Википедија

Tursko-jermenski rat

Tursko-jermenski rat, u Turskoj poznat pod imenom Istočna operacija[10] ili Istočni front (tur. Doğu Cephesi) Turskog rata za nezavisnost, odnosi se na sukob u jesen 1920. godine između Jermenije i Turskog nacionalnog pokreta, nakon potpisivanja sporazuma u Sevru. Nakon početnog obnavljanja jermenske države na delovima njenih pređašnjih teritorija (današnja Turska), vojska Turskog nacionalnog pokreta pod Kazimom Karabekirom zaustavila je novo uspostavljanje i porazila Jermeniju, i ponovo zauzela teritoriju koju je Osmansko carstvo izgubilo od Ruske Imperije 1855. i 1878. godine.[1]

Tursko-jermenski rat
Deo Turskog rata za nezavisnost, Genocid nad Jermenima

Jermenski civili beže iz Karsa nakon što su ga zauzele turske snage.
Vreme24. septembar — 2. decembar 1920.[1]
Mesto
Zakavkazje
Ishod

Turska pobeda zbog ruske intervencije

Sukobljene strane
Turska Turska
Jermenija Jermenija
Komandanti i vođe
Turska Kazim Karabekir
Turska Ruštu Paša
Turska Osman Koptagel
Turska Kavit Erdel
Turska Kazim Orbaj		 Jermenija Drastamat Kanajan
Jermenija Hamo Ohandžanjan
Jermenija Ruben Ter-Minazjan
Jermenija Hristofor Araratov
Jačina
Turska 50,000 [2][3] -60,000 [4][5] Jermenija 20,000 [6]
Žrtve i gubici
60,000-98,000 [7] ili 198,000-250,000 [7][8][9] Jermenskih civila je ubijeno

Turska vojna pobeda bila je praćena sovjetskom okupacijom i sovjetizacijom Jermenije. Moskovski mir (mart 1921) između Sovjetske Rusije i Turske, i povezani Karski mir (oktobar 1921) potvrdili su teritorijalne dobitke koje je napravio Karabekir i odredili modernu tursko–jermensku granicu.

Jermenija je imala teritorijalne sporove sa Osmanskim carstvom. Osmanlije su pokušale da proteraju Jermene sprovodeći genocid i okupirajući Južni Kavkaz tokom leta 1918. godine. Jermenija se odupirala sve dok savezničke snage nisu pobedile u Prvom svetskom ratu. Osmanlije su držale svoje trupe na tim područjima sve do proleća 1919. godine.

Pozadina sukoba uredi

Raspadom Ruske Imperije tokom Februarske revolucije 1917. godine i Zakavkaske DFR u maju 1918. godine, Jermeni su na Južnom Kavkazu proglasili svoju nezavisnost i formalno uspostavili Demokratsku Republiku Jermeniju.[11] Tokom dve godine postojanja, mala republika, sa prestonicom u Jerevanu, bila je suočena sa brojnim problemima koji su je dodatno oslabili, suočavajući se sa žestokim teritorijalnim sporovima sa susedima i užasnom izbegličkom krizom.[12]

Najveći problem Jermenije je bio spor sa zapadnim susedom, Osmanskim carstvom. Osmanlije su ubile u genocidu čak 1,5 miliona Jermena. Iako su vojske Osmanskog carstva okupirale Južni Kavkaz u leto 1918. godine i bile spremne da slome Jermensku Republiku, Jermenija se opirala do kraja oktobra, kada je Osmansko carstvo potpisalo kapitulaciju savezničkim snagama. Iako su Osmansko carstvo delimično okupirali saveznici, i iako su bili napadnuti od francusko-jermenskih snaga iz Kilikijske kampanje , Turci nisu povukli svoje trupe na predratnu rusko-tursku granicu sve do februara 1919. godine gde su zadržali brojne mobilisane trupe.[13]

