Torak
Torak (mađ. Bégatárnok, rum. Torac) je naselje u opštini Žitište, u Srednjobanatskom upravnom okrugu, u Srbiji. Prema popisu iz 2022. bilo je 1916 stanovnika.
Torak | |
|---|---|
 Rumunska pravoslavna crkva u Malom Toraku | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Srednjobanatski |
| Opština | Žitište |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  2291 |
| — gustina | 27/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 30′ 24″ S; 20° 36′ 14″ I / 45.506733° S; 20.603833° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 80 m |
| Površina | 83,2 km2 |
.svg)  Torak Torak na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 23232 |
| Pozivni broj | 023 |
| Registarska oznaka | ZR |
Geografske odlike uredi
Torak predstavlja po značaju drugu raskrsnicu u žitištanskoj opštini. Od njih se odvaja severoistočni put koji povezuje 4 opštinska naselja i dalje vodi u Rumuniju, i jugoistočni put koji povezuje žitištansku i sečanjsku opštinu. Nalazi se na 80m nadmorske visine.
Ovde se nalazi Spomenik prirode Stablo bresta kod Torka.
Istorija uredi
Torak je jedno od starijih rumunskih naselja u srpskom Banatu. U drugoj polovini 18. veka pominju se susedna mesta Mali i Veliki Torak.[1] Nalazi se na levoj obali Begeja, nekadašnjeg Timišela, na raskrsnici puteva koji vode od Zrenjanina do Temišvara i od Kikinde do Vršca.
Prvo dokumentovano svedočanstvo o postojanju sela datira još iz daleke 1332. godine, kada se Torak pominje na listama papske desetine, u kojima su zabeležena sva primanja tih godina, sačuvana u Arhivu katoličke eparhije u Čanadu. Prema navedenim dokumentima, u Toraku je već 1337. godine osnovana rimokatolička parohija.
Srpska pravoslavna mitropolija u Sremskim Karlovcima, pod čijom su jurisdikcijom dugo vremena (između 1713-1865) bili i banatski Rumuni, uvrstila je Torak među parohije osnovane, "ab immemoriale tempore", smatrajući je kao "parochiam antiquam". Još jedan značajan istorijski dokument pominje ondašnji Torak. U Ratnom dnevniku turskog sultana Bajazita, otkrivenom tek sredinom ovog veka u arhivu Top Kapi Saraja iz Carigrada, otkriva se podatak da u svom pohodu protiv Mirče Starog 1394. godine, posle napada na Slankamen i Titel, prelazeći kroz Bečkerek, Torak, Pardanj, Dimiskar, Oršavu... ulazi u Vlašku, upućujući se prema Rovinama. Saznajemo da Torak pripada Komitatu Keve (Kovin), i da je pod upravom Tamiškog grofa Canki Mikloša (1401—1455).
Torak su 1660. godine posetili kaluđeri iz srpskog manastira Pećke patrijaršije. Izašao je pred njih pop Marinko koji je platio za blagoslov 30 aspri i predao skupljeni prilog od parohijana od 700 aspri.[2]
Između 1713-1718. godine usledio je austrijsko-turski rat, a zatim Požarevački mir (1718) posle kojeg Torak, zajedno sa ostalim banatskim — naseljima, prelazi pod vlast austrijskog carskog dvora. Četiri decenije nakon toga počinje kolonizacija Banata sa "germarisko-katoličkim elementima". Prema Naredbi bečkog dvora od 14. jula 1765. godine, koju je potpisala Marija Terezija, "sva rumunska sela, koja su se našla na putu germanskih kolonista, trebalo je preseliti na druga mesta". Radi se, naime, o Patentu o kolonizaciji carice Marije Terezije od 25. februara 1763. godine, a zatim o Naredbi, odnosno Dekretu, koji je uputila Banatska kancelarija za kolonizaciju 1765. godine, kojim je naređeno iseljavanje rumunskog stanovništva iz istočnog Torontala, kako bi se švapskim kolonistima stvorilo mesto. Ovoj Naredbi je prethodio Memorandum grofa Perlas Riapa, svetovanog upravitelja Banata, poznatog zakletog neprijatelja Rumuna, koji je 1708. godine, zbog nečasnih radnji bio izbačen iz službe i sudski progonjen. Mađarski istoričari veoma detaljno opisuju, sa kojom brutalnošću je Bečki dvor postupao prilikom iseljavanja domaćeg stanovništva, koje se našlo na putu germanskih ekspanzionističkih planova prema istoku. Doseljenici su se nastanili nekoliko kilometara istočnije od današnjeg sela, na Velikom putu ili Carskom drumu. Radi se o putu koji vodi iz Bečkereka (Zrenjanina) za Temišvar. Kolonisti su novim naseljima dali imena sela iz kojih su došli: Serdin i Sakalaz. Naseljenici su bili Rumuni (Vlasi), koji su se našli na putu nemačkih kolonista. Sudeći po Erlerovom izveštaju iz 1774. godine, novonaseljeno selo ima raško(srpsko) i vlaško(rumunsko) stanovništvo. Erler u svom izveštaju ne govori o odnosu stanovništva, niti o njihovom broju.