Википедија

Banat u srednjem veku

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Banat.

Banat u srednjem veku je hronološki prikaz istorije hiljadugodišnjeg razdoblja ove vojvođanske oblasti od 5. do 15. veka, danas u sastavu Srbije Rumunije i Mađarske.[1] Ova oblast kao teritorijalna celina pod nazivom Banat nije postojala tokom srednjeg veka, pa je pomalo „nerealno” koristiti ovaj naziv u svom današnjem značenju, za ovaj istorijski period. Međutim kako se većina geografa i istoričatra slaže da naziv Banat, vodi poreklo iz poznog srednjeg veka, za oblast između Dunava—Tise—Moriša—Erdelja može se smatrati da je naziv Banat prihvatljiv za ovu oblast u srednjem veku.[2]

Banat sa današnjim granicama i većim gradovima

Delovi južnog i jugozapadnog Banata u srednjem veku pripadali su Torontalskoj, Kovinskoj i Krašovskoj županiji, a istočno i severoistočno od njih, u velikom luku od Kikinde do Dunava kod Turn Severina i Oršave, prostirala se Tamiška županija, koja se graničila sa navedene županije. Najseverniji deo današnjeg Banata ulazio je u sastav Čanadske i Aradske županije.

Od sredine 14. veka, župan nekih od navedenih županija najčešće je bio severinski ban, što je postalo praksa tokom 15. veka, kada je odupiranje turskom pritisku na granicama iziskivalo organizovanje što efikasnijeg, objedinjenog odbrambenog sistema. U tom period ime Severinskog Banata proširilo se i na područje ovih županija i u izmenjenom obliku opstalo do današnjih dana.[1]

Banat u ranom srednjem veku (5. do 11. vek) uredi

Doseljavanjem u drugoj polovini 6. veka, Slovena i Avara u Karpatsko-panonski basen teritorija današnjeg Banata nalazila se pod vlašću Avarskog kaganata.[3] Kao periferna oblast Avarske države, Banat je bio naseljen pretežno slovenskim zemljoradničkim stanovništvom, i ostacima sarmatskog i gepidskog stanovništva, zaostalog iz vremena Seobe naroda.[4][5][6]

Ratovima vođenim u periodu od 791—803. godine Karlo Veliki uništio je Drugi avarski kaganat, nakon čega su područja istočno od reke Tise narednih decenija bile u sastavu bugarske države.[7]

Najznačajnije promene u Karpatsko-panonskom basenu, i okolnim oblastima istočne i južne Evrope, dogodile su se nakon doseljavanje Mađara 895 i 896. godine.[2] Mađari su područje Banata i Pomorišja osvojili pobedom nad bugarskim poglavarom Gladom. [a][8]

Nakon doseljavanja Mađara, na prostor današnjeg Banata živelo je zajedno mešovito slovensko i mađarsko stanovništvo. Mađarsko stanovništvo se sve do druge polovine 11. veka pretežno bavilo nomadskim načinom života (pre svega stočarstvom, naročito uzgojem konja), boraveći leti u šatorima, a zimi u poluzemunicama, dok je sedelačka slovenska populacija obrađivala zemlju i živela u malim naseobinama sačinjenim od poluzemunica ukopanih u lesnim gredama na planinskim delovima Banata, duž obala reka ili ritova.[9][10]

Prisustvo Slovena na prostoru ravničarskog dela Banata potvrđuju; brojni arheološki artefakti i srednjovekovna toponimija, grupisana oko Tise i Dunava i drugih reka. Na to ukazuju i imena naselja iz 13. i 14. veka sačuvana na teritoriji planinskog Banata, naročito njegovog južnog dela koji danas većim delom pripada Rumuniji, kao dokaza o postojanju slovenskog življa na tim prostorima.[11]

Brojni arheološki materijali, sa više lokaliteta u Banatu takođe svedoče o prisustvu Mađara na teritoriji Banata, njihovoj prvobitnoj plemenskoj organizaciji, ali i o drugim etničkim grupama prisutnim u ovim krajevima u srednjem veku (Alani, Sekelji, Kumani, Pečenezi, Rusi — Varjazi).

Banat od 6 do 11. veka
  •  
    Sloveni u Banatu u 6. veku
  •  
    Sloveni u Banatu od 6. do 10. veka
  •  
    Gladova kneževina u Banatu u 9. veku
  •  
    Ahtumova kneževina u Banatu početkom 11. veka

Višedecenijskim procesom preobražaja mađarskog paganskog, nomadskog i ratničkog društva u hrišćansko feudalno društvo i stvaranje ugarske države trajali su dugo, a započeli su u drugoj polovini 10. veka, nakon prestanka mađarskih pustošećih napada na zapadnu Evropu (955. godine) i balkanske zemlje (970. godine).[12]

Presudne korake na stvaranje države i preobražaj mađarskog društva presudan značaj imao je Stefan I Ugarski (997—1038), prvi ugarski kralj iz dinastije Arpada, krunisan 1000. godine, koji se zbog svoje državotvorne delatnosti smatra svetim zaštitnikom Ugarske.[13]

Pod svoju vlast Stefan I Ugarski potčinio je i poslednje nezavisne, ili poluzavisne poglavice i njihove teritorije. Među njima i Ahtuma (Ajtonja).[1] [b]

S kraja 11. veka, nakon što je učvrstila svoju vlast, Ugarska je počela da vodi osvajačku spoljnu politiku, koja se nastavila u 12. veku

Banat u razvijenom srednjem veku (12 do 14. vek) uredi

Početak 12. veka obeležila je borba Ugarske kraljevine za prevlast u Podunavlju sa osnaženom Vizantijom pod Komninima.[14] Vizantijsko-Ugarski rat vođen u periodu 1127—1129. vodio je kralj Stefan II i u njemu prodro skoro do Plovdiva, da bi glavno poprište borbi potom bilo premešteno u pogranične krajeve duž Dunava i Save, uključujući i prostore južnog Banata. U kontra ofanzive, koju je potom sproveo car Jovan II Komnin nakon prelaska Dunava, porazio je ugarsku vojsku na reci Karaš kod Hrama i osvojio ovaj grad, ali je i pored toga granica duž Save i Dunava ostala nepromenjena nakon ovih sukoba.

