Borba kod Pasjane
Radi osiguravanja tekovina ostvarenih posle borbe na Drenovu, bilo je neophodno da se iscrpljenim i proređenim srpskim četama što hitnije pruži pomoć u novim ljudima. Zbog toga je Centralni odbor predvideo povratak na teren vojvode Dušana Vardarskog sa 15 četnika. Pored toga, za formiranje Gorskog štaba bila su predviđena i četiri oficira, među kojima i novi šef, kapetan Dragoljub Nikolić i zamenik, poručnik Dušan Sekulić (taj je kasnije to ozkazao), kao i svi raspoloživi podoficiri.
| Borba kod Pasjane | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||||
 srpski četnici |
.svg){kind=small} Osmansko carstvo | ||||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||||
| vojvoda Rade Radivojević Dušan | vođa turske potere, Arnauti | ||||||||||
| Jačina | |||||||||||
| 34 četnika | oko 2000 Turaka i Arnauta | ||||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||||
| 30 ubijenih četnika, 3 uhapšena četnika | oko 70 turskih askera i Arnauta mrtvih | ||||||||||
| ubijen srpski kmet Zafir Jancić | |||||||||||
Uporedo sa opremanjem četa tekla je "diskusija" oko izbora kanala za prelaz preko granice. Sporili su se vicekonzul u Prištini Milan Rakić i šef Konzularnog odeljenja dr. Miroslav Spalajković. Strahujući od arnautske odmazde nad srpskim življem, Rakić se zalagao za prelazak preko Kumanovske kaze i Vardara, a Spalajković je insistirao na prelasku preko Kosova suvim putem i pod oružjem. Svoj stav je obrazlagao činjenicama da je kumanovski kanal provaljen i da su se srpske čete, koje su njime prebacivane, posle sukoba sa turskom vojskom u neposrednoj blizini granice, bile prinuđene da se vrate u Srbiju, dok se kanal preko Gnjilana pokazao bezbednim. Milan Rakić je morao da prihvati stav svoga šefa i pozvao je učitelja Stojana Dajića da organizuje prelazak. Pored ovoga sukoba, često je dolazilo i do nesporazuma između Centralnog i Izvršnog odbora. Nezadovoljan time, kao i zbog nesnalažljivosti Centralnog odbora u nastaloj situaciji, Vrhovni odbor je odlučio da zabrani rad ovog Odbora, a Izvršnom odboru stavi u nadležnost isključivo tehničko-operativna zaduženja. Centralni odbor je, po ovoj odluci, obustavio rad 4. jula 1907, tokom najintenzivnijih priprema za prelazak četa. Prema planu Stojana Dajića, koji je izvršni odbor prihvatio, četa je u subotu, 13. jula 1907. uveče, prešla granicu. Prvi danik je imala u raniluškoj crkvi, odakle je sa putovođama Jovanom Markovićem-Gudžurom iz Pasjane i Vasom Tomkićem (pančevski poljak), stigla u zoru 15. jula, u pasjansku crkvu, određenu za drugi danik. Tomkićevo zaduženje bilo je da do Vitine prebaci puške za Skopski odbor. Kao nagrada za ovo obećan mu je revolver. Oko podneva u crkvi je opojana jedna žena. Četnici su tom prilikom bili skriveni u oltaru, pa postoji sumnja da ih je primetio i prokazao Arnautima neko ko je prisustvovao opelu. Prema drugim svedočenjima, četu su primetili Arnauti prilikom prelaska Južne Morave i prijavili vlastima. Upućene zaptije našli su paklo srpskog duvana i trag koji ih je doveo do crkve. O tome je obaveštena vlast, koja je za uništenje čete angažovala Arnaute i uputila tursku vojsku.