[3] Kasniji izveštaji ne spominju srpsko stanovništvo. Sa ovim nazivima, registruje ih mađarska karta Banata iz 1769. godine. Međutim, nisu dugo ostali na ovom mestu. Posle samo nekoliko godina, pravdajući to "nedovoljnom bezbednošću mesta, koje je izloženo pljačkama i otimačinama", silaze na obalu Begeja, na močvarno zemljište, okruženo visokim vrbama i trskom. Iako je zemljište bilo podložno plavljenju i teško obradivo. Ovde su preci Toračana bili bezbedniji, pošto se nisu nalazili na putu napadača i pljačkaša. Ono što im je bilo potrebno za život stekli su uz mnogo znoja. To je konstatovao i sam car Franc Josif posle svoja tri putovanja kroz Banat: 1768, 1770. i 1773. godine, kada je dva puta prolazio kroz Torak. Posle ovih putovanja su i Rumuni dobili neke olakšice. Dobili su zemlju. Žurili su sa premeravanjem zemlje, tako da su lokalne vlasti dale na korišćenje "Kolonistima po sesiju zemlje (jedan "paor" odnosno po pola sesije ako je porodica bila manja i nije mogla da je obrađuje. Sesija se sastojala od 24 jutra oranice, 6 jutra livade, 3 jutra voćnjaka i 3 jutra opštinskog pašnjaka').
Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir Temišvarske eparhije postojala su dva Torka. Veliki Torak i Mali Torak .Tako je u Velikom Torku bilo četiri sveštenika koji su govorili srpskim i rumunskim jezikom. Bili su to parosi: pop Georgije Popović (rukop. 1752), pop Mihail Popović (1782), pop Aleksije Popović (1790) i pop Dimitrije Petrović (1788). U susednom Malom Torku služi pet sveštenika, koji govore isključivo rumunskim jezikom, mada većina ima tipično srpske generalije. Zapisani su parosi: pop Jovan Popović (rukop. 1772), pop Pavle Popović (1782) i pop Jevtimije Popović (1782). Tu si i dva đakona, Andrej Paulov (1793) i Aleksandar Popović (1796).[4]
Posle ugarske aneksije Banata, život Toračana postaje sve teži. Samo tri godine posle toga, počevši od 1782. godine pa sve do 1848. godine, oni postaju kmetovi na imanju grofa Kiš Isaka, koji uzima u najam oba sela od Bečkog dvora. Zatim, do revolucije iz 1848. god. oba sela prelaze iz ruke u ruku kao vlasništvo raznih grofova, porodice Kiš. Teško stanje Toračana nije se promenilo ni posle revolucije. Bečki dvor je uprkos idejama revolucije 1848. godine, ponovo uzeo zemlju i dodelio je vlasteli, ovoga puta grofu Dukaj Cekonicu, umesto da je podeli seljacima. Na njegovom imanju u Toraku, 1903. godine izbila je seljačka buna koju je vojska ugušila. Bilo je uhapšeno preko 80 rumunskih seljaka iz oba sela, te su osuđeni na zatvor. Usledio je Prvi svetski rat, u kojem je 118 Torađana izgubilo život ratujući u austrougarskoj vojsci. Većina njih je pala na bojnom polju u Galiciji, na ruskom frontu. Mnogi Toračani su odvedeni u rusko zarobljeništvo i stigli do Turkestana. Uslovi života u oba sela nisu se mnogo promenili na bolje ni posle ovog rata. To potvrđuje i seljačka buna iz 1918. na imanju Drakslera, a i pobuna Toračana iste godine, u kojoj je sirotinja opljačkala imovinu grčkih i jevrejskih trgovaca što je uticalo da oni napuste selo, kao i da stanovništvo masovno ode u Dobrudžu, Francusku i preko okeana u Argentinu i SAD (1929, 1930, 1931. i 1932. godine).[traži se izvor]
Godine 1947. dva sela Mali Torak i Veliki Torak se spajaju u jedno selo koje nazivaju Begejci. Oko 1960. godine Begejci su bili opštinsko sedište, a od 1960. godine, nakon nove teritorijalno-administrativne organizacije zemlje, selo pripada opštini Žitište.
