Википедија

Urmija (jezero)

Urmija (pers. دریاچه ارومیه Daryacheh-ye Orumieh; azerski: ارومیه گولو, ارومیه گولی; antičko ime: Matien jezero) je slano jezero[1] 8–11% in spring, 26–28% in late autumn[2] i Iranu nadomak granice sa Turskom.[3][4] Jedno je od tri velika jezera istorijske Jermenije, zajedno sa Jezerima Van i Sevan. Nalazi se između iranskih pokrajina Istočnog i Zapadnog Azerbejdžana i zapadno od južnog dela Kaspijskog jezera. Sa površinom od 5200 km² predstavlja najveće jezero u državi i jedno je od dva slana jezera Irana. Urmija je najveće jezero na Bliskom istoku i šesto najveće slano jezero na svetu. Najveća dužina jezera je 140 km, dok je u najširem pojasu jezero široko 55 km.[5] Urmija sadrži i 102 ostrva. Ovo jezero je zaštićeno kao nacionalni park Irana.

Urmija
Urmija (jezero)
Koordinate37° 42′ 00″ S; 45° 19′ 00″ I / 37.7° S; 45.316667° I / 37.7; 45.316667
37° 42′ 00″ S; 45° 19′ 00″ I / 37.7° S; 45.316667° I / 37.7; 45.316667
Tipprirodno, slano
Zemlje basena Iran
Maks. dužina140 km
Maks. širina55 km
Površina5200 km2
Maks. dubina16 m
Urmija na karti Irana
Urmija
Urmija
Vodena površina na Vikimedijinoj ostavi

Do kraja 2017. godine jezero se smanjilo na 10 % svoje pređašnje veličine te na 1/60 zapremine vode iz 1998. godine, a sve zbog dugotrajne suše u Iranu i pregradnje lokalnih reka koje se u njega ulivaju, te ispupmavanja podzemnih voda iz okolnog područja.[6] Ovaj sušni period je prekinut 2019. godine, a jezero se sada ponovo puni. Oporavak jezera nastavljen je i 2020. godine, što zbog iznadprosečnih oborina, što zbog programa obnove jezera Urmija.[7]

Naziv uredi

Ričard Nelson Fraj predlagao je urartijsko poreklo za ime,[8] dok je Tomas Barov povezao poreklo imena Urmija s indo-iranskim rečimaː urmi za talas i urmya za talasast.[9]

Verojatnija etimologija bila bi iz neoaramejskog asirsko-kaldejskog, a koji se sastoji od reči ur što znači grad i reči mia što znači voda. Zajedno, to bi u prevodu značilo vodeni grad, što grad Urmija i jeste: grad na vodi istoimenog jezera.

Lokalno, jezero se na persijskom naziva Daryāche-ye Orūmiyeh (دریاچه ارومیه), na azerskom kao Urmia gölü, dok ga na kurdskom jeziku zove Deryaçeya Wirmê. Tradicionalno jermensko ime je Kaputan tsov (Կապուտան ծով), što u doslovnom prevodu znači plavo more. Stanovnici ostrva Šahi, jezero na azerbejdžanskom zovu Daryā što u prevodu znači more.[10][11][12]

Njegovo staropersijsko ime bilo je Čičast, što znači „blistav”, što je referenca na blistave mineralne čestice koje se nalaze u vodi jezera i koje su pronađene uz njegove obale. U srednjem veku postalo je poznato kao jezero Spauta ili jezero Kabuda (Kabodan) u jermenskoj geografiji,[13] od reči azur na persijskom ili kapuyt ('կապույտ') na armenskom. Njegovo latinsko ime bilo je Lacus Matianus, pa se u nekim tekstovima spominje kao jezero Matianus ili jezero Matiene, prema drevnom narodu Mitani koji je živeo na tom području.

Istorija uredi

Oko područja jezera Urmija, može se naći mnoštvo arheoloških nalazišta, koja sežu sve do razdoblja Neolita. Arheološkim istraživanjama naselja koja su se nalazila na tim područjima, došlo je do pronalaska artefakta koji datiraju od 7000. p. n. e. i kasnije. Iskopine na arheološkom nalazištu Tepe Hasanlu jugozapadno od jezera Urmija, otkrile su nastambine koje datiraju čak do šestog veka pre nove ere. Srodno mesto je takođe Janik Tepe, na istočnoj obali jezera Urmija, koje je tokom 1950-tih i 60-tih iskopavao C. A. Barni.[14]

