Википедија

Gročanska čaršija

44° 40′ 19″ S; 20° 43′ 14″ I / 44.67181° S; 20.72047° I / 44.67181; 20.72047

Gročanska čaršija
Pogled na Gročansku čaršiju
Opšte informacije
MestoGrocka
OpštinaGrocka
Država Srbija
Vreme nastanka19. vek
Tip kulturnog dobraProstorno kulturno-istorijska celina
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture
beogradskonasledje.rs

Gročanska čaršija se nalazi u Bulevaru oslobođenja, u centralnom delu naselja Grocke i predstavlja karakterističan ambijent srpskih naselja 19. veka. Zbog svog značaja kao stecište svih društvenih i ekonomskih zbivanja varošice 19. veka, dostignuća narodnog neimarstva i kao svedoka tog vremena ona predstavlja nepokretno kulturno dobro kao prostorno kulturno-istorijska celina od velikog značaja.[1]

Istorijat uredi

 
Artefakti iz Legata dr Aleksandra Kostića, pronađeni u okolini Grocke, koji se čuvaju u njegovom legatu, izloženom u biblioteci „Ilija Garašanin”

Prvi i najstariji tragovi naselja na području današnje Grocke datiraju još iz neolita i otkriveni su u Vinči. U pisanim izvorima naselje Grocka se prvi put pominje u popisu mesta bugarskog episkopa iz 878. godine pod nazivom Gardec.[2]

Kao i za većinu naselja beogradske okoline, prve značajnije podatke o Grockoj nalazimo u turskim katastarskim popisima iz prve polovine 16. veka. Prema popisu iz 1528–1530. godine, selo Grocka (Hisarlik) ima 22 doma.[3] U ovom popisu Grocka se naziva selom, dok se već u sledećem, kao i u svim kasnijim, naziva palankom odnosno varošicom.[4] Već u popisu iz 1560. godine pominje se varoš koja ima dve mahale, muslimansku sa 11 i hrišćansku sa 28 domova. U istom popisu pominje se i grad koji ima dizdara i oko 40 vojnika.[2]

Prvi podaci o izgledu i prostiranju naselja potiču iz druge polovine 16. veka. Nemački putopisac Stefan Gerlah, videvši Grocku 1578. godine, kaže da naselje „veliki potok deli na dvoje; u jednom delu podignute su male srpske kolibe pokrivene trskom i slamom, a u drugom ima i lepih turskih kuća, često šindrom pokrivenih“.[5] Polovinom 17. veka Evlija Čelebija u svom Putopisu Grocku opisuje kao četvorougaono utvrđenje u kome su smeštena skladišta municije, žitni magacin, džamija i dva mala hana.[2]

U vreme austrijske okupacije, 1717–1735. godine, kada se formira Gročanskog distrikt, raste administrativni i ekonomski značaj naselja. Prema podacima Beogradske mitropolije iz 1733–1735. godine varošica imala 220 kuća.[6] Ponovnim dolaskom Turaka Grocka gubi stečene pozicije.[5][a]

Procvat Varošice uredi

 
Akvarel Gročanske čaršije s kraja 19. veka (Stojan Nikolić, oko 1880, Galerija Matice srpske, Novi Sad, 1024x820)

Grocka opstaje kao palanka bez posebnih karakteristika sve do tridesetih godina 19. veka. Brojni arhivski dokumenti svedoče o buđenju društvenih i privrednih aktivnosti u tom periodu. Grade se crkva, ćuprija na Gročici i poslovne zgrade. Varošica se razvija i kao trgovački centar, a čaršija se proširuje podizanjem novih dućana i drugih objekata javne namene.[5] Prema zakonu iz 1866. godine, koji je vršio klasifikaciju na osnovu broja stanovnika i njihove delatnosti, Grocka je i zvanično stekla status varošice.[7] Putopisci iz prve polovine 19. veka svedoče o ovom razvoju: Joakim Vujić piše da je 1823. godine varoš imala 140 kuća, dok Oto Pirh 1829. piše o velikoj, novoj, pravilno građenoj zgradi u Grockoj. On je naziva poštom, ali se verovatno radilo o hanu (s obzirom na to da je prva pošta u Srbiji podignuta tek 1840). Sreten Popović (1820—1890) već krajem 19. veka piše o parnom mlinu Ilije Garašanina, njegovoj kući, konaku kneza Živka i veliku kafanu Beljanskog. Iako nijedan od ovih objekata nije sačuvan, podaci o njima govore o brzom razvoju varoši. U dokumentima iz tih godina sve se češće pominju trgovaci i zanatlije (Đorđe mezulandžija, Luka i Mladen Savić, Stefan Pazarac, Petko Mimić) i gročanski kapetani i knezovi (Živko Mijailović, Golub Petrović, Milutin Garašanin), koji predstavljaju nosioce privrednog i političkog života. U trgovačkom i zanatlijskom staležu u prvim decenijama 19. veka prisutnija su imena grčkog, odnosno cincarskog porekla, da bi nakon tridesetih godina broj srpskih imena bio veći.[8]

