Aorist
Aorist (od grč. ἀόριστος, translit. аористос — „neodređen, neograničen”) ili prošlo svršeno vreme je prost i ličan glagolski oblik koji oslikava radnju koja se desila u prošlosti, i to:
- radnju koja se desila nakon neke druge radnje u prošlosti
- radnju koja se desila „skoro“, tj. nedugo pre trenutka govora.[1]
Građenje uredi
Aorist se najčešće gradi od svršenih glagola. Primeri:
- uradih
- sretoh
- padoh
Kod pravilnih glagola sa infinitivnim nastavkom -ti, aorist se gradi tako što se na infinitivnu osnovu dodaju nastavci za oblik i lica:
| Lice | Jednina | Množina |
|---|---|---|
| 1. | -h (uradih) | -smo (uradismo) |
| 2. | -ø (uradi) | -ste (uradiste) |
| 3. | -ø (uradi) | -še (uradiše) |
Kod glagola sa infinitivnim nastavkom -sti ili -ći, na infinitivnu-aoristnu osnovu dodaju se sledeći nastavci:
| Lice | Jednina | Množina |
|---|---|---|
| 1. | -oh (padoh, ispekoh) | -osmo (padosmo, ispekosmo) |
| 2. | -e (pade, ispeče) | -oste (padoste, ispekoste) |
| 3. | -e (pade, ispeče) | -oše (padoše, ispekoše) |
U 2 i 3. licu jednine dolazi do palatalizacije krajnjeg suglasnika infinitivne osnove ispred samoglasnika e (ispeke > ispeče).
Upotreba uredi
U srpskom jeziku aorist se upotrebljava u indikativu, relativu i modusu.[2]
Indikativna upotreba uredi
Indikativno upotrebljen aorist označava radnju koja se izvršila u vremenu govorenja (ili neposredno pre vremena govorenja) ili se vršila sve do jednog trenutka u vremenu govorenja.
Relativna upotreba uredi
Relativno upotrebljen aorist označava radnju koja se vršila ili izvršila u nekom prošlosti, koja je izvan vremena u kom se o njoj govori.
Modalna upotreba uredi
Modalnim aoristom označava se stav govornika prema neostvarenoj/neizvršenoj radnji, stanju ili zbivanju. Može označavati stav uverenosti da će se radnja vršiti (npr. Otvori prozor, uguših se!), nameru da se radnja izvrši (npr. Odoh ja u školu) i stav uslova (arhaično, Ako pođoh, nagledah se jada, ak'ne pođoh, neću vidjet drage)
Upotreba aorista u narodnim govorima naspram upotrebe u službenom i pisanom jeziku uredi
U epskim narodnim pesmama koje je prikupio Vuk Karadžić učešće aorista iznosi 62.9%, dok je učešće perfekta od 31.96%. Slično tome, usmeno pripovedanje o Prvom srpskom ustanku Karađorđevog saborca Petra Jokića iz Topole (koje je doslovno zapisao Milan Đ. Milićević 1852. godine) sadrži 33.23% aorista, samo 19.59% perfekta, dok na istorijski prezent otpada čak 45.53%. Naredna slika daje pregled upotrebe aorista u pojedinim narodnim govorima, na osnovu naučnih radova istraživanja dijalekata (koja se obično sprovode u seoskim sredinama, i među starijim govornicima), rađenih uglavnom posle 1945. godine. Kao što se može videti, zapaženo je da je aorist u najvećem delu Srbije (osim Vojvodine) i u Crnoj Gori vrlo često glagolsko vreme u narodnom govoru. U nekima od njih je naznačen i kao najčešće prošlo glagolsko vreme (pojedini govori jugoistočne Srbije i Crne Gore).[3]
O visokoj učestanosti aorista u govoru stanovništva Srbije pre Drugog svetskog rata svedoče i nadgrobni spomenici. Na sledećem grafikonu se mogu videti učešća prošlih glagolskih vremena na nadgrobnim spomenicima podignutim od 1901. do 1942. godine, na pojedinim grobljima u Srbiji. Kao što vidimo, aorist je u seoskim sredinama češći nego u gradskim. Isto tako se na primeru beogradskog Novog groblja vidi da je aorist bio češći među siromašnijim, odnosno manje obrazovanim građanima, nego među imućnijim, odnosno obrazovanijim. To se zapaža i u današnje vreme.[3]
Nasuprot upotrebi padeža, upotreba prošlih glagolskih vremena, pa samim tim i aorista, je u standardnom srpskom jeziku neobavezna. Otuda, usled izražene diglosije, imamo redovnu pojavu da se u sudstvu, policiji, novinarstvu, ostalim medijima i tako dalje, prilikom zapisivanja usmenih izjava i iskaza građana iz njih izbacuju aorist, ostala prošla vremena i istorijski prezent i zamenjuju perfektom. Tako je na suđenju generalu Draži Mihajloviću 1946. godine pročitano 17 zapisanih izjava građana koji suđenju nisu prisustvovali, u kojim su sva ostala glagolska vremena zamenjena perfektom. S obzirom da su svih 17 izjava zapisane u prvom licu, i da se radi o stanovnicima sela, učešće perfekta u njihovim izjavama od 100% je nemoguće. To se vidi po izjavama seljaka-svedoka koji su usmeno svedočili na istom suđenju, gde je učešće i aorista i istorijskog prezenta značajno. Od završetka Drugog svetskog rata aorist (zajedno s još nekim glagolskim vremenima) gotovo u potpunosti nestaje iz istorijskih knjiga, što se može videti na sledećem grafikonu. Aorist ipak opstaje u književnosti i donekle u knjigama memoarske sadržine, čiji je jezik bliži narodnom nego službenom jeziku.[3]
Vidi još uredi
Reference uredi
Literatura uredi
- Stanojčić, Živojin; Popović, Ljubomir (2005). Gramatika srpskog jezika — udžbenik za I, II, III i IV razred srednje škole. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 86-17-12430-X. COBISS.SR 121941004.
Spoljašnje veze uredi
- „Glagolski oblici, vremena i načini”. Edukacija — Srednje škole. Arhivirano iz originala 16. 5. 2022. g.
- Jokić, Petar. „Gramatika — Aorist (pređašnje svršeno vreme)”. Tabanović. Arhivirano iz originala 7. 12. 2022. g.