Boj uredi
Oko 4 časa posle podne crkvu su opkolili turska vojska i arnautski bašibozuk. Njih je bilo oko 5000[1], dok ih je po verovatnijoj proceni Vase Tomkića bilo oko 2000. Ubrzo je otvorena paljba na crkvu. Četnici su se probili do obližnjeg groblja i kukuruzišta, gde su se borili do sumraka, nakon čega su se podelili u tri grupe. Jedna grupa je ostala u zaštitnici, najveća je krenula bez putovođe prema Skopskoj Crnoj Gori pogrešnim pravcem između arnautskih sela Ljupište i Đerekare, treća grupa je pokušala proboj preko Preševa. Sve tri grupe su uništene u naredna dva dana. Za vreme trodnevnih borbi poginuli su kapetan Dragoljub Nikolić, vojvoda Rade Radivojević-Dušan Vardarski, potporučnici Mihailo Bošković i Živan Milosavljević, putovođa Jovan Marković, narednik Tihomir Golubović, podnarednik Ivan Ivanović, Raško Anastasijević i Milutin Janković; četnici Stamenko Stanišić, Bogosav Srećković, Danilo Smiljković, Bogdan Kostić, Bogdan Rašić, Milan Soldović, Josif Stanković, Đorđe Marinković, Mladen Vasiljević, Nikola Jovković, Stojan Bogojević, Nedeljko Purković, Bogdan Paunović, Milutin Cvetanović, Krsta Dimitrijević, Janko Naslas, Stevan Ristić, Dragomir Bogojević, Ćorće Vuković, Jeremija Đurlić i Milutin Joković. Zarobljena su trojica četnika podnarednik Dragomir Dimitrijević, Milutin Radomirović i Radomir Soldatović. Jedini je uspeo da se spase Vasa Tomkić. Svi poginuli četnici su se borili hrabro, po iskazu Tome Popovića, ni kod jenog nije nađena municija. Prema iskazima očevidaca poginulo je 25 srpskih seljaka i oko 70 vojnika i Arnauta, koji su imali i velik broj ranjenih. Poginuo je i pasjanski kmet Zafir Jancić, a više Srba je ranjeno i premlaćeno. Među brojnim uhapšenim Srbima, pored tri četnika, bili su i učitelj Ilija Popović, sveštenik Todor Popović, crkvenjak Kena i bogoslov Đorđe Perić (svi iz Pasjana). Hapšen je i ranilučki paroh Đorđe i Stojan Dajić.
Epilog uredi
Umešanost učitelja Ilije Popovića odao je vlastima u Gnjilanu, po vlastitom priznanju, Radomir Soldatović, dok je Stojana Dajića prijavio furundžija Đoka Panaški.[2] Njemu je bila sumnjiva neuobičajno velika količina hleba, koju je Dajić naručio. Radomir Soldatović je svoj sikaz, dat u Gnjilanu, opovrgao na sudu u Skoplju, na kome su sva trojica četnika osuđena na smrt vešanjem. Oni su 29. jula 1908, šest dana posle objave Hurijeta, pomilovani i oslobođeni. Posle saslušanja u Izvršnom odboru pušteni su kućama, a četnik Milutin Radomirović je dobio i odborsku preporuku za službu.
Ovaj događaj, koji je u Srpskoj odbrani nazvan Pasjanskom aferom ostavio je nerazrešenim neka pitanja; kako je četa otrkivena i ko sve je pored uhapšenog Soldatovića, prokazivao Srbe turskim vlastima. Sled događaja, posle četničke pogibije, dao je za pravo vicekonzulu Milanu Rakiću, jer se pokazao da je izbor kanala preko Kosova doveo do žestokih arnautskih represalija nad srpskim stanovništvom. Nesporedne odmazde trajale su u kontinuitetu preko mesec dana i vršene su premlaćivanjem, paljevinama, pljačkama i ubistvima viđenijih Srba.
Ovo je bila poslednja velika borba četnika sa turskom vojskom i Arnautima do sukoba kod Stracina i Šumate Trnice 1912, pred početak prvog balkanskog rata.[3]
Izvori uredi
- Vladimir Ilić: Srpska četnička akcija 1903-1912. str. 123-127