Nakon Drugog svetskog rata, dolazi i do prve pojave srpskog stanovništva, kolonizacijom Srba iz Bosne i Hercegovine. Za doseljenike je izgrađena nova četvrt na obroncima sela, pod nazivom Zeleno polje.[1]
Drugi talas dosenjenika iz Bosne i Hercegovine dolazi nakon ratova devedesetih.[5]
Demografija uredi
U naselju Torak živi 2281 punoletni stanovnik, a prosečna starost stanovništva iznosi 43,0 godina (40,5 kod muškaraca i 45,3 kod žena). U naselju ima 1016 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,80.
Stanovništvo u ovom naselju veoma je nehomogeno, a u poslednja tri popisa, primećen je nagli pad u broju stanovnika.
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 8 | 6 | ||
| 80+ | 47 | 73 | ||
| 75—79 | 51 | 103 | ||
| 70—74 | 68 | 94 | ||
| 65—69 | 83 | 109 | ||
| 60—64 | 85 | 128 | ||
| 55—59 | 81 | 98 | ||
| 50—54 | 92 | 68 | ||
| 45—49 | 100 | 108 | ||
| 40—44 | 107 | 81 | ||
| 35—39 | 89 | 91 | ||
| 30—34 | 75 | 75 | ||
| 25—29 | 64 | 78 | ||
| 20—24 | 72 | 79 | ||
| 15—19 | 89 | 74 | ||
| 10—14 | 103 | 74 | ||
| 5—9 | 83 | 81 | ||
| 0—4 | 74 | 59 | ||
| Prosek : | 40,5 | 45,3 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 1.111 | 295 | 696 | 87 | 33 | 0 |
| Ženski | 1.265 | 209 | 696 | 316 | 42 | 2 |
| UKUPNO | 2.376 | 504 | 1.392 | 403 | 75 | 2 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 663 | 453 | 0 | 1 | 93 |
| Ženski | 382 | 244 | 1 | 0 | 41 |
| UKUPNO | 1.045 | 697 | 1 | 1 | 134 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 2 | 35 | 33 | 4 | 6 |
| Ženski | 0 | 0 | 34 | 3 | 2 |
| UKUPNO | 2 | 35 | 67 | 7 | 8 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 1 | 0 | 11 | 9 | 8 |
| Ženski | 1 | 2 | 6 | 21 | 21 |
| UKUPNO | 2 | 2 | 17 | 30 | 29 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 6 | 0 | 0 | 1 | |
| Ženski | 4 | 1 | 0 | 1 | |
| UKUPNO | 10 | 1 | 0 | 2 | |
Galerija uredi
-
Rumunska pravoslavna crkva u Malom Torku -
Rumunska pravoslavna crkva u Velikom Torku
Reference uredi
- ^ J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.
- ^ Dušan Popović, S. Matić: "O Banatu i stanovništvu Banata u 17. veku", Sremski Karlovci 1931.
- ^ Erler, navedeno delo
- ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 9/2017.
- ^ Promocija knjige istorijske migracije
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
Spoljašnje veze uredi
- [2] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. mart 2016)
- Web prezentacija sela Torak
- Satelitska mapa (Wikimapia)[mrtva veza]
- Plan naselja na mapi (Mapquest)
