Grljan
Grljan je prigradsko naselje grada Zaječara u Zaječarskom okrugu. Prema popisu iz 2002. bilo je 2839 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 3412 stanovnika).
Grljan | |
|---|---|
 | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Upravni okrug | Zaječarski |
| Grad | Zaječar |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 2839 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 43° 51′ 17″ S; 22° 17′ 27″ I / 43.854666° S; 22.290833° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 137 m |
.svg)  Grljan Grljan na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 19341 |
| Pozivni broj | 019 |
| Registarska oznaka | ZA |
Naselje ima crkvu posvećenu sv. Trojici, koja je podignuta 1899. godine.
Svake godine, već 19 godina, u naselju se održava tradicionalna kulturna manifestacija „Sabor instrumentalnih solista na narodnim izvornim instrumentima“ republičkog karaktera.
Istorija uredi
Vreme nastanka današnjeg Grljana ne može se precizno odrediti. Grljan se prvi put pominje u turskom popisu iz 1560. godine i to kao dva posebna sela - Gornje i Dolnje Grlene, svako sa po desetak kuća.[1] Što se tiče samog naziva naselja, kazivanja starijih meštana govore da je Grljan je svoj naziv dobio po prvim doseljenicima koji su tu došli iz sela Gurle u Karavlaškoj, današnjoj Rumuniji. Prema novijim istraživanjima ime sela nastalo od slovenskog prideva grlen, koji označava nešto ili nekog koji dolazi iz grla, u ovom slučaju iz klanca.
Tokom Prvog srpskog ustanka granična linija išla je duž obale reke Beli Timok, te je Grljan bio na samoj granici. U Grljanu se nalazio šanac sa posadom, čiji je komandant bio hajduk rođen u ovom selu, Todor Toša Kostadinov. Šančeve je čuvala stalna posada od pedesetak ljudi, a u vanrednim situacijama i preko stotinu. Grljan je konačno oslobođen od Turaka 1833. godine.[1]
Prema prvom popisu u Srbiji iz 1834. godine, Grljan je imao sto sedamdeset osam kuća i 1106 "duša".[2]
Prema odredbama Ustava iz 1838. godine Grljan je dobio status opštine. U vreme obrazovanja „Opštine grljanske“ u 1839. godini selo je imalo 202 kuće sa 239 ½ poreskih glava, a područno selo Šljivar 37 kuća i 39 poreskih glava.[3]
Godine 1842. Grljan dobija osnovnu školu, a prvi grljanski učitelj je bio Trailo Paunović.[4] Od tada do danas osnovna škola u Grljanu stalno je postojala, a rad prekidala samo u godinama rata i okupacije tokom Prvog svetskog rata.
Tokom Prvog srpsko-turskog rata 1876. godine Grljan je prilično stradao. Nakon bitke kod Velikog Izvora, kada su ga Turci osvojili i spalili zbog pruženog otpora, Grljan je pao dvadeset četvrtog jula. Pod naletom turskih neregularnih jedinica Čerkeza kompletno selo buknulo je u velikom požaru, takođe zbog pružanja otpora. Nakon rata situacija je bila jako teško za ljude koji su u Grljanu živeli.[5] U 1880. godini grljanska opština uputila je Narodnoj skupštini više apela da im se nekako pomogne. Tako je na sednici Skupštine od dvadeset trećeg januara 1880. godine izneto da „Opština grljanska moli da se rok moratorijuma odloži, a dugovi za porez otplaćuju na kvartove.“ Na istoj sednici pročitana je i molba kojom „žitelji sela Grljana, koji su u prvom ratu postradali, mole da se iznađe način, sredstvo da im se što pre pomogne.“[6]
Zbog jako teškog položaja stanovništva, ali i zbog ponašanja vlasti izbio je sukob između građana i vlasti 1883. godine koji je zabeležen u istoriji kao Grljanska buna. Povod ovih nemira bila je naredba Vlade da se, na osnovu Zakona o zaštiti stoke od zarazne bolesti goveđe kuge, u svim pograničnim okruzima zavede stočni katastar i izvrši žigosanje goveda. To je uznemirilo seljake, jer su radikali proneli glas da se radi o popisu stoke kako bi se na osnovu toga za svako grlo plaćao poseban prirez. Zbog hapšenja devetoro građana iz sela nastao je sukob sa vlastima u Grljanu i nadomak Zaječara, koji se završio intervencijom organa reda.[7]
Krajem devetnaestog veka počeo je razvoj rudarstva u ovom kraju. Prvu povlasticu za eksploataciju uglja dobio je 1884. godine Jozef Hirš. Međutim, pošto je za otvaranje rudnika i izgradnju neophodnih rudničkih postrojenja i instalacija bio potreban neophodan kapital, Hirš je šestog juna 1887. godine svoja „rudarska prava“ prodao novoformiranom Srpskom industrijskom bezimenom društvu „Timok“, sa sedištem u Briselu, u Belgiji. Stanovnici Grljana i susednog sela Prlita radili su ne samo u rudniku, već i na izgradnji pruge uskog koloseka koja je povezivala ugljenokop sa pristaništem na Dunavu kod sela Radujevac, tzv. Belgijske pruge. Do kraja 1889. godine bili su završeni svi pripremni radovi za eksploataciju uglja, izgrađena železnica i briketnica, pa je proizvodnja započela. Deo radnika koji su na tim radovima bili angažovani ostao je da radi u rudniku kao rudari, a manji broj dobio je zaposlenje na železničkim postrojenjima[8].
