Farkaždin
Farkaždin je naselje grada Zrenjanina u Srednjobanatskom okrugu, u Republici Srbiji. Prema popisu iz 2022. bilo je 957 stanovnika.
Farkaždin | |
|---|---|
 Pravoslavna crkva u selu | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Srednjobanatski |
| Grad | Zrenjanin |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  1.179 |
| — gustina | 30/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 11′ 21″ S; 20° 28′ 18″ I / 45.189225° S; 20.471571° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 63 m |
| Površina | 38,9 km2 |
.svg)  Farkaždin Farkaždin na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 23264 |
| Pozivni broj | 023 |
| Registarska oznaka | ZR |
Istorija uredi
Farkaždin je staro srpsko mesto, na desnoj obali reke Tamiša, u narodu zvano Kurjakovo, čiji je prvobitni naziv davno pomađaren, od mađarske reči farkas što znači vuk ili kurjak. Mađarska vlast je preko naručenog društva za mađarizaciju pod parolom "za kulturni preporod" aprila 1888. godine promenila zvanične nazive nekih banatskih opština. U prvom naletu to je uspelo sa Farkaždinom, ali izmena je beznačajna, novi naziv je bio Farkasd.[1]
Nekad je najbogatija porodica bila Kurjački, čiji su se članovi bavili i trgovinom. Tako je 1790. godine zakupac farkaždinskog rita bio Farkaždinac Teodor Kurjakov, sa ortacima Bekićem i Stojanovim. Isti Teodor Kurjak (ta verzija) je još 1801. godine ostao zabeležen kao jedini Farkaždinac u spisku pretplatnika, jedne vredne srpske knjige.[2]
U 18. veku je u ataru sela bilo nekoliko zaselaka, navodno staništa nomada, koji su kratko postojali. Tako je na mapi Banata 1737. godine ucrtan Variak kao najbliži sadašnjem položaju mesta, a udaljeniji u pravcu Čente je Mikolak.
Farkaždin je navodno naselio graničarima iz Pomorišja, ovlašćeni oficir Andreja Grunić oko 1750. godine. Farkaždin je 1764. godine pravoslavna parohija u Bečkerečkom protoprezviratu.[3] Selo je 1773. godine uključeno u Ilirsku pešačku, a tri godine kasnije u Nemačko-banatsku regimentu sa sedištem u Pančevu. Farkaždin je bio vod ili štacija u okviru Perleske kompanije (čete).[4] Farkaždinski trgovac Jovica Komluški je 25. aprila 1768. godine otkupio svih 12 mineja, kupljenih u Segedinu na vašaru od strane orlovatskog tutora Maksima Nikolića, i poklonio ih orlovatskom hramu.[5] Austrijski carski revizor Erler je 1774. godine konstatovao da mesto pripada Tamiškom okrugu, Bečkerečkog distrikta. Selo ima militarski status a stanovništvo je srpsko.[6] Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir tu su dva sveštenika Jovanovića. Paroh je pop Spiridon (rukop. 1763) a pomoćnik Dionizije (1788), oba su govorili samo srpskim jezikom.[7]
Kada je ukinuta banatska vojna granica 1873. godine u Farkaždinu su zabeleženi samo Srbi - 1964 duše. Etnički najčistije srpsko mesto u okruženju; bilo ispred Čente, koja je imala samo četiri Švabe.[8]
Godine 1905. Farkaždin je "Farcasd" (pomađaren inače mađarizovan naziv!) velika opština u Antalfalvskom (Kovačičkom) srezu. Tu živi 1954 stanovnika u 377 domova. Srbi su u velikoj većini; ima ih 1876 ili 96%, sa 362 kuće. Od javnih zdanja vredni su pažnje srpska pravoslavna crkva i komunalna škola. Pošta ima svoj ured u Farkaždinu, a u susednom Idvoru instaliran je telegraf.[9]
Crkva i škola uredi
Zna se za nekoliko pravoslavnih hramova u Farkaždinu. Današnja pravoslavna crkva je građena 1847-1850. godine, i kao sve prethodne posvećena je prazniku Pokrovu Presvete Bogorodice. Ne zna se pouzdano ko je oslikao ikonostas u farkaždinskoj crkvi, mada je to bilo početkom 20. veka. Pominju se dvojica ikonopisaca Milivoj Brančić ili Đura Pecić.[10] Tada je uz njih učio da slika meštanin ratar Svetozar Lekić, koji je kasnije nastavio slikao kućne ikone. Ikonopisac Brančić se potpisao na prvoj ikoni 1905. godine. Kako je vršačka konzistorije tek 1. oktobra 1906. godine usvojila plan ikonostasa, biće da je isti oslikao mnogo poznatiji, Kikinđanin, Pecić.[11] Osvećena je crkva 1904. godine, a ne zna se i zašto je menjala hramovnu slavu, i od tada se slavi praznik Rođenje Presvete Bogorodice.[12] Celivajuće ikone u hramu radio je živopisac Živko Petrović 1841. i 1844. godine.
