Peštersko polje

Peštersko polje je kraško polje u jugozapadnom delu Srbije. Smešteno je na Pešterskoj visoravni, na nadmorskoj visini od oko 1160 m. Zauzima površinu od 50 km², sa širinom od 5 km i dužinom od 10 km. Kao takvo, najveće je kraško polje u Srbiji i najviše na celom Balkanskom poluostrvu.

Peštersko polje
Peštersko polje
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 03′ 04″ S; 20° 03′ 21″ I
Geografija
Peštersko polje
Države	Srbija

Nalazi se između Giljeve na severozapadu, Žilindara i Kruščice na jugozapadu i jugu i Jaruta na istoku i jugoistoku. Na severu je razvođem Sekništa (1232 m) odvojeno od sliva Uvca. Otvorenije je u pravcu zapada prema dolini Bistrice od koje je odvaja jako sniženo razvođe, te predstavlja zatvorenu morfološku celinu elipsastog oblika. Ova prostrana zaravan ima karakteristike subplaninske klime, sa nedostatkom vode na većem delu teritorije i velikim površinama pašnjaka i livada pogodnim za stočarstvo. Uprkos tome poljoprivreda Peštera ima obeležja zaostale planinske poljoprivrede. U pogledu etničkih karakteristika izdvajaju se dva regiona, jedan naseljen muslimanskim stanovništvom, a drugi stanovnicima pravoslavne vere, gde etničke razlike podrazumevaju razlike u kulturi, običajima i religiji.

Geološke karakteristike

Peštersko polje nastalo je radijalnim tektonskim pokretima u graničnoj zoni giljevsko-pešterske klipe i ozrenskog serpentina. Na kontaktu je trijaskih krečnjaka i rožnac-dijabaske formacije. Dno polja je uravnjeno i izgrađeno od kvartarnih naslaga. Centralna jezerska ravan polja nagnuta je od severoistoka prema jugozapadu, odnosno u pravcu toka Boroštice. Na dužini od 6 km nagib iznosi 9 m. U severoistočnom delu centralna ravan leži na 1164 m nadmorske visine, a u jugozapadnom na 1155 m. Uravnjenost dna polja i neporemećenost jezerskih sedimenata ukazuju da posle glavne faze spuštanja i formiranja polja, centralna ravan nije bila zahvaćena mlađim tektonskim pokretima.

U prejezerskoj fazi, radijalnim tektonskim pokretima odnosno spuštanjem delova starih rečnih dolina, u južnom i zapadnom obodu polja formirane su potoline. Otvorene su u pravcu rečnih tokova i široko povezane sa poljem. Posle tektonskih pokreta spuštanja, krajem eocena i početkom oligocena, Peštersko polje ušlo je u lakustrijsku fazu. U toku lakustrijske faze predstavljale su zalive Pešterskog jezera. Dna potolina su široka i uravnjena. U podini aluvijalnih akumulacija leže debeli slojevi jezerskih i terigenih sedimenata.

Nakon jezerske faze, u Peštersko polje usecaju se malobrojni rečni tokovi i formiraju ponornice u centralnoj jezerskoj ravni i obodu polja. Posle erodiranja kvartarnih jezerskih i terigenih akumulacija i ogolićavanja krečnjačke podine u zapadnim delovima polja javio se kraški proces, u kojem su skrašćeni površinski tokovi Boroštice, Uglovske i Dolićke reke i drugih manjih tokova i tako formirani kraški oblici reljefa. Po Jovanu Cvijiću, Peštersko polje predstavlja vrstu petrificirane površi. Ističe da je ono od izvorišta Raške odvojeno procesom skrašćavanja, a od sliva Uvca radijalnim tektonskim pokretima u toku pirinejske faze alpske orogeneze. Za ovakvo objašnjenje uzima postojanje kraških pojava u severnom obodu polja, ali i izrazitih raseda u istočnom, južnom i severnom delu.

Geomorfološke karakteristike

Dejstvom različitih geomorfoloških agenasa u uslovima heterogene geološke podloge kao i različitih klimatskih prilika tokom geološke prošlosti formirani su različiti oblici reljefa. Sa geohronološkog aspekta najstariji je fluviodenudacioni proces. On se počeo odvijati nakon formiranja šarijaške strukture u donjoj kredi. Odvijao se uglavnom u krečnjacima navučenim preko dijabaz-rožnaca. U toku ove faze erozivnim procesima postepeno su stvarani uslovi za početak delovanja kraškog procesa koji se javio pre lakustrijske faze. To je stara kraška faza u toku koje su formirane najstarije vrtače i uvale i izvršeno prvo skrašćavanje tokova.

Posle neogenih tektonskih pokreta spuštanja došlo je do stvaranja jezera ispunjavanjem kotlina i basena vodom. U toku jezerske faze nastali su oblici reljefa delovanjem abrazionog procesa. Istovremeno sa abrazionim procesom na kopnu su delovali kraški i fluviodenudacioni procesi. Povlačenje jezera u toku srednjeg miocena imalo je za posledicu formiranje rečnih sistema na centralnoj jezerskoj ravni. Time je počela mlađa fluviodenudaciona faza, koja i danas traje sa istovremenim delovanjem kraškog procesa. Iz napred navedenog uočava se da u reljefu Pešterskog polja dominiraju oblici fluvijalne i kraške erozije.