Specifičnost Grocke ogleda se u tome da je istovremeno bila i varošica, odnosno administrativni i trgovački centar, ali i seosko naselje. Ova činjenica odredila je osnovnu podelu starih gročanskih kuća na seoske i varoške.[3]

Izgled uredi

 
Gročanska čaršija danas
 
Skulptura "Gročanka" u Čaršiji

Kao centar naselja, Gročanska čaršija sastoji se od zbijenih kuća u nizu, podignutih na uličnoj regulaciji i pretežno poslovno-stambene namene, što u celini čini karakterističan ambijent srpskih palanki 19. veka.[1] U dužini od 300 metara svojom arhitekturom i vizurama pruža mogućnost doživljavanja ambijenta koji je i značajno dostignuće narodnog neimarstva. Najstarija očuvana kuća potiče iz sredine 18. veka. Osim poslovnih zgrada sa dućanima, zanatskim radnjama i kafanama, u Čaršiji je bilo i par stambenih kuća varoškog tipa, čiji su vlasnici bili imućni trgovci i zanatlije. Značajniji sačuvani objekti u okviru zaštićene ambijentalne celine su Apostolovićeva kuća iz sredine 18. veka, za koju se priča da je bila han, Nišlićeva kuća i Savića mehana s početka 19. veka, kao i vizuelno dominantna crkva Svete Trojice, podignuta 1883. godine. Crkva je sagrađena na temeljima starijeg sakralnog objekta iz 1828. godine, građenog podrškom kneza Miloša Obrenovića. U okviru Čaršije se nalazi i biblioteka „Ilija Garašanin” u čijoj je galeriji izložen legat dr Aleksandra Kostića, nalazi sa lokaliteta Dubočaj u Grockoj.[9]

Čaršija kao stecište svih ekonomskih i društvenih zbivanja u varošici reprezentuje svojom organizacijom, sadržinom i arhitektonskim oblikovanjem objekata, potrebe, ukus i težnje gročanske malovaroške sredine tog vremena. Gročanske kuće svojom arhitekturom i etnografskim vrednostima, kao i raznovrsnošću, predstavljaju najveće domete građevinske, stambene i likovne kulture u srpskoj narodnoj arhitekturi[10]. U Gročanskoj čaršiji, kao i u njenoj neposrednoj okolini i danas se nalaze stambeni objekti varoškog tipa, čiji su vlasnici bili imućni trgovci i zanatlije. Međutim, varoške kuće su se gradile najčešće u čaršijskim sokacima, gde su bile smeštene isključivo kuće imućnijeg stanovništva.[11] Osim što je svedočanstvo jednog vremena, Gročanska čaršija, svojom arhitekturom i vizurama, pruža mogućnost doživljavanja ambijenta, koji predstavlja i značajno dostignuće narodnog neimarstva.[1]

 
Jedna seoska kuća danas

Seoska kuća uredi

Seoska kuća je zastupljena u raznim tipovima i varijantama, što je posledica etničke šarolikosti stanovništva koje se doseljavalo od sredine 18. do kraja 19. veka.[3] Danas se u Grockoj nalaze uglavnom četiri karakteristična tipa seoske kuće: moravsku kuću, kosovsku prizemljušu, šumadijsku i vojvođansku kuću. Za seoske kuće, nezavisno od toga kom tipu pripadaju, svojstveno je to da se nalaze u prostranim dvorištima u kojima se, pored kuće za stanovanje, nalaze i druge pomoćne i ekonomske zgrade potrebne seoskom domaćinstvu.[12]