Boljševički i Turski nacionalni pokreti uredi

Tokom Prvog svetskog rata i na mirovnoj konferenciji u Parizu, saveznici su obećali da će kazniti Turke i nagraditi neke, ako ne i sve, istočne provincije pripajanjem Jermenskoj Demokratskoj Republici.[14] Ali saveznici su se više brinuli o zaključivanju mirovnih sporazuma sa Nemačkom i drugim evropskim članovima Centralnih sila. U pitanjima vezanim za Bliski istok, glavne sile, Velika Britanija, Francuska, Italija i Sjedinjene Američke Države, imale su suprotstavljene interese u uticajnim sferama koje je trebalo da preuzmu. Dok su postojali unutrašnji sporovi između saveznika, a Sjedinjene Države nisu bile voljne da prihvate mandat nad Jermenijom, nezadovoljni elementi u Osmanskom carstvu su 1920. godine počeli da se odriču odluka koje je donela Osmanska vlada u Konstantinopolju, udružili su se i formirali Turski nacionalni pokret pod vođstvom Mustafe Kemala Ataturka.[15] Turski nacionalisti su smatrali da je bilo kakva podela nekadašnjih osmanskih zemalja (i naknadne raspodele na neturske vlasti) neprihvatljiva. Njihov cilj je bio da "garantuju sigurnost i jedinstvo zemlje".[16] Boljševici su saosećali sa turskim pokretom zbog međusobnog protivljenja "zapadnom imperijalizmu", kako su ga boljševici nazvali.[17]

U poruci Vladimiru Lenjinu, vođi boljševika, 26. aprila 1920., Kemal Ataturk je obećao da će koordinirati svoje vojne operacije sa boljševičkom "borbom protiv imperijalističkih vlada" i zatražio 5 miliona lira u zlatu, kao i oružje "kao prvu pomoć" svojim snagama.[18] Lenjinova vlada je 1920. godine snabdela kemaliste sa 6.000 pušaka, više od pet miliona pušaka i 17.600 projektila, kao i 200,6 kg zlatnih poluga, u naredne dve godine iznos pomoći se povećao.[19] Na pregovorima u Moskvi 1921. boljševici su zahtevali da Turci ustupe Batum i Nhčivansku Autonomnu SSR, i takođe su zahtevali veća prava na Bosforu i Dardanelima.[20] Uprkos turskim ustupcim, finansijske i vojne pomoći su kasnile.[20] Tek nakon odlučujuće bitke kod Sakarje (avgust–septembar 1921), pomoć je počela brže da pristiže.[20] Nakon mnogo odlaganja, Jermeni su od saveznika u julu 1920. primili oko 40.000 uniformi i 25.000 pušaka sa velikom količinom municije.[21]

Tek u avgustu 1920. godine saveznici su izradili mirovno rešenje za Bliski istok na sporazumu u Sevru. Sjedinjene Države su odbile da preuzmu Jermenski mandat u maju te godine, ali su saveznici odredili SAD da odrede zapadne granice republike. SAD su dodelile Jermeniji četiri od šest istočnih provincija Osmanskog carstva, uključujući izlaz na Crnom moru.[22] Sporazum iz Sevra potvrdio je Kemalove sumnje u vezi sa savezničkim planovima za podelu carstva. Prema istoričaru Ričardu Hovanisijanu, njegova odluka da naredi invaziju na Jermeniju imala je za cilj da pokaže saveznicima da "sporazum neće biti prihvaćen i da neće biti mira dok Zapad ne bude spreman da ponudi nove uslove u skladu sa zahtevima Turskog nacionalnog pakta. "[23]

Aktivna faza uredi

 
Mapa rata

Početna faza uredi

 
Teritorija Jermenije 1920.

Prema turskim i sovjetskim izvorima, turski planovi za povratak nekadašnjih osmanskih zemalja na istoku su postojali još u junu 1920. godine.[24] Koristeći turske izvore, Bilal Šimšir je sredinu juna odredio kao početak turskih priprema za kampanju na istoku.[25] Neprijateljstva su prvo počela kemalove snage.[26] Kazim Karabekir je dobio komandu nad novoformiranim Istočnim frontom 9. juna 1920.[27] a 13. ili 14. juna dobio ovlašćenja vojne policije nad svim civilnim i vojnim zvaničnicima Istočnog fronta.[28] Sukobi između turskih snaga i jermenske vojske na granici kod Karsa su bili česti tokom tog leta, mada sveobuhvatna neprijateljstva nisu izbila sve do septembra. Ubeđen da saveznici neće doći u odbranu Jermenije i svesni da lideri Jermenske DR nisu uspeli da dobiju priznanje svoje nezavisnosti od strane sovjetske Rusije, Kemal je naredio generalu Kazimu Karabekiru da napadne Jermeniju.[29] U 2:30 ujutro 13. septembra, pet bataljona iz turskog vojnog korpusa prešlo je tursko-jermensku granicu i iznenadilo retko rasprostranjene i nepripremljene jermenske armije u Oltiju i Penjakiju (sada selo Penek u okrugu Sarikamiša). Do zore, Karabekirove snage su okupirale Penjak, a Jermeni su pretrpeli najmanje 200 žrtava i bili su primorani da se povuku na istok prema Sarikamišu.[30] Kako ni savezničke sile ni sovjetska Rusija nisu reagovale na turske operacije, Kemal je 20. septembra odobrio Karabekiru da nastavi dalje i zauzme Kars i Kagizman.

