Četnici Koste Pećanca
Četnici Koste Pećanca, takođe poznati i kao crni četnici[1], legalni četnici ili vladini četnici, bile su odmetnute kolaboracionističke četničke neregularne vojne snage koje su djelovale na području Vojne uprave u Srbiji pod vođstvom vojvode Koste Pećanca. Bili su lojalni Vladi narodnog spasa, koju je imenovao njemački vojni zapovjednik u Srbiji.
| Četnici Koste Pećanca | |
|---|---|
 | |
| Postojanje | 1941—1942/1943. |
| Zemlja |  Nacistička Nemačka
|
| Tip | neregularna snage |
| Uloga | antipartizanske operacije |
| Jačina | 3.000—6.000 |
| Nadimak | Crni četnici |
| Komandanti | |
| Komandant | Kosta Pećanac |
Jugoslovenska vlada je Pećanca na kraju proglasila izdajnikom, a Nijemci su zaključili da su njegovi odredi nedjelotvorni, nepouzdani i od male pomoći njemačkim ratnim ciljevima. Njemačke okupacione vlasti i srpska marionetska vlada su raspustile jedinicu između septembra 1942. i marta 1943. godine, a Pećanac je neko vrijeme bio interniran nakon što su ga sredinom 1944. godine ubili pripadnici Jugoslovenske vojske u otadžbini generala Dragoljuba Mihailovića.
Kosta Pećanac uredi
U vreme invazije na Jugoslaviju, Kosta Pećanac se nalazio u južnoj Srbiji. Pre Drugog svetskog rata, zajedno sa Ilijom Trifunovićem-Birčaninom, bio je jedan od lidera četničke organizacije, godinama pre nego što je JVuO počela da koristi to ime.[2][3] Između dva rata autoritet Pećanca se gradi za potrebe monarhije, pa je čitavo njegovo držanje, ponašanje i posebno odevanje tome podešeno.[4]
Kosta Pećanac je smestio svoj štab na planini Sokolovici u Toplici. Krajem juna i početkom jula 1941. godine širom Srbije počeli su da stižu dekreti Koste Pećanca o postavljanju četničkih vojvoda. Ti dekreti, patriotske i rodoljubive sadržine, ostavljali su utisak o pripremama za oružani otpor okupatoru. Naredbe o postavljanju četničkih odreda nosili su datum 28. jun 1941. godine, tj. na Vidovdan, što je takođe trebalo da simbolizuje borbu za otpor okupatoru.[5] Jedan od četničkih vojvoda bio je Aleksandar Janković (1921), vojvoda fruškogorski, pripadnik Mačvanskog četničkog odreda, koji je posle Drugog svetskog rata živeo u Venecueli i posetio Srbiju 2013. godine.
Brojno stanje uredi
Brojno stanje četničkih odreda kao i broj četnika, često se menjao, pa ga je teško utvrditi. Kosta Pećanac je tvrdio da raspolaže sa 80 odreda i oko 15.000 četnika. Mnogi četnici koji su stupili u odrede radi borbe protiv neprijatelja, shvativši da Pećanac stupa u otvorenu saradnju sa okupatorom, napuštali odrede i prelazili prevashodno u četnike Draže Mihailovića, kao što su Dragutin Keserović i Nikola Kalabić.[6] Osipanje odreda je bilo naročito primetno posle neke neuspele potere i borbe sa partizanima, kada su odredi bili potučeni. Ipak, jedan broj je ostajao, a naročito kada su odredi i četnici u njima, počeli da primaju plate i dnevnice. Prema platnim spiskovima, početkom 1942. godine bio je 41 četnički odred sa oko 4000 četnika, ali je i taj broj u toku 1942. godine smanjivan.[7]
Prema podacima četničkog pokreta Draže Mihailovića brojno stanje u junu 1941. četnika pod komandom Koste Pećanca bilo je oko 6500 a u aprilu 1942. oko 8500, da bi do kraja 1942. prestali da postoje.