 
Varoška kuća u Gročanskoj čaršiji

Varoška kuća uredi

Varoška kuća orijentisana je prema severoistoku odnosno severozapadu i povučena od ulice u dubinu bašte. Dvorišta su relativno mala i bez pomoćnih zgrada. Visina kuće varira u zavisnosti od oblika terena, tako da je prednji deo zgrade često znatno viši, dok je zadnji uzdignut samo za nekoliko stepenika, dok su kuće podignute na ravnom terenu znatno niže, uzdignute od nivoa terena samo za nekoliko stepenika. Varoška kuća se sastoji od tri do četiri prostorije strogo namenski definisane: odžaklije, dnevne sobe i jedne ili dve spavaće. osim prostorija za stanovanje ima i podruma, kao i trem koji se prema uglu proširuje u doksat. Zidana je u bondručnoj konstrukciji, sa kosturom od hrastovih greda i ispunom od čatme ili ćerpiča. Temelji je od kamena sa hrastovim gredama. Krov je nizak, na četiri vode, pokriven ćeramidom. Streha koja štiti fasadu dostiže širinu i do 1 m. U unutrašnjosti kuće podovi su patosani opekom ili daskama, dok su na tremu i doksatu isključivo daščani. Varoška kuća u Grockoj vezuje se za isti tip kuće u varošicama Podunavlja i Pomoravlja.[13] Ona odražava način života gročanskog trgovačkog i zanatlijskog staleža.[3]

Zaštita kulturnog nasleđa Grocke uredi

 
Crkva Svete Trojice u gročanskoj čaršiji
 
Info-tabla na ulazu u Gročansku čaršiju

Tokom 1965. godine i u prvoj polovini 1966, samo pet godina nakon osnivanja Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, izvršeno je istraživanje i obilazak terena opštine Grocka. Tada je, u skladu s najvišim evropskim standardima, formirana obimna dokumentacija. U maju 1966. godine, Komisija za davanje mišljenja o spomeničkim svojstvima Gročanske čaršije u Grockoj sačinila je izveštaj.[14] i istog meseca doneto je Rešenje o utvrđivanju za spomenik kulture – prostornu kulturno-istorijsku celinu.[15] Trinaest godina kasnije, 1979. godine Gročanska čaršija utvrđena i za kulturno dobro od velikog značaja.[16] Pored rešenja o zaštiti Gročanske čaršije, u ovom periodu doneta su i rešenja kojima su zaštićeni i pojedinačni objekti na teritoriji varoši.[10]

U godinama neposredno nakon utvrđivanja za spomenik kulture, Čaršija kao celina i pojedinačni objekti van nje bili su izloženi devastaciji i rušenju. U dokumentaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda čuvaju se rešenja kojima se traži zaustavljanje rušenja pojedinih objekata. Kako u tom trenutku još uvek nije bilo urađeno tehničko snimanje svih zaštićenih objekata, ova rešenja su i jedini tragovi o njihovom postojanju. Za potrebe Detaljnog urbanističkog plana mesne zajednice stručni tim Zavoda uradio je obiman elaborat. Ovaj elaborat je poštovao sve principe integrativne zaštite i održivog razvoja naselja koji su u kasnijim godinama utvrđeni za postulate. Plan je usvojen juna 1981. godine, ali je nedugo nakon usvajanja stavljen van snage.[17]

Sam centar varoši je osamdesetih godina 20. veka delimično obnovljen, u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, uz poštovanje tradicionalne arhitekture. Godine 1994. glavna ulica je delom postala pešačka zona. Početkom 21. veka 2016. godine, Gročanska čaršija je rekonstruisana i tada je vraćen i nekadašnji drvored[9] crnog jasena, a kolovoz je kaldrmisan.[18]

  •  
    Kuća porodice Apostolović
  •  
    Savića mehana
  •  
    Nišlićeva kuća
  •  
    Kupola crkve Sv. Trojice
  •  
    Zgrada biblioteke „Ilija Garašanin”
  •  
    Zgrada dečje biblioteke
  •  
    Rekonstruisana zgrada u Čaršiji
  •  
    Stara kuća ispod crkve, na početku Čaršije
  •  
    Skulptura „Gročanka” i jedna varoška kuća
  •  
    Jedna stara kuća

Zaštićeni objekti u Grockoj uredi

U širem jezgru gročanske varoši, u samoj Čaršiji i nekadašnjim čaršijskim sokacima, nalazi se ukupno 11 objekata — kuća zaštićenih kao kulturna dobra.[11] Van Gročanske čaršije kao celine zaštićeno je sedam sačuvanih varoških kuća koje su proglašene za spomenik kulture. Najstarija među njima datira još iz 18. veka. Među njima su i dve koje su u rangu spomenika kulture od velikog značaja za Republiku Srbiju - Rančićeva kuća i Cincarska kuća.[19] Neke kuće, koje su bile utvrđene za kulturno dobro, nestale su bez mogućnosti da budu rekonstruisane, jer su na njihovom mestu sagrađeni drugi objekti.[20] Od preostalih zaštićenih kuća Rančićeva kuća je jedna od retkih koja je zadržala svoj prvobitni izgled i to zahvaljujući svojoj kulturno-izložbenoj nameni. Ona je jedina revitalizovana u kulturno-turistički objekat. Poslednja vlasnica kuće, gospođa Magdalena Rančić, 60-ih godina 20. veka kuću je zaveštala opštini, pa je ovo jedina zaštićena stara kuća u Grockoj koja je u vlasništvu države. Sve ostale su u privatnom vlasništvu i koriste se u razne namene tako da su, prilagođavajući se savremenom načinu života, pretrpele veće ili manje izmene u svojoj strukturi i unutrašnjem rasporedu.[11]