U tom periodu Karabekirov 15. korpus je brojao četiri divizije. U tri sata ujutro 28. septembra, četiri divizije 15. korpusa napredovale su prema Sarikamišu, stvarajući takvu paniku da su Jermeni napustili grad dan ranije pre nego što su Turci stigli.[31] Oružane snage su krenule ka Karsu, ali su zaustavljene od strane Jermenskog otpora. Početkom oktobra, jermenska vlada je tvrdila da su saveznici intervenisali i zaustavili turski napredak, ali to nisu iskoristili. Većina raspoloživih britanskih snaga na Bliskom istoku bila je koncentrisana na razbijanje plemenskih ustanaka u Iraku, dok su se Francuska i Italija takođe borile protiv turskih revolucionara u blizini Sirije i italijanske Antalije.[32] Susedna Gruzija je za vreme sukoba objavila stanje neutralnosti.

Dana 11. oktobra sovjetski punomoćnik Boris Legran stigao je u Jerevan sa tekstom za pregovore o novom sovjetsko-jermenskom sporazumu.[33] Sporazumom potpisanim 24. oktobra osigurana je sovjetska podrška.[33] Najvažniji deo ovog sporazuma odnosio se na Kars, za koji je Jermenija dobila obećanje da će biti obezbeđen.[33] Turski nacionalni pokret nije bio zadovoljan mogućim sporazumom između Sovjeta i Jermenije. Karabekir je obavešten od strane Vlade velikog nacionalnog veća o sporazumu Borisa Legrana i naloženo mu je da reši pitanje Karsa. Istog dana kada je potpisan sporazum između Jermenije i Sovjetske Rusije, Karabekir je premestio svoje snage ka Karsu.

Osvajanje Karsa uredi

Karabekirove snage su 24. oktobra pokrenule novu, masovnu kampanju protiv Karsa.[32] Jermeni su napustili grad, koji je do 30. oktobra bio pod punom turskom okupacijom.[34] Turske snage su nastavile da napreduju, a nedelju dana nakon zauzimanja Karsa preuzele su kontrolu nad Alekandropoljom (današnji Gjumri, Jermenija.)[1] Turci su 12. novembra takođe zauzeli strateško selo Agin, severoistočno od ruševina bivše jermenske prestonice Ani, i planiralo da krenu ka Jerevanu. Gruzija je 13. novembra prekinula svoju neutralnost. Ona je zaključila sporazum sa Jermenijom o napadu na sporni region Lori, koji je uspostavljen kao neutralna zona (kondominijum Šulavera) između dva naroda početkom 1919.[35]

Sporazum u Aleksandropolju uredi

 
Članak iz Njujork tajmsa, 10. decembar 1920.

Turci, sa sedištem u Alekandropolju, postavili su Jermenima ultimatum koji su bili primorani da prihvate. Sastavljen je bio od radikalnim zahtevima koji su ugrožavala postojanje Jermenije kao održivog entiteta. Jermeni su prvo odbili njihove zahteve, ali kada su Karabekirove snage nastavile da napreduju, bili su primorani da kapituliraju.[32] 18. novembra 1920. godine zaključili su sporazum o prekidu vatre.[1] Tokom invazije, turska vojska sprovodila je masovne zločine nad jermenskim civilima. To uključuje masovna silovanja i masakre u kojima je na desetine hiljada civila pogubljeno. Zločini su se dogodili u Karsu i Aleksandropolju.[7][8][9]