Prema nemačkim podacima od 17. januara 1942. na platnom spisku žandarmerijske komande nalazilo se 72 četnička oficira i 7963 vojnika.[8]
Saradnja sa okupatorom uredi
Još pre rata, postojali su kontakti nemačkih agenata sa Kostom Pećancem. Vera Pešić je ponudila Kosti Pećancu da mu se isplati 200.000 rajhmaraka još 1940. godine. Susret Pećanca sa nemačkim predstavnicima dogodio se tek februara 1941. godine i to u Sofiji. Nemački predstavnik sa kojim se Kosta Pećanac sastao u Bugarskoj, bio je lično rajhsmaršal Herman Gering. Sastanak izmeću Pećanca i Geringa održan je u dvoru bugarskog kralja Borisa, kod koga se Gering nalazio u poseti. Herman Gering je posle razgovora u Sofiji prokomentarisao: „Čini mi se da smo ovoga platili više no što vredi.“[9]
Vojvode Koste Pećanca imale su sastanak sa pripadnicima NOP 23. avgusta 1941. na kome je dogovorena zajednička borba protiv okupatora, ali je samo dan kasnije imao sastanak sa komandantom Gestapoa u Srbiji - Krausom.[10] Pre rata, sklopljeno prijateljstvo Koste Pećanca sa nemačkim agentima u Jugoslaviji, dobija svoje pravo lice 24. avgusta 1941. godine, kada se Pećanac u selu Pločniku kraj Prokuplja sastaje sa predstavnicima nemačke vojne uprave. Sporazum Pećanca i nemačke vojne uprave u Srbiji, definitivno je osnažen 27. avgusta 1941. godine, prilikom sastanka na planini Bukulji kojim su Pećančevi četnički odredi stavljeni u direktnu službu okupacionom režimu, a našli su se i na platnim spiskovima Nedićeve vlade.[11]
Pećanac je rigorozno kažnjavao svakog svog četnika ili vojvodu koji je, na bilo koji način, sarađivao sa NOP ili odbio da puca u svoju braću, a takvih je slučajeva bilo 1941. godine. Zbog zalaganja Graničnog vojvode Ace Popovića da se povede borba protiv okupatora smenio ga je i osudio na smrt. Slično je prošao i vojvoda Marko Kilibarda iz Prokuplja zbog saradnje sa partizanima. Njega je izručio Nemcima pa je interniran. Četovođu Petka Jovanovića iz Trmke kod Kuršumlije, koji je svojim odredom obezbeđivao granicu prema Kosovu, izručio je Bugarima kada je odbio da pođe u borbu protiv partizana. Četovođa je potom streljan 1942. godine na Bubnju. Pećanac je često upozoravao svoje ljude na odnos prema Nemcima, pa je u tom smislu karakteristično upozorenje koje im je uputio 29. oktobra 1941. godine: „Uopšte zabranjujem da vojvode izdaju naređenja koja nisu u skladu sa današnjicom, pošto ih ne umeju stilizovati niti složiti sa duhom i interesom naroda, koji se u današnje vreme nameće… Naročito neka naređenja o poretku o kome oni pojma nemaju. To se dalje ne sme dešavati dok se prethodno ne dogovore sa Nemcima!“[12]
Pored saradnje sa Nemcima, imali su sastanke sa albanskim predstavnicima oko zajedničke saradnje oko borbe protiv otpora u „pograničnoj zoni“.[13]
Nakon što su se u borbi pokazali kao gubitnici, a Kosta Pećanac se razboleo, Nemci su ih u martu 1943. godine, rasformirali.[3]
Sukobi uredi
Na samom početku, nakon aprilskog sloma, Pećančevi odredi nalazili su se na granicama sa Kosovom, tada Velikom Albanijom, gde je ratovao sa albanskim bandama štiteći srpska naselja, međutim brzo se odlučio da ne ulazi u sukobe sa Nemcima.[8]
Tokom sukoba na prostoru južne Srbije, četnici Koste Pećanca su uglavnom učestvovali kao pomoćne jedinice nemačkoj ili bugarskoj vojsci u suzbijanju otpora.
