Strelište u Jajincima
Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
Strelište u Jajincima bio je prostor gde je za vreme okupacije u Srbiji (1941—1944) streljano blizu 80.000 osoba, najviše Srba.
Početak streljanja u okupiranom Beogradu vezan je najpre za lokaciju na Centralnom groblju, da bi se po rasplamsavanju ustanka za tu svrhu pronašao veći prostor za egzekucije.
Prema raspoloživim podacima streljanja u Jajincima su počela od 15. jula 1941. kada je pogubljena prva grupa osuđenih Jevreja. Od tada, pa sve do početka uklanjanja nemačkih tragova zločina u okupiranom Beogradu, strelište u Jajincima bilo je strelište gde je za vreme okupacije streljano najviše osuđenika u čitavoj okupiranoj Srbiji.
Strelište uredi
Ovo strelište je pre rata služilo kao "Školsko strelište beogradskog garnizona" vojske Kraljevine Jugoslavije,[1] da bi ga nemačke vlasti pretvorile u prostor za egzekucije onih koje su oni osudili na smrt.
Strelište se nalazilo na drumu Beograd-Avala u selu Jajinci. Do njega se dolazilo iz dva pravca — iz Beograda i iz Rakovice. Sve egzekucije u Jajincima je vršio nemački 64. policijski bataljon, koji je davao svoje ljudstvo, kako za strelište, tako i za čuvanje logoraša u Beogradu i njihov transport u Jajince. Egzekucije su vršene uglavnom u ranim jutarnjim časovima, a vrlo retko preko dana. Obično bi se nemačke marice parkirale u praskozorje ispred predviđenog logora, a zatim je sledila prozivka po sobama, vezivanje i odvođenje u Jajince. Egzekucije su u manjem broju vršili i vojnici Srpske državne straže, ali kako su streljanja tekla iz godine u godinu, često je dolazilo i do smene vojnika koji su vršili streljanja jer su se pojavljivala prva duševna rastrojstva. Od 1943. godine egzekucije su uglavnom vršili sami Nemci. Najveći broj osuđenika streljan je iz logora na Banjici, iz Sajmišta, iz zatvora Specijalne policije, Gestapoa i logora u Topovskim šupama. Bilo je i primera dovođenja zatvorenika iz ostalih krajeva Srbije i streljanje u Jajincima bez prethodnog boravka u nekom logoru ili zatvoru.
Za kopanje raka u Jajincima obično su angažovani radnici sa Novog groblja u Beogradu. Streljanja su vršena pored Jajinačkog brežuljka (grudobrana) sa leve i desne strane, kod Jajinačke šume i prostora gde se danas nalazi spomenik. Rake su bile duboke, poređane od početka pa do kraja brežuljka, kopane za 100 i 200, pa i za 300 i više leševa. Za vreme spaljivanja žrtava, svedoci su videli najdublju raku na sredini i u njoj je prema iskazima pronađeno preko 7.000 ubijenih lica, mahom Jevreja koji nisu imali prostrelnih rana, što znači da su tu sahranjeni ubijeni iz dušegupki u martu, aprilu i maju 1942. godine.
Na strelištu je za vreme vršenja egzekucija podignuto sedam baraka koje su bile namenjene za ishranu nemačkih vojnika, za smeštaj policijskog bataljona, za smeštaj logoraša koji su čekali izvršenje smrtne kazne, za smeštaj komandanta strelišta, za smeštaj stražara koji su obezbeđivali Jajince i za čuvanje municije i oružja. Za vreme trajanja egzekucija, drum Beograd-Avala bio je zatvoren za bilo koji saobraćaj, a strelište je obezbeđivano sa sve četiri strane. Pristup licima koje nisu imale specijalne objave SS policije nisu dozvoljene i svako zatečeno lice u prečniku od 10 km od strelišta se kažnjavalo smrću.
Streljanja su vršena na razne načine. U slučaju da se radilo o manjoj grupi osuđenika, obično bi komandant voda pucao žrtvama u potiljak, a kada se radilo o masovnim streljanjima, obično su po 10 lica izvođena i postavljana ispred nemačkih vojnika koji su pucali iz pušaka, a bilo je slučajeva da se upotrebljavaju i puškomitraljezi. Po završetku streljanja, grobari bi ukopali leševe, a potom bi ih Nemci odvezli na Novo groblje.