Zaštićeni objekti koji su rekonstruisani uredi

Zaštićeni objekti koji su devastirani uredi

Zaštićeni objekti koji su nestali uredi

Napomene uredi

  1. ^ Broj od 220 kuća u Grockoj će ponovo biti dostignut tek u drugoj polovini 19. veka, u vreme najvećeg ekonomskog procvata varoši.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b v „Prostorno kulturno-istorijska celina od velikog značaja Gročanska čaršija”. Beogradsko nasleđe. Pristupljeno 27. 09. 2016. 
  2. ^ a b v Lazić, Jovan. „Crkva Svete Trojice u Grockoj”. Grocka Info. Arhivirano iz originala 20. 10. 2018. g. Pristupljeno 19. 10. 2018. 
  3. ^ a b v g „Stara Čaršija”. Spomenici kulture u Srbiji. SANU. Pristupljeno 17. 10. 2018. 
  4. ^ Šabanović, Hazim (1964). Turski izvori za istoriju Beograda. Knj. 1. Sv. 1, Katastarski popisi Beograda i okoline : 1476-1566. Beograd: Istorijski arhiv. COBISS.SR 144320263
  5. ^ a b v Živković 2011, str. 267-268
  6. ^ Popović 1950.
  7. ^ Grocka : spomeničko nasleđe 1970, str. 16
  8. ^ Živković 2015, str. 3-4.
  9. ^ a b Atić, Zorica (23. 01. 2017). „Gročanska čaršija – srce stare varoši kraj Dunava”. Avant Art magazin. Pristupljeno 17. 10. 2018. 
  10. ^ a b Živković 2011, str. 269-270
  11. ^ a b v Atić 2018, str. 24
  12. ^ Živković 2011, str. 268
  13. ^ Grocka : spomeničko nasleđe 1970, str. 20
  14. ^ Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
  15. ^ Rešenje Zavoda br. 470/4 od 12. 5. 1966.
  16. ^ Odluka, Službeni glasnik SRS, br. 14/79.
  17. ^ Živković 2011, str. 270
  18. ^ Brkić, Miroslava (31. 03. 2016). „Gročanska čaršija menja izgled: Drvored crnog jasena uz kaldrmu”. Blic on-line. Pristupljeno 19. 10. 2018. 
  19. ^ Atić 2015, str. 11.
  20. ^ Živković 2011, str. 271

Literatura uredi

  • Šabanović, Hazim (1964). Turski izvori za istoriju Beograda. Knj. 1. Sv. 1, Katastarski popisi Beograda i okoline : 1476-1566. Beograd: Istorijski arhiv. COBISS.SR 144320263
  • Živković, Nada (2011). „Gročanske kuće - paradigma vremena” (PDF). Nasleđe: 267—279. Pristupljeno 01. 10. 2018. COBISS.SR 186737932
  • Matković, Petar (1893). Putovanja po Balkanskom poluotoku XVI vijeka. Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti; 116. 
  • Popović, Dušan J. (1950). Srbija i Beograd : od požarevačkog do beogradskog mira : (1718—1739). Beograd: Srpska književna zadruga. COBISS.SR 6531847
  • Grocka : spomeničko nasleđe. Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. 1970. COBISS.SR 83013639
  • Atić, Zorica (2015). Dobrodošli u Grocku : izletničke destinacije i kulturne znamenitosti opštine Grocka. Grocka: Centar za kulturu. ISBN 978-86-88721-02-8. COBISS.SR 219511820
  • Živković, Nada (2015). Karapešićeva kuća u Grockoj (PDF). Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. ISBN 978-86-89779-14-1. Pristupljeno 19. 10. 2018. COBISS.SR 218240780
  • Atić, Zorica (2018). Toplina varoškog doma Grocke : Gročanska čaršija i rančićeva kuća. Grocka: Centar za kulturu Grocka. 

Spoljašnje veze uredi

 
Gročanska čaršija na Vikimedijinoj ostavi.


Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Грочанска_чаршија&oldid=27673716”