U selu je početkom 20. veka srpska pravoslavna crkvena opština, skupština redovna, pod predsedništvom Žive Velemirovog. Crkveno-opštinski posed je 166 kj. zemlje. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano i od tada se crkvene matrikule vode 1779. godine. Pravoslavna parohija je druge platežne klase, ima parohijski dom i parohijsku sesiju od 34 kj. zemlje. Paroh je 1905. godine pop Andrija Jovanović protonamesnik, rodom iz Taraša, u mestu služi već 28 godina. Umro je uskoro, pa je 1906. godine postavljen novi paroh pop Nikola Dabić rodom iz Karlovaca. U mestu je srpsko pravoslavno groblje sa najstarijim spomenikom Mihajla Adamovića iz 1707. godine.[13]
Srpska narodna škola sa nastavom na srpskom jeziku postoji od 1772. godine. U prvoj polovini 19. veka Farkaždin je zahvaljujući angažovanju sveštenika iz porodice Jovanović i trgovaca iz porodice Ivković, bio istaknut prenumerantski (pretplatnički) punkt za nabavku novina i knjiga.[14] Mihajlo Pupin znameniti Srbin iz Idvora je kao učenik pančevačke gimnazije naslikao portret Koste Ivkovića, trgovca iz Farkaždina. Po državnom šematizmu pravoslavnog klira iz 1846. godine u Farkaždinu živi 1681 stanovnik. Sve crkvene matice se navodno vode od 1768. godine. Sveštenik je pop Milutin Jovanović, a narodnu školu pohađa 194 učenika. Muškoj deci predaje Trifun Radovančev, a žensku uči učitelj Sava Šupica. Umro je 1877. godine farkaždinski učitelj Miloš Isaković, pa je raspisan stečaj z a prijem novog. Uslove konkursa potpisao je paroh administrator pop Svetozar Jovanović kao školski upravitelj. Godišnja ponuđena plata je iznosila 120 f., sa dodacima u naturi.[15] Škola farkaždinska je od 1872. godine komunalna, sa jednom zgradom građenom 1798. godine. U zgradi ima četiri dvornice (učionice) u tri su pet razreda; a četvrta je prazna. Učiteljsko telo 1905. godine čine: Branko Jovanović, rodom iz Čente, koji je tu devet godina, Milan Diamandi rodom iz Uzdina, ali ne govori rumunski. Njegova supruga je učiteljica Anka Diamandi (rođ. Gilezan) rodom iz Novog Sela, i ona navodno ne govori rumunski. U školu na redovnu nastavu je išlo tada 247 učenika, a u poftornu školu 56 đaka starijeg uzrasta.[13]
Za vreme ratova između Austrije i Francuske (1792-1801) pohvaljivani i odlikovani su za hrabrost Farkaždinci kaplar Sima Adamov i katana (graničar) Samoilo Sima Belić (dvaput). Za vreme mađarske bune 1848. godine bilo je mnogo Banaćana u Glavnom odboru srpskog pokreta. Iz Farkaždina je to bio meštanin Jovan Stankov. Farkaždinac Vasa Pekić koji je 1843. godine bio ispisani (demobilisani) carsko-kraljevski koronosac (zastavnik) aktivirao se za vreme bune 1848. godine i postao "narodni kapetan" u tomaševačkom logoru. Poginuo je slavno u bici sa Mađarima kod Neuzine 14. decembra 1848. godine, sa još stotinu srpskih graničara. Ispred farkaždinske crkve mu je podignut veliki mermerni spomen-krst za pamćenje, koji i sada stoji uz park u centru sela. Po mitropolijskom popisu iz 1865. godine u Farkaždinu živi 1795 pravoslavnih duša, a parohija je solidne druge klase.[16] Na trećoj skupštini Ujedinjene omladine srpske u Velikom Bečkereku 1869. godine prilog dao i Jovan Živković učitelj iz Farkaždina. Farkaždinski knez Velemirov, pristalica režimske (mađarske) Deakove stranke nagrađen je zlatnom kolajnom "za zasluge" 1874. godine.
Opština farkaždinska je 20. juna 1794. godine tražila pravo održavanja godišnjeg vašara, ali ono je dato Perlezu. Svoj prosperitet Farkaždin ima da zahvali svojom vezanošću za susedni, napredni Perlez.
Godine 1893. Farkaždin je zadesio zemljotres sa posledicama.