Bekstva sa strelišta uredi
Ovo strelište je važilo za jedno gde je eventualno bekstvo bilo apsolutno isključeno, ali i pored toga sa Jajinaca je uspelo da pobegne za vreme čitave okupacije 10 lica. Jedan broj je pobegao u vreme decembarskih streljanja 1942. godine. U vreme rada na spaljivanju leševa uspelo je da pobegne još 3 lica od kojih su se neki kasnije javili kao svedoci broja streljanih u Jajincima, jer su morali da prebrojavaju svaku spaljenu žrtvu.
Zatvaranje strelišta uredi
Strelište u Jajincima je zvanično zatvoreno poslednjih dana decembra 1943. kada je počelo streljanje u Marinkovoj bari i Jevrejskom groblju, a u Jajincima je vršeno uništavanje dokaza. Poslednje žrtve streljanja u Jajincima bila su 55 Jevreja i 35 Roma koji su streljani 4. aprila 1944. kada su se pogasile lomače nakon poslednjeg spaljenog leša.
Prema svedočanstvima preživelih radnika na spaljivanju leševa koji su svedočili Komisiji za utvrđivanje štete, broj sahranjenih u Jajincima iznosi blizu 80.000 ljudi. Obaveštajni agent Draže Mihailovića Borislav Mesarović je iz kartoteke Gestapoa našao podatak da je od 1941. do kraja avgusta 1943. u Jajincima streljano 13.862 Jevreja i 62.184 Srba, ukupno 76.046 ljudi. To znači da je od avgusta 1943. pa sve do gašenja Jajinačkih lomača streljano još 3.954 lica.[traži se izvor]
Za vreme okupacije Srbije, u Jajincima je streljano 80.000 ljudi. Streljani su Srbi, Jevreji, Romi, pristalice i pripadnici Narodnooslobodilačkog pokreta, pristalice i pripadnici Četničkog pokreta Draže Mihailovića, a bilo je i streljanih kriminalaca i prestupnika, kao i stranaca, ali u vrlo malom broju.
Spomen-park Jajinci uredi
Samo pominjanje imena Jajinci asocira na veliku masovnu grobnicu i na 80.000 streljanih rodoljuba, svih nacionalnosti, najviše srpske.
Prvo obeležje u spomen na žrtve podignuto je 1951. godine na ulazu u strelište, vajara Stevana Bodnarova.
Drugi spomenik žrtvama otkriven je 1. oktobra 1988. godine, a delo je vajara Vojina Stojića. Spomenik je postavljen na mestu gde se ranije nalazila najveća grobna raka na strelištu. Na vrhu spomenika se nalazi beli golub kao simbol mira. Danas je bivše strelište preuređeno u Spomen-park koga posećuju kako domaći tako i inostrani posetioci. Na ovom potezu u toku je izgradnja pravoslavne crkve, parohijskog doma i ostalih objekata slične namene. Postoje mišljenja da ova površina nije primerena za ovakve objekte, jer spomen park prevashodno treba da predstavlja oazu mira, iz pijeteta prema žrtvama.
Izvori i literatura uredi
- Glišić, Venceslav (1970). TEROR I ZLOČINI NACISTIČKE NEMAČKE U SRBIJI 1941-1945. Beograd: Institut za istoriju radničkog pokreta Srbije, Rad. Arhivirano iz originala 22. 01. 2019. g. Pristupljeno 13. 04. 2015.
- Istorijski arhiv grada Beograda (dokumenta Specijalne policije i Gestapoa (BdS).
- Aleksandar Drča, Specijalna Policija, Banjica, Jajinci, Sarajevo, 1954.
- Sima Begović, Logor Banjica, knjige 1 i 2, Beograd, 1989.
- Miloslav Samardžić, General Draža Mihailović i opšta istorija četničkog pokreta, knj.2, NIP Pogledi, Kragujevac, 2005.
