Anonimni opis istočne Evrope

Anonimni opis istočne Evrope (lat. Descriptio Europae Orientalis ili, kraće DEO) je geografski i politički traktat sastavljen od strane pisca nepoznatog imena 1310. godine. Pripada spisima nastalim kako bi inspirisali ponovno osvajanje Svete zemlje koja krajem 13. veka u potpunosti pada u ruke muslimana. Sadrži veoma značajne podatke o istoriji Vizantijskog carstva, Albanije, Raške (Srbije), Bugarske, Ugarske, Češke i Poljske. Bio je namenjen bratu francuskog kralja, Karlu Valoi, koji je početkom 14. veka nastojao osvojiti Carigrad i obnoviti Latinsko carstvo.

Anonimni opis u Istoriografiji

Olgjerd Gurka, prvi objavio kritičko izdanje spisa 1916. godine.

Anonimni opis (DEO) u rukopisima nije nosio nikakvo ime. Naziv po kome ga danas poznajemo nastao je u 20. veku od strane poljskog istoričara i filologa Olgjerda Gurke koji je prvi priredio kritičko izdanje DEO. Sadržaj spisa zasniva se na starijim izvorima. Za spis se znalo još u 18. veku. Francuski antikvar Anise Melo prvi je ukazao na postojanje DEO u opisu kodeksa iz Francuske nacionalne biblioteke (1744). DEO je pomenut u članku o Hajtonu iz Korika, objavljenom u Književnoj istoriji Francuske. Grof Rijan pomenuo je DEO prilikom opisivanja rukopisa na temu latinskog istoka. U istoriografiju DEO ulazi početkom 20. veka. Šarl Koler objavio je dva spisa vezana za DEO: delo Jermenina Hajtona i anonimni traktat Memoria de recuperatione Terre Sancte. Kolerovo delo podstaklo je poljskog naučnika Olgjerda Gurku da 1916. godine objavi prvi kritičko izdanje izvora u izdanju Jagelonskog univerziteta u Krakovu. U pitanju su bile ratne godine, što je njegov posao svakako otežavalo.

Nakon Prvog svetskog rata, DEO je izazvao veliko interesovanje u naučnim krugovima zemalja koje su u njemu opisane. U rumunsku nauku uvodi ga istoričar Nikolaje Jorga koji je sagledavao delove spisa značajne za istoriju Rumunije. Danail Dečev 1923. godine uvodi DEO u bugarsku istoriju i objavljuje odlomke spisa vezane za istoriju Bugarske. Srpskoj istoriografiji DEO je predstavio Vladimir Ćorović koji je obradio spise vezane za srpsku i albansku istoriju. U mađarskoj istoriografiji spis je predstavljen od strane J. Dera.

Nastanak Anonimovog opisa

Šarl Valoa, za čije potrebe je nastao spis.

Anonimni opis nastao je za potrebe Karla Valoa, mlađeg brata francuskog kralja Filipa IV Lepog. Karlo se 1301. godine oženio Katarinom de Kurtene, unukom poslednjeg latinskog cara Balduina II čime je stekao prava na nasleđe latinske krune. Karlo je uživao podršku avinjonskog pape Klimenta V koji je nastojao da njegov pohod proširi na krstaški rat za oslobađanje Jerusalima od vlasti Mameluka. Papa je čak odredio desetak za potrebe ovog krstaškog pohoda. Vizantijski car Andronik II ekskomuniciran je 1307. godine. Karlo Valoa je formirao antivizantijsku koaliciju u koju ulaze mletački dužd, Filip Tarentski, solunski vojni zapovednik Jovan Monomah, guverner Lidije Konstantin Libidaris i raški kralj Stefan Milutin. Pored toga, pregovarao je i sa kraljem Male Jermenije, a na svoju stranu privlači i Andronikove protivnike na Balkanu, Katalinsku kompaniju. Pregovore u njegovo ime vodio je Tibo od Sepoa. On je prilikom pregovora u Veneciji upoznao Marka Pola koji mu je dao primerak svojih "Miliona", a koji danas predstavlja jedini sačuvan primerak ovog dela. Posle Venecije, Tibo putuje na Eubeju gde pregovara sa vođama Katalinske kompanije (u spisu se oni nazivaju "vojskom gospodina Karla"). Nakon pogibije Ruđera de Flora, Kompaniju je predvodio Bernat de Rokafort. Pregovori Milutina i Karla Valoa otpočeli su na inicijativu raškog kralja i završeni su sklapanjem sporazuma i dogovorom o sklapanju braka Milutinove ćerke Carice (Zorice) i Karlovog sina Karla Alensona (brak nikada nije ostvaren). Tom prilikom Milutin se približio i papi Klimentu sa kojim je pregovarao o crkvenoj uniji. Razlog je bila njegova želja da stekne podršku u borbi protiv brata Dragutina i legitimitet svoga sina Stefana Dečanskog koji je svoju babu Jelenu nasledio na čelu Zete. Smrću Karlove žene Katarine, koalicija se raspada (krajem 1307). Karlo Valoa se umešao u borbu oko krune Svetog rimskog carstva, ali je kasnije ponovo dolazio na ideju o pohodu na Svetu zemlju. U te svrhe je i nastao spis.