Crkveno pevačko društvo je osnovano 1880. godine,[17] a Dobrovoljno vatrogasno društvo zvanično registrovano 1889. godine. Pošta sa telefonom je postojala pre 1898. godine a poštanski ured otvoren u selu 1907. godine. Veresijska zadruga u Farkaždinu je osnovana 19. juna 1905. godine. Za vreme Prvog svetskog rata 9. juna 1916. u mestu osnovana filijala AU Crvenog krsta sa 300 članova. Željeznička stanica na novoj pruzi Titel - Orlovat, građena 1925. godine odavno je zatvorena. Poljoprivredno udruženje u Farkaždinu je osnovano 1939. godine, i priključilo se organizaciji koju je stvorio list "Težak", Beograd.
Oko 1890. godine u mestu je postojao jak nazarenski pokret, odakle se preko skupova, sabora, ta sekta širila po okolini i Banatu. Po zvaničnom izveštaju pančevačkog prote iz 1893. godine, u Farkaždinu ih je bilo najviše u tom protoprezviratu - čak 101 nazaren, dok je susedni, drugi po značaju Idvor imao 76 sektaša.[18]
Zanimljivosti uredi
Perležan, lekar dr Dušan Miškov, poznat po svom stručno-istoriografskom radu: "Epidemija kolere u Farkaždinu 1893. godine" objavljenom 1974. godine.
Farkaždin je rodno mesto novinara Ljubomira Živkova, olimpijskog strelca Duška Epifanića i glumca Jovana Toračkog, prvaka zrenjaninskog pozorišta. Odatle potiču i pesnici Perica Markov i Blagoje Jovanov.
Demografija uredi
U naselju Farkaždin živi 1114 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 41,7 godina (39,9 kod muškaraca i 43,5 kod žena). U naselju ima 439 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,16.
Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 3 | 5 | ||
| 80+ | 16 | 22 | ||
| 75—79 | 21 | 27 | ||
| 70—74 | 40 | 50 | ||
| 65—69 | 38 | 58 | ||
| 60—64 | 44 | 47 | ||
| 55—59 | 33 | 43 | ||
| 50—54 | 45 | 47 | ||
| 45—49 | 54 | 48 | ||
| 40—44 | 57 | 34 | ||
| 35—39 | 47 | 45 | ||
| 30—34 | 48 | 46 | ||
| 25—29 | 46 | 37 | ||
| 20—24 | 44 | 31 | ||
| 15—19 | 40 | 39 | ||
| 10—14 | 43 | 53 | ||
| 5—9 | 49 | 34 | ||
| 0—4 | 31 | 21 | ||
| Prosek : | 39,9 | 43,5 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 576 | 180 | 349 | 36 | 10 | 1 |
| Ženski | 579 | 95 | 347 | 115 | 21 | 1 |
| UKUPNO | 1.155 | 275 | 696 | 151 | 31 | 2 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 411 | 334 | 1 | 1 | 26 |
| Ženski | 250 | 202 | 0 | 0 | 9 |
| UKUPNO | 661 | 536 | 1 | 1 | 35 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 0 | 13 | 4 | 4 | 14 |
| Ženski | 0 | 0 | 15 | 0 | 2 |
| UKUPNO | 0 | 13 | 19 | 4 | 16 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 0 | 1 | 2 | 4 | 4 |
| Ženski | 0 | 0 | 2 | 9 | 10 |
| UKUPNO | 0 | 1 | 4 | 13 | 14 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 3 | 0 | 0 | 0 | |
| Ženski | 1 | 0 | 0 | 0 | |
| UKUPNO | 4 | 0 | 0 | 0 | |
Reference uredi
- ^ "Zastava", Novi Sad 1888. godine
- ^ Atanasije Stojković: "Fizika", prvi deo, Budim 1801. godine
- ^ "Srpski sion", Sremski Karlovci 1905.
- ^ Sreta Pecinjački: "Graničarska naselja Banata (1773-1810)", drugi tom, Novi Sad 1985.
- ^ "Orao" - prve orlovatske novine, Orlovat 1998. godine
- ^ J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.
- ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 9/2017.
- ^ "Zastava", Novi Sad 1873. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ Zlatomir Bokinac: "Potamišje u Banatu", Uzdin 2016.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 15. oktobar 1906. godine
- ^ Zlatomir Bokinac: "Potamišje u Banatu", Uzdin 2016. godine
- ^ a b Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ vidi: Digitalna Biblioteke Matice srpske, Novi Sad
- ^ "Zastava", Novi Sad 1877. godine
- ^ "Srpski letopis", Novi Sad 1866. godine
- ^ Miloš Popović: "Versko-crkveni život Srba u Banatu", Zrenjanin 2001.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1894.
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