Još jedno važno nalazište na tom području, otprilike iz istog doba, je Hadži Firuz Tepe, gde su otkriveni neki od najstarijih arheoloških dokaza o vinu od grožđa. Kul Tepe Džolfa je mesto u okrugu Džolfa od oko 10 km južno od reke Arakses. Datira iz halkolitnog perioda (5000—4500. p. n. e.). Grobne humke, kurgani, Se Girdan nalaze se na južnoj obali jezera Urmija. Neke od njih je 1968. i 1970. godine iskopao O. Muskarela. Sada se smatra da datiraju iz druge polovine četvrtog veka, iako se prvobitno mislilo da su mnogo mlađe.[15]

Jedan od prvih spominjanja jezera Urmija je iz asirskih zapisa iz devetog veka p. n. e. Tamo se u zapisima iz vladavine Šalmanasera III (858–824. p. n. e.) spominju dva imena na području jezera Urmija: Parsuvaš (tj. Persijanci) i Mataj (tj. Mitani). Nije potpuno jasno je li se to odnosilo na mesta ili plemena i kakav je njihov odnos bio s naknadnim popisom osobnih imena i „kraljeva”. Mataji su bili Medijci i jezično ime Parsuvaš odgovara staropersijskoj reči pārsa, ahemenidskoj etnolingvističkoj oznaci.[16]

Jezero Urmija bilo je središte Manejskog kraljevstva. Na južnoj strani jezera nalazilo se potencijalno manejsko naselje, predstavljeno ruševnim humkom Hasanlu. Njih su preplavili Matijani ili Matieni, iranski narod koji se identifikuju različito i to kao Skiti, Sake, Sarmati ili Kimerijci. Još uvek nije jasno je li jezero dobilo ime po narodu ili narod od jezera, ali država se prozvala Matiene ili Matijane, te je jezeru dala latinsko ime.

Bitka za Urmiju vodila se u blizini jezera 1604. godine, za vreme Osmansko-safavidskog rata od 1603-1618. godine. U posljednjih petsto godina područje oko jezera Urmia bilo je dom Azerbajdžanaca, Iranaca, Asiraca i Armenaca.

 
Gradnja mosta preko jezera

Hemija uredi

 
Satelitski snimak iz 2003. godine; po sredini jezera vidljiv je most u izgradnji

Glavni katjoni u vodi jezera Urmija su Na+, K+, Ca2+, Li+ i Mg2+, dok su glavni anjoni Cl−, SO42−, HCO3−. Koncentracija Na+ i Cl− je otprilike četiri puta veća od one uobičajene koncentracije u morskoj vodi. Natrijumovi ioni su u nešto većoj koncentraciji na jugu jezera u poređenju sa severom jezera, što bi moglo biti posledica manje dubine jezera na jugu, kao i bržeg isparavanja.

Jezero je podeljeno na severno i južno, te je odvojeno mostom i pripadajućim nasipom koji je dovršen 2008. godine. Most pruža samo 1,5 km razmaka u nasipu, što omogućava tek malu razmenu vode između dva dela. Usled suše, te povećane potrebe i potražnje za poljoprivrednom vodom u bazenu jezera, slanost jezera je posljednjih godina naglo porasla, na više od 300 g/l, dok su velike površine korita jezera isušene.[17]

Ostrva uredi

Urmijsko jezero imalo je do 102 otoka.[18] Otok Shahi bio je najveći, no nakon pada razine jezera on postaje poluotok povezan s istočnom obalom.[1][19] Otok Shahi je mjesto ukopa Hulagu-kana, jednog od unuka Džingis-kana, i Hulagu-kanova sina Abaka-kana. Oba su kana ukopana u dvorcu 300 m ispod litica uz obalu otoka.[20]

Godine 1967. iranska uprava za životnu sredinu poslala je tim naučnika da prouče ekologiju ostrva Šahi. Rezultati studije uključivali su i načine razmnožavanja račića Artemia i bili su objavljeni u naučnom časopisu Iranian Scientific Sokhan. Na ostrva je dovedeno stado iranskih antilopa i gazela, od kojih su neke preživele do današnjeg dana. Persijski leopardi preživjeli su godinama, ali su izumrli početkom 1980-ih.

Pritoke uredi

Urmijsko jezero napaja trinaest stalnih reka, te mnogo manjih izvora, kao i padaline koje idu direktno u jezero.[3] Polovina tih dotoka dolazi iz reka Zarinej i Siminej.[3] Budući da nema isticanja vode iz jezera, ona se gubi samo isparavanjem.[3]

Pritoke jezera Urmijeː Aji Čaj, Alamlou, Barandouz, Gadar, Gaje, Lejlan, Mahabad, Nazlou, Rozeh, Šahar, Simineh, Zarine-Rud, Zarinej i reka Zola.