Dok su se pregovarali uslovi poraza između Karabekira i jermenskog ministra spoljnih poslova Aleksandra Hatisova, Josif Staljin, po zapovesti Vladimira Lenjina, je naredio Grigoriju Ordžonikidzeu da uđe u Jermeniju iz Azerbejdžana kako bi uspostavio novu boljševičku vlast u zemlji. 29. novembra sovjetska 11. armija je napala Jermeniju u Karavansaraiju (današnji Idževan).[32]

Nakon zauzimanja Jerevana i Vagaršapata od strane boljševičkih snaga 2. decembra 1920., jermenska vlada je potpisala Aleksandropoljski sporazum 3. decembra 1920., iako više nije postojala kao pravno lice.[1] Sporazum je zahtevao od Jermenije da razoruža većinu svojih vojnih snaga, kao i da ustupi svu osmansku teritoriju koja je bila dodeljena Jermeniji Sevrskim sporazumom. Jermenski parlament nikada nije ratifikovao sporazum, jer se sovjetska invazija dogodila u isto vreme, a komunisti su preuzeli zemlju.

Posledice uredi

 
Sovjetsko-turska granica uspostavljena Karskim mirom.

Krajem novembra 1920. godine došlo je do komunističkog ustanka u Jermeniji. Dana 28. novembra 1920. godine, okrivljujući Jermeniju za invaziju u Šaruru (20. novembra) i Karabah (21. novembar), 11. crvena armija pod komandom Anatolija Gekera prešla je granicu između Jermenije i sovjetskog Azerbejdžana. Drugi Sovjetsko-jermenski rat je trajao nedelju dana. Iscrpljena šestogodišnjim ratovima i sukobima, jermenska armija i stanovništvo nisu bili u stanju da aktivno učestvuju u još jednom sukobu.

Kada je Crvena armija ušla u Jerevan 4. decembra 1920. godine, vlada Jermenske Republike se efektivno predala. 5. decembra, u grad je ušao Jermenski revolucionarni komitet (Revkom, koji se sastojao uglavnom od Jermena iz Azerbejdžana). A 6. decembra, Čeka, Džerinskijeva tajna policija, ušla je u Jerevan. Sovjeti su preuzeli kontrolu i Jermenija je prestala da postoji kao nezavisna država.[32] Ubrzo nakon toga, boljševici su proglasili Jermensku Sovjetsku Socijalističku Republiku.

Nagodba uredi

Glavni članak: Karski mir

Rat u Zakavkazju bio je završen sporazumom o prijateljstvu između Vlade velikog nacionalnog veća (koja je proglasila Tursku Republiku 1923. godine), i Sovjetske Rusije (Ruska SFSR). "Sporazum o prijateljstvu i bratstvu" (Sporazum u Moskvi 1921) potpisan je 16. marta 1921. Zatim je usledio nastavak na Sporazumu u Karsu, koji su potpisali predstavnici Azerbejdžanske SSR, Jermenske SSR, Gruzijske SSR, i Vlada velikog nacionalnog veća, na kome je Adžarija ustupljena Sovjetskoj Gruziji u zamenu za Karsku teritoriju (današnji turski vilajeti: Kars, Igdir i Ardahan). Prema sporazumu, autonomna Nahčivanska oblast stavljena aje pod Azerbejdžanskim protektoratom.