Prvi sukob sa partizanima desio se 16. septembra 1941. kada su izveli neuspešan napad na deo partizanskog odreda u selu Gornja Draguša kod Blaca.[14]
Posle povlačenja nemačke vojske iz gradova na jugu i istoku Srbije, četničke jedinice Koste Pećanca preuzimaju kontrolu u Prokuplju, Kuršumliji, Lebanu i Blacu. Partizani u noći 9/10. oktobra 1941. godine razbijaju četnički odred i jedan vod nedićevaca (SDS) i oslobađaju Prokuplje. Nakon toga, na osnovu sporazuma sa Pećančevim vojvodom Acom Popovićem, osnivaju zajedničku partizansko-četničku komandu u Prokuplju. Prokuplje je živelo u slobodi do 9. januara 1942. godine, dok bugarska vojska, jačine jednog puka, nije stigla u Prokuplje.[15]
Nekoliko odreda Koste Pećanca učestvovalo je u zajedničkom četničko-partizanskom napadu na Kruševac 22. septembra 1941, ali je nakon toga Kosta Pećanac izdao naređenje da se „na Italijane i Nemce ne sme udariti“.[16]
Početkom 1942. godine partizanski toplički i resavski odred oslobađaju Kuršumliju. Kosta Pećanac uspeva 22. februara da povrati vlast nad Kuršumijom, nakon čega vrši masovna streljanja.[17] Nedelju dana posle borbi u Kuršumliji, 28. februara 1942. godine, četnici vojvode Vidovačkog Nike Kuštrimovića opkoljavaju već desetkovanu Kosaničku partizansku četu na uzvišenju iznad sela Svarča kod Blaca. Četnici zarobljavaju 16 partizanskih boraca i na licu mesta ih streljaju.[18]
Tokom Drugog svetskog rata jedinice Koste Pećanca sukobljavale su se sa Albancima na tadašnjim pograničnim područjima Nedićeve Srbije sa italijanskom okupacionom zonom. Optuženi su za zločine nad Albancima.[19][20][21]
Reference uredi
- ^ Pavlowitch 2008, str. 59.
- ^ Pavlowitch 2008, str. 52.
- ^ a b „Chetniks of Kosta Milovanović-Pećanac (Pechanatz)”. Vojska.net. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Kosta Pecanac U Redovima Pete Kolone”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Prvi Oruzani Odredi Nediceve Vlade Narodnog Spasa”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ Tomasevich 1975, str. 145.
- ^ „Milorad Kozić: Brojno Stanje I Spiskovi Cetnickih Odreda”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ a b Tomasevich 1975, str. 127.
- ^ „Milorad Kozić: Nemci Obecavaju 200.000 Nemackih Maraka”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Sukobi Cetnika I Partizana”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Koreni Izdaje”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Vojvodska Strahovlada Od Pljacki Do Zlocina”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Rame Uz Rame Sa Nemackim Oruzanim Odredima”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Napad Na Slobodnu Teritoriju U Toplici I Jablanici”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Zajednicka Cetnicko Partizanska Komanda”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Cetnicko Partizanski Napad Na Krusevac”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Borba U Kursumliji”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ „Milorad Kozić: Stradanje Kosanicke Partizanske Cete”. Istorijanisa.wikidot.com. 1. 7. 2010. Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ Arhiv Kosova, Arhiv Pokrajinskog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju u Prištini, card no. 5, reg. no. 220
- ^ Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u i revoluciji, I&19, dok. br. 3
- ^ Pavle Jovićević, Kosovo i Metohija i odluke II zasedanja AVNOJ-a, Sloboda, novembar, 1944.
Literatura uredi
- Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.
- Borković, Milan (1979a). Kvislinška uprava u Srbiji 1941—1944 (knjiga 1). Beograd.
- Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9.
- Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
- Kozić, Milorad (2004). Četnici Koste Pećanca u Drugom svetskom ratu. Niš: Prosveta.
- Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-70050-4.