Reference uredi

  1. ^ a b Stevens, Lora R.; Djamali, Morteza; Andrieu-Ponel, Valérie; de Beaulieu, Jacques-Louis (1. 4. 2012). „Hydroclimatic variations over the last two glacial/interglacial cycles at Urmia Lake, Iran”. Journal of Paleolimnology. Springer Netherlands. 47 (4): 647. S2CID 128970562. doi:10.1007/s10933-012-9588-3. 
  2. ^ Urmia Lake. 2012. Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 14 August 2015, from http://www.britannica.com/EBchecked/topic/619901/Lake-Urmia
  3. ^ a b v g Henry, Roger (2003). Synchronized chronology: Rethinking Middle East Antiquity: A Simple Correction to Egyptian Chronology Resolves the Major Problems in Biblical and Greek Archaeology Algora Publishing. New York. str. 138. ISBN 0-87586-191-1. 
  4. ^ Brill's first encyclopaedia of Islam, vol. 7. citing Strabo and Ptolemy. 1913—1936. str. 1037. 
  5. ^ Britanica (2011-09-04). „Lake Urmia”. Britanica.com. 
  6. ^ Stone, Richard (2015-09-02). „Feature: Saving Iran's great salt lake”. 
  7. ^ Dudley, Dominic (2020-05-29). „Iran’s Lake Urmia: How A Dying Salt Lake Is Being Brought Back From The Brink”. 
  8. ^ Nelson Frye, Richard (1984). The history of ancient Iran. München. str. 48–49. 
  9. ^ Burrow, T. (1973). „The Proto-Indoaryans,”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 2: 123—140 — preko Cambridge University Press. 
  10. ^ Amurian, A.; Kasheff, M. (1986-12-15). „Armenians of modern Iran”. Encyclopædia Iranica. Arhivirano iz originala 26. 10. 2018. g. Pristupljeno 24. 11. 2021. 
  11. ^ Russell, James R. (1987). Zoroastrianism in Armenia/Urmia Lake, called Kaputan cov by Arm. geographers... Harvard University. str. 430. 
  12. ^ G. Badalyan. „Armenian Highland”. Institute for Armenian studies of Yerevan State University. 
  13. ^ „Shahnameh”. 
  14. ^ C. A. Burney (1961). Excavations at Yanik Tepe, North-West-Iran. Iraq 23. str. 138ff. 
  15. ^ O. W. Muscarella (2003). "The Chronology and Culture of Se Girdan: Phase III", Ancient Civilizations from Scythia to Siberia 9/1-2. str. 117—31. 
  16. ^ Skjærvø (2006). "Iran, vi(1). Earliest Evidence". Iran: Encyclopaedia Iranica, Vol. 13. 
  17. ^ Alireza Asem; Fereidun Mohebbi; Reza Ahmadi (2012). „Drought in Urmia Lake, the largest natural habitat of brine shrimp Artemi” (PDF). Internet Archive Wayback Machine. Arhivirano iz originala 01. 04. 2016. g. Pristupljeno 24. 11. 2021. 
  18. ^ List from: Farahang-e Joghrafiyayi-e shahrestânhâ-ye Keshvar (Shahrestân-e Orumiyeh), Tehran 1379 Hs.
  19. ^ Asem, Alireza; Eimanifar, Amin; Djamali, Morteza; De los Rios, Patricio; Wink, Michael (2014). „Biodiversity of the Hypersaline Urmia Lake National Park (NW Iran)”. Diversity. 6: 102—132. doi:10.3390/d6010102  . 
  20. ^ Boyle, John Andrew (1974). "The Thirteenth-Century Mongols' Conception of the After Life: The Evidence of their Funerary Practices". Mongolian Studies. Mongolia Society. str. 1ː7. 

Literatura uredi

  • „Iran Guide”. National Geographic. 14. 6. 2013. Arhivirano iz originala 12. 12. 2009. g. Pristupljeno 26. 11. 2014. 
  • Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). „Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material”. Nature Communications. 11 (1): 5978. ISSN 2041-1723. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. 
  • Murray, N.J.; Phinn, S.R.; DeWitt, M.; Ferrari, R.; Johnston, R.; Lyons, M.B.; Clinton, N.; Thau, D.; Fuller, R.A. (2019). „The global distribution and trajectory of tidal flats”. Nature. 565: 222—225. doi:10.1038/s41586-018-0805-8. 

Spoljašnje veze uredi

 
Urmija na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Урмија_(језеро)&oldid=27554979”