Tokom narednog vizantijsko-ugarskog rata 1151. godine, pošto je car Manojlo Komnin osvojio Zemun i razorio Srem, deo vizantijske vojske na čelu sa Borisom, sinom kralja Kolomana, [v] iz Braničeva je prešao preko Dunava i dolinom Tamiša najverovatnije dospeo do gonjeg toka ove reke, pustošeći sve za sobom. Nakon vesti o približavanju kralja Geze II Boris se povukao na vizantijsku teritoriju.

 
Županije u južnoj Ugarskoj oko 1370. godine

Južni Banat je dugi niz godina bio baza za ugarske napade na vizantijska područja, npr. 1154. godine, kada su Ugari prešli Dunav i opsedali Braničevo. Nakon smrti kralja Geze II (1162) započele su trvenja unutar dinastija u Ugarskoj, što je iskoristio vizantijski car. Podržavajući Gezinog brata Stefana IV protiv sinovca, Stefana III, pružio je svom novom štićeniku vojnu pomoć da osvoji Hram, odakle je on bezuspešno pokušavao da pridobije ugarske velikaše za svoju stvar.[15] Posle ovih dešavanja izvesno vreme su vojne operacije zaobišle područja Banata, jer su vizantijske ofanzive u ratu vođenom od 1164 do 1167. godine bile uperene prema Sremu i južnoj Bačkoj.

Naglo slabljenje Vizantije posle smrti cara Manojla Komnina (1180) omogućilo je Ugarskoj da preuzme inicijativu u Podunavlju. U ratovima od 1182 do 1183. godine, Ugarski kralj Bela III (1173—1196), saveznik Stefana Nemanje, osvojio je od Vizantije Beograd, Srem i Braničevo. Osvojene oblasti kralj Bela prepustio je Carstvu kao miraz svoje kćeri Margarite koja se udala za cara Isaka II Anđela.

S kraja 12. i početkom 13. veka kraljevi Emerik (1196—1204) i Andrija II (1205—1235) uz podršku papstva, vodili su, ofanzivnu politiku prema južnim i istočnim susedima Ugarske, od Bosne, preko Srbije i Bugarske, do Galicije.[16]

Banat u kasnijem srednjem veku (14. do 15. vek) uredi

Napomene uredi

  1. ^ U istoriografiji postoji mišljenje da zbog anahronizama u Anonimovom opisu doseljavanja Mađara, ovaj izvor za navedene događaje nije verodostojan.
  2. ^ Ahtum je navodno Gladov potomak, čija se oblast protezala od Kereša do Dunava i od Tise do južnih Karpata.[1]
  3. ^ Boris, sin kralja Kolomana bio je carev štićenik i pretendent na ugarski presto

Izvori uredi

  1. ^ a b v g Vujević 1939 — P. Vujević, Geopolitički i fizičko-geografski prikaz Vojvodine, Vojvodina I, Od najstarijih vremena do Velike seobe, Novi Sad, 1-28.
  2. ^ a b Györffy I, III — G. Györffy, Az Árpád-kori Magyarország történeti földrajza I, III, Buda­ pest 1963, 1987
  3. ^ Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini. Novi Sad: Matica srpska.
  4. ^ Kovačević 1977 — J. Kovačević, Avarski kaganat, Beograd. 146-147.
  5. ^ Cemere 2007 — Z. Cemere, Ognjišta u močvari: prilozi za srednjovekovnu istoriju kikindskog kraja i Vojvodine. Kikinda.
  6. ^ Cemere 2008 — Z. Cemere, Srednjovekovni manastiri Banata i Pomorišja. Kikinda. 17, 25.
  7. ^ Ćirković 2003 — S. Ćirković, Kneževačko Potisje u srednjem veku, Istorija Novog Kneževca i okoline, Novi Kneževac, 109-133.
  8. ^ Živković 2000 — T. Živković, Sloveni u Romeji, Beograd. 110-112, 116.
  9. ^ Janković 1990 — Đ. Janković-M. Janković, Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd. 61
  10. ^ Stanojev N. 1996. Srednjovekovna naselja u Vojvodini, Novi Sad, 90-100, 108-113, 123-126.
  11. ^ Dinić-Knežević 1988 — D. Dinić-Knežević, Slovenski živalj u urbanim naseljima srednjevekovne južne Ugarske, Zbornik MC za istoriju 37, 7-42.
  12. ^ Engel 2001 — P. Engel, The Realm of St Stephen. A History of Medieval Hungary 895-1526, London-New York.
  13. ^ Engel, Pál (2001). The Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hungary, 895-1526. London & New York: I.B.Tauris.
  14. ^ Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
  15. ^ Šišić, Ferdo, Poviest Hrvata za kraljeva iz doma Arpadovića I dio, Zagreb 1944
  16. ^ Rokai, Peter (2002). „Istorija Mađara od najstarijih vremena do Mohačke bitke 1526. godine”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 7—183.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Банат_у_средњем_веку&oldid=27673745”