnika nove srpske književnosti.

I u osnovnoj književnoj orijentaciji prema pravcima i strujanjima u evropskoj književnosti pisci Dositejovog doba slede put koji je označio Dositej. U Dositejovom delu prisutne su dve osnovne duhovne i stilske tendencije književnosti XVIII veka, racionalističko prosvetiteljstvo i sentimentalizam. Iako je bio oduševljeni poklonik "prosveštenog razuma", Dositej je više puta pokazao da ima čulo za istine „čuvstitelnog srca“. U njegovim delima, naporedo s odeljcima racionalističko - prosvetiteljskog karaktera, koji pretežu, nalazimo emocionalno - poetske odlomke u kojima prepoznajemo neke od najvažnijih stilskih crta sentimentalizma kao što su: veličanje osećanja, idealizacija naroda, kult prirode i u vezi s tim razvijen smisao za pejzaž, emocionalne izlive, ispovest itd. Dositejevi sledbenici razvili su dalje tu sentimenalističko - poetsku stranu njegovog dela, tako da je sentimentalizam postao vladajući stil epohe - sa - vremenici su mu dali karakterističan naziv "slatki stil". On se ispoljio u svim književnim vrstama, ali najpotpuniji izraz dobio u romanu.

Već pri prvim neposrednim dodirima s Evropom srpska književnost stiče svest o potrebi romana. Više od svih drugih modernih vrsta on je prisutan u delu začetnika nove književnosti Dositeja Obradovića. Dositejeva propaganda romana kao i prvi prevedeni romani nisu ostali bez uticaja na stvaranje originalnog romana, čiji se ogledi javljaju vrlo rano, u sam osvit XIX veka. Na njegovim počecima stoje dva pisca, oba iz kruga Dositejevih sledbenika, Atanasije Stojković (1773-1832) i Milovan Vidaković (1780-1841), koji je napisao sedam romana ( Usamljeni junoša, Ljubomir u Jelisimu, u tri dela i dr.), sa elementima sentimentalističkog i pedagoškog romana XVIII veka.

Razvoj drame tesno je povezan s razvojem pozorišta. Novu epohu u istoriji srpskog teatra otvara Joakim Vujić (1772-1847), "Slavenoserbski spisatelj" dositejevske orijentacije, veoma plodan i raznovrstan u svom radu. U istoriji srpskog pozorišta teatar Joakima Vujića "posrbe" (prevodi i prerade tuđih komada) imaju mnogo manji značaj. One se nastavljaju na dramske prevode i prerade E. Jankovića i čine korak dalje prema originalnoj srpskoj drami, čiji je tvorac Jovan Sterija Popović. Ni u drami kao ni u romanu ova epoha nije nam ostavila u nasleđe značajna umetnička ostvarenja. Njen je stvarni doprinos u recepciji osnovnih modernih žarnova, kojih nije bilo u našoj staroj literaturi, jer će u njihovim okvirima teći književno stvaranje u narednim razdobljima, sve do danas.

Iako je izražavala opšte prosvetiteljski duh, poezija poznog XVIII i ranog XIX veka imala je relativno samostalan razvitak. Ona se delimično nadovezivala na tradiciju ruskoslovenske škole, a delimično je nastajala u neposrednim dodirima s evropskom poezijom. Dositej Obradović, koji je povremeno pisao i pesme, ni izdaleka nije toliko značajan za poeziju kao za prozu svog doba. Sentimenalizmu je bliska tzv. građanska lirika XVIII veka, pojava koja predstavlja prelaz između narodne i umetničke poezije.

Prvi prevashodno pesnički pravac u srpskoj književnosti bio je klasicizam. Duhovnu podlugu na kojoj je ponikao čini, kao i u drugim književnostima, antička tradicija, čija se prisutnost kod nas može pratiti još od karlovačkih slovensko - latinskih škola. Samostalni prodori u klasičnu starinu, iako ponekad, kao u Dositejevom slučaju, vrlo zanimljivi i podsticajni, nisu mnogo proširili okvire u kojima se razvijao naš klasicizam. On je do kraja sačuvao školski, zanatski dekorativni karakter. Više knjiška moda nego književni stil i način života, kakav je bio na zapadu, srpski klasicizam dobio je završni oblik u poeziji Lukijana Mušickog, u drugoj deceniji XIX veka, ali njegove začetke nalazimo već u 80 - tim godinama XVIII veka. Lukijan Mušicki (1777-1837) prva je izrazita pesnička individualnost u srpskoj književnosti. Kroz školu Lukijanovog klasicizma prošlo je ne samo mnoštvo danas zaboravljenih pesnika prve poline XIX veka nego su prošle i takve pesničke ličnosti kao što su Njegoš i Sterija.

Izvori

• Čitanka sa književnoteorijiskim pojmovima, mr Ljiljana Nikolić i Bosiljka Milić. ISBN 978-86-17-14338-9.