Vidi još uredi

Beleške uredi

  1. ^ a b v g d Dr. Andrew Andersen, Ph.D., Atlas of Conflicts: Turkish-Armenian War
  2. ^ Kadishev, A.B. (1960), Intervenciя i graždanskaя voйna v Zakavkazьe [Intervention and civil war in the South Caucasus], Moscow, str. 324 
  3. ^ Andersen, Andrew. „TURKEY AFTER WORLD WAR I: LOSSES AND GAINS”. Centre for Military and Strategic Studies. 
  4. ^ Guaita, Giovanni (2001), 1700 Years of Faithfulness: History of Armenia and its Churches, Moscow: FAM, ISBN 5-89831-013-4 
  5. ^ On the right of self-determination of the Armenian people of Nagorno-Karabakh
  6. ^ (jezik: francuski) Ter Minassian, Anahide (1989). La république d'Arménie. 1918–1920 La mémoire du siècle. Brussels: éditions complexe, p. 220. ISBN 2-87027-280-4.
  7. ^ a b v These are according to the figures provided by Alexander Miasnikyan, the President of the Council of People's Commissars of Soviet Armenia, in a telegram he sent to the Soviet Foreign Minister Georgy Chicherin in 1921. Miasnikyan's figures were broken down as follows: of the approximately 60,000 Armenians who were killed by the Turkish armies, 30,000 were men, 15,000 women, 5,000 children, and 10,000 young girls. Of the 38,000 who were wounded, 20,000 were men, 10,000 women, 5,000 young girls, and 3,000 children. Instances of mass rape, murder and violence were also reported against the Armenian populace of Kars and Alexandropol: see Vahakn N. Dadrian. (2003). The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. New York: Berghahn Books, pp. 360–361. ISBN 1-57181-666-6.
  8. ^ a b Armenia: The Survival of a Nation, Christopher Walker, 1980.
  9. ^ a b Akçam, Taner (2007). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. str. 327. 
  10. ^ "The liberation of Sarikamis and Kars formed a part of our Eastern Operation, and as is known this operation was against Armenians" - D. Akbulut, The liberation of Sarikamis and Kars According to the Albayrak Newspaper, in "Kars and Eastern Anatolia in the Recent History Symposium", Ankara 1994.
  11. ^ For the period leading up to independence see Richard G. Hovannisian (1967). Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-00574-0.
  12. ^ The full history of the Armenian republic is covered by Richard G. Hovannisian, Republic of Armenia. 4 Vols. Berkeley: University of California Press, 1971–1996.
  13. ^ Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919, Vol. I. Berkeley: University of California Press. str. 416ff. ISBN 0-520-01984-9. 
  14. ^ Hovannisian, Richard G. "The Allies and Armenia, 1915–18." Journal of Contemporary History. Vol. 3, No. 1 (Jan., 1968), pp. 145–168.
  15. ^ Hovannisian, Richard G. (1982). The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919–1920. Berkeley: University of California Press. str. 20—39, 316—364, 404—530. ISBN 0-520-04186-0. 
  16. ^ Goal of the Turkish National Movement
  17. ^ Hovannisian, Richard G. "Armenia and the Caucasus in the Genesis of the Soviet-Turkish Entente." International Journal of Middle East Studies, Vol. 4, No. 2 (April, 1973), pp. 129–147.
  18. ^ (jezik: ruski) Mezhdunarodnaya Zhizn, 1963, № 11, pp. 147–148. The first publication of Kemal's letter to Lenin, in excerpts, in Russian.
  19. ^ (jezik: ruski) Mezhdunarodnaya Zhizn, 1963, № 11, p. 148.
  20. ^ a b v Erik J. Zürcher: Turkey: A Modern History, I.B.Tauris, 2004, ISBN 1860649580, p. 153.
  21. ^ (French) Ter Minassian, Anahide (1989). La république d'Arménie. 1918–1920 La mémoire du siècle, Brussels: Éditions complexe, ISBN 2-87027-280-4, p. 196.
  22. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 40–44.
  23. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, p. 180.
  24. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, p. 194, note 27.
  25. ^ (jezik: turski) Şimşir, Bilâl N. Ermeni Meselesi, 1774–2005 (The Armenian Question, 1774–2005). Bilgi Yayınevi, 2005, p. 182.
  26. ^ Vital issues in modern Armenian history: a documented exposé of misrepresentations in Turkish historiography, pages 45-62
  27. ^ (jezik: turski) T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademlerdeki Komutanların Biyografileri, Genkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972.
  28. ^ "Kâzım Karabekir Paşa, Doğu Cephesi'nde bulunan bütün sivil ve askeri makamlar üzerinde seferdeki ordu komutanlığı yetkisine haizdir": (jezik: turski) Kemal Atatürk, Atatürk'ün bütün Eserleri: 23 Nisan-7/8 Temmuz 1920 (The Complete Works of Atatürk: 23 April-7/8 July). Kaynak Yayınları, 2002, p. 314. ISBN 978-975-343-349-5.
  29. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 182–184.
  30. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 184–190.
  31. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 191–197.
  32. ^ a b v g d Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, p. 237. ISBN 0-226-33228-4
  33. ^ a b v Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, p. 259.
  34. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 253–261.
  35. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 222–226.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Турско-јерменски_рат&oldid=27028271”