Grljan je novu zgradu škole dobio 1885, gotovo punih deset godina nakon paljenja stare zgrade od strane turskih čerkeskih odreda. Izgradnju škole pomogao je okrug, a glavni teret troškova podneli su građani. Četrnaestog oktobra 1898. godine Grljanci formiraju svoju prvu zadružnu organizaciju - Zemljoradničku nabavljačku zadrugu. Osnovni motiv osnivanja Zadruge bio je da se obezbedi jevtinija roba zadrugarima.[4]
Tokom Prvog svetskog rata Grljan se nalazio pod bugarskom okupacijom. Bugarska vlast je za predsednika opštine u Grljanu dovela svog čoveka, izvesnog Jonču Ivanova. U periodu okupacije u Grljanu je pomrlo tridesetak ljudi i dece, jer je bilo mnogo obolelih u toku epidemija zaraznih bolesti tifusa i tzv. „španske groznice“. Samo u toku 1918. godine od tifusa je umrlo deset osoba.[4] Materijalna šteta Grljanaca u godinama rata takođe je bila dosta velika.
Do ponovnog osnivanja Zemljoradničke zadruge u Grljanu došlo je 1920. godine. Zadruga je svoj rad otpočela sa pedesetak članova i šezdeset udela. Do 1925. godine broj zadrugara narastao je na sto pedeset, a da bi pet godina kasnije dostigla broj od preko dve stotine članova. Delatnost je obavljala preko svoje prodavnice, koja je bila dobro snabdevena industrijskom robom široke potrošnje. Sve do 1930. godine Zadruga nije imala svoje prostorije. Jovan Rajković, prvi predsednik Zadruge, Zadruzi ustupa svoj plac u centru sela, s tim da se na njemu izgradi kuća za potrebe Zadruge. Ova inicijativa urodila je plodom, pa je 1930. godine sagrađena prostrana zgrada – „Dom Grljanske nabavljačke zadruge“. Pored nabavljačko-prodajne delatnosti, Zadruga se kasnije počela baviti i drugim poslovima. Tako je pri Zadruzi radio „Štedni odeljak“, iz kojeg je potom nastala „Kreditna zadruga“. Članovi ulagači štednje dobijali su od nje kredite na dve godine za saniranje šteta posle većih prirodnih nepogoda i u smrtnim slučajevima, uz minimalnu kamatu od dva procenata. Ubrzo je osnovana i „Stočarsko-zemljoradnička selekciona zadruga“.[9]
Da bi ostvario širi plasman uglja na tržištu, Đorđe Genčić, vlasnik rudnika, uložio je veliki kapital u izgradnju postrojenja za briketiranje sitnog uglja i u druge prateće rudarske objekte. Godine 1923. na južnoj periferiji Grljana započeta izgradnja „Briketnice“ i već sledeće godine puštena u rad. Uz Fabriku briketa sagrađena je električna centrala, koja je služila isključivo za potrebe rudnika.
U toku 1926. godine započeta je elektrifikacija sela. Elektrifikacija je započeta kao privatna inicijativa Bože Kuzmanovića, trgovca iz Grljana, koji je u Grljanu podigao mlin na električni pogon. Za potrebe mlina izgradio je dalekovod od trafo-stanice kod zaječarske bolnice do mlina.[10]
Tokom Drugog svetskog rata Grljan nije pretrpeo veću materijalnu štetu. Nakon nemačke okupacije i oslobođenja, pristupilo se obnovi sela. Izgradnja zadružnog doma započeta je u proleće 1948. godine i objekat je imao površinu u osnovi 703 kvadratna metra. Počeo se koristiti 1950. godine, a sala od 1952. godine. U junu 1955. godine sprovedena je teritorijalna podela na komune (opštine).[11] U Grljanu je formirana opština koja je obuhvatala Prlitu, Vratarnicu i Zagrađe. Godine 1957. izvršena je nova teritorijalna podela, u kojoj su Grljan i okolna sela ušla u sastav opštine Zaječar.[12]
Mesna zajednica Grljan je jedina 1975. godine u Timočkoj krajini dobila priznanje za izuzetnu aktivnost na savetovanju Republičke konferencije Socijalističkog saveza radnog naroda u Aranđelovcu.[1]
Po završetku Drugog svetskog rata, rudnici „Vrška čuka“ i „Srpski Balkan“ sa još sedam timočkih rudnika uglja (Lubnica, Rtanj, Bogovina, Dobra Sreća, Podvis, Blagovesti i Vlaško Polje) i Centralna radionica u Grljanu spojeni su u jedinstveno preduzeće „TIMBAS“, timočki ugljeni basen, sa sedištem u Grljanu. „TIMBAS“ je bio u sastavu Generalne direkcije za ugalj Ministarstva rudarstva FNRJ. Kasnije je direkcija ovog preduzeća preseljena u Zaječar.[13]
Počev od 1978. godine, u Grljanu se održava festival autentičnog muzičkog folklora Srbije, koji okuplja najbolje svirače tradicionalnih duvačkih instrumenata. Festival je pokrenut 1978. godine, pod nazivom Sabor frulaša na inicijativu grupe entuzijasta, članova kulturno-umetničkog društva "Saša Gros“ i Mesne zajednice Grljan. Organizatori su 21. septembra po prvi put okupili 14 amatera iz zaječarske, borske i negotinske opštine, koji su prikazali svoje umeće sviranja na fruli, duduku i okarini. Počev od 2010. godine, stvorili su se uslovi za unapređenje ove manifestacije te je Sabor frulaša, a potom Republički sabor instrumentalnih solista na izvornim duvačkim instrumentima, evoluirao u Festival instrumentalne tradicije Balkana, sa željom da podstakne interkulturni dijalog Srbije i zemalja regiona, ali i da dodatno afirmiše vrednosti koje poseduju lokalne i regionalne muzičke prakse ovog prostora. Selekcijom