Autor

Olgjerd Gurka je, proučavajući sadržinu DEO zaključio da je spis nastao 1308. godine od strane dominikanca bliskog Karlu Valoi. Međutim, njegovi zaključci su osporeni. Najpre, pažljivijim proučavanjem teksta uviđa se da Anonim opisuje događaje koji su se odigrali krajem 1310. godine, te se danas smatra da je spis nastao u to vreme. Potom, nigde u spisu nema potvrde da je autor pripadao dominikanskom redu. Da je autor pripadao papskom, a ne okruženju Karla Valoe potvrdu nailazimo već u proučavanju opisa Raške i Srbije. Dragutin, vladar Srbije, prikazan je u lepom svetlu, dok je Milutin, vladar Raške, prikazan kao vladar koji mrzi i progoni katolike. Nema razloga da neko iz okruženja Karla Valoe na takav način piše o Milutinu sa kojim je brat francuskog kralja pokušavao da sklopi sporazum. Sa druge strane, Dragutin nije bio interesantan Karlu Valoi, a veliki deo poglavlja o srpskim zemljama mu je posvećen. Zaključci anonimnog autora pokazuju da se nalazio u okruženju pape, ali da je bio naklonjen Karlu. Poglavlje u ugarskoj istoriji, o kanonizaciji Marije Ugarske, ćerke Bele IV, koju je tražio tadašnji anžujski pretendent Karlo Robert, a sa kojim je autor bio upoznat, još jedan je od dokaza da je autor pripadao okruženju pape. Suočen sa pretenzijama Dragutinovog sina Vladislava, koga je podržavao Ladislav Kan, Karlo Robert je, uz pomoć pape, nastojao da ojača svoj položaj u Ugarskoj preko veze sa Arpadovcima. Građanski rat trajao je do 1310. godine. Autor je bio upoznat sa detaljima pojedinih događaja vezanih za ratovanje Katalinske kompanije. Kod grada Filipi, u delu Grčke gde je Kompanija delovala, još uvek može da se vidi štala konja Bukefala Aleksandra Velikog, kazuje anonimni autor. To dokazuje da je bio upoznat sa stanjem na terenu, moguće preko samog Tiboa od Sepoa. Takođe, Anonim je upoznat sa slovenskim nazivom Atosa - Svetigora.

Obaveštenost Anonima

Vizantijsko carstvo u poslednjoj četvrtini 13. veka.

Poznavanje geografije anonimnog autora nije bilo na visokom nivou. On se služio delima srednjovekovnih enciklopedista za geografiju zemalja koje nije lično poznavao. U opisu srpskih zemalja, Anonim pokazuje prilično dobro poznavanje lokalne geografije. Autor pokazuje dobro znanje iz političke istorije zemalja na jadranskom primorju. Verovatno informacije koje je dobijao potiču iz rimokatoličkih krugova. Takođe, autor, budući da je poticao iz papskog okruženja, poznavao je dobro veze između napuljskih Anžujaca i dinastije Arpada. Podaci o zemljama Milutina i Dragutina uglavnom su tačni. Takođe su mu bile poznate rodbinske veze između Habzburgovaca i Pjastovića i Pšemislovića. Poznavanje prilika u Ugarskoj verovatno je bilo moguće usled informacija koje je papi slao legat Gentil de Montefjore. On je boravio u Ugarskoj od 1307. do 1311. godine pokušavajući da ubedi tamošnje velikaše (Mateja Čaka, Amadeja Abu, Henrija Kisegija i Ladislava Kana) da prihvate Karla Roberta za novog kralja. DEO nema osobine putopisa što daje mogućnost da autor nije posetio mnoge od zemalja koje opisuje. Takođe, Gurkina pretpostavka da je Anonim dominikanac, odnosno crkvenjak, ne nalazi potvrdu u sadržini spisa. Biblijski citati koje je upotrebljavao bili su opštepoznati, a autorov pristup događajima je sasvim svetovni.

Rukopisi

Olgjerd Gurka je pri izdavanju kritičkog izdanja DEO koristio svih pet poznatih rukopisa teksta. Rukopise je pre njega koristio Šarl Koler. Prvi rukopis nalazi se u Nacionalnoj biblioteci u Parizu (signatura: ms. lat. 5515). Napisan je na pergamentu, na 80 listova i dobro je očuvan. Sastavljen je u prvoj polovini 14. veka. Kodeks se završava isečcima prevoda "Hronike" Viljema od Tira. Drugi rukopis nalazi se u Pariskoj biblioteci (signatura: ms. lat. 14693). Svi, sem nekoliko oštećenih listova, su dobro očuvani. Treći rukopis nalazi se u Gradskoj biblioteci u Poatjeu (signatura: ms. 263). Dobro je očuvan. Potiče takođe iz prve polovine 14. veka. Četvrti rukopis čuva se u Univerzitetskoj biblioteci u Lajdenu (signatura: cod. lat. 66). Izrađen je od hartije, na 48 listova, dobro očuvanih. Pisan je krajem 14. veka, a sadrži brojne beleške na marginama. Peti rukopis nalazi se u Nacionalnoj biblioteci u Parizu (signatura: ms. lat. 5515 A). Izrađen je na hartiji, a sastoji se od 56 listova. Pisan je u 15. veku. Delimično je oštećen vlagom.

Izvori

• Anonymi Descriptio Europae Orientalis. Anonimov opis Istočne Evrope, Istorijski institut, Živković Tibor, Petrović Vladeta, Uzelac Aleksandar, Beograd (2013)

Literatura

• Purković, Miodrag, Avinjonske pape i srpske zemlje: Svetiteljski kultovi u staroj srpskoj državi, Gornji Milanovac (2002)
• Ćorović, Vladimir, Jedan novi izvor za srpsku historiju iz početka 14. veka, Prilozi za KJIF 4, Beograd (1924), 67-74