Od oblika fluvijalne erozije na teritoriji Pešterskog polja izdvajaju se dolinski sistemi. Oni čine fosilne skrašćene doline na zapadnom obodu i recentne doline sa tokovima na istočnom i jugoistočnom obodu polja. Doline su usečene u dijabaz-rožnacima i serpentinima, a rečna korita u kvartarnim sedimentima. U dolinskom sistemu Pešterskog polja najizrazitija je dolina Đerekarske reke-izvorišnog dela Boroštice. Manje su izražene doline Đurđevice i Braćačke reke. Kraški reljef je razvijen u krečnjacima srednje i gornje trijaske starosti. Vrtače predstavljaju dominantan oblik reljefa. Pored vrtača javljaju se suve doline, uvale, ponori i jame. U jugozapadnom delu polja nalazi se ostrvsko krečnjačko uzvišenje Suka (1173 m) koje se u odnosu na dno polja izdiže za 18 m. Od jugoistoka prema severozapadu, Suka se pruža na dužini od 200 metara, a široka je 100 m.

Generalno, u Pešterskom polju idući od istoka prema zapadu smenjuju se podinski i oblici fluviodenudacione erozije, u kraškim oblicima reljefa. U samom polju zastupljeni su akumulacioni procesi zasipanja, tu su jezero koje se razliva i treset koji se eksploatiše.

Klimatske karakteristike

Peštersko polje nalazi se u pojasu umereno kontinentalne klime, koja pod uticajem nadmorske visine, ima obeležje subplaninskog klimata. Predstavlja veoma interesantno područja za klimatološka istraživanja i jedno od četiri oblasti u našoj zemlji u kojima se apsolutne minimalne temperature vazduha spuštaju ispod -30 ˚S. U ovom delu zemlje su prosečno uzevši zime najhladnije u Srbiji. Apsolutno minimalna temperatura vazduha, uopšte, zabeležena je u Sjenici 26. januara 1954. godine i iznosila je -38 ˚S.

Zadatak terenskih istraživanja sastojao se u obilaženju meteorološke stanice u Sjenici, klimatološke u Karajukića bunarima (naselje se nalazi u središtu Pešterskog polja) i prikupljanju vrednosti meteoroloških parametara. Pored pomenutih obilazaka izvršena je i analiza okolnog prostora. Rezultati u tom smislu govore da bi apsolutno minimalne temperature vazduha trebalo pre očekivati u Pešterskom polju pre nego u Sjeničkoj kotlini, kako je to ovde slučaj. Prvo, polje je opkoljeno sa svih strana i nalazi se na nadmorskoj visini od 1160 m, što je za oko 100 metara više od one na kojoj se nalazi Sjenica. Na osnovu analize prikupljenih podataka i kazivanja ljudi koji svakodnevno očitavaju vrednosti parametara, dobija se da su temperature vazduha u polju niže za oko 1˚S. To što se apsolutno mimimalna temperatura odnosi na Sjenicu, a ne na Karajukića bunare, objašnjava se činjenicom da se u pomenutom selu Pešterskog polja redovna merenja vrše tek od 1970. godine. Meteorološki podaci prikazani u ovom radu odnose se na Sjenicu, osim u slučaju padavina gde su podaci izmereni u klimatološkoj stanici Karajukića bunari i obuhvataju period od 1961. do 1990. godine. Kada se radi o padavinskim stanicama, na terenu je ustanovljeno da mnoge ne rade ili su radile sa znatnim vremenskim prekidima, te se podaci sa istih teško mogu analizirati.

Hidrološke karakteristike

Kroz polje protiče reka ponornica Boroštica, duž koje se obrazuju mineralno-barska zemljišta, gde se javlja treset. Boroštica (15 km) nastaje od Đerekarskog vrela u južnom delu Pešterskog polja. Do sela Naboja, Đerekarska reka teče klisurastom dolinom, a nizvodno se širi oko 1 km. Kod sela Boroštica ulazi u Peštersko polje i dobija naziv. Ponire ispod huma Gorica (1173 m) i posle 18 m podzemnog oticanja ponovo izbija na površinu. U Pešterskom polju, Boroštica meandrira, rečno korito široko je 2 m i duboko 1 m. Glavni ponor je kod Suka (1.173 m) u središnjem delu Pešterskog polja.

Pedološke karakteristike

Močvarno, mineralno barsko zemljište pokriva najveći deo Pešterskog polja. Morfološke osobine ovog tipa zemljišta zavise od dubine podzemne vode i režimu njenog kolebanja tokom godine. Težak mehanički sastav (npr. čestice krupnije od 0,2 mm učestvuju u sastavu ovog zemljišta i do 28%, dok su koloidne gline zastupljene u rasponu od 26 do 71%), skoro konstantna zasićenost vodom, što zemljištu daje slabu strukturu i lepljivost. Količina humusa u ovom zemljištu je znatna (i do 8%) i obrazlaže se procesom raspadanja hidrofita. Međutim, plodnost i ekonomska značajnost ovog tipa zemljišta su mali i postali bi ekonomski opravdani tek posle obavljenih postupaka odvodnjavanja. Znatnu površinu u Pešterskom polju pokriva i treset (lokalitet istočno od Karajukića bunara na površini od 450 ha). Debljina tresetnih naslaga je oko 2 m, i one se odlikuju izrazitom kiselošću i učešćem organskih materija u iznosu od 80%.

Značaj

Po značaju prirodnih vrednosti, Peštersko polje prevazilazi nacionalne okvire. To se vidi iz činjenice da je ovo područje proglašeno za „Područje od međunarodnog značaja za očuvanje biljnog sveta“ (IPA – Important Plant Area); „Područje od međunarodnog značaja za očuvanje ptica“ (IBA – Important Bird Area); „Odabrano područje dnevnih leptira Srbije“ (PBA – Prime Butterfly Areas in Serbia) i „Područje vlažnih staništa od međunarodnog značaja“ (Ramsar Convention – The Convention on Wetlands of International Importance).

Galerija

• 
  Peštersko domaćinstvo
• 
  Peštersko polje
• 
  Štale u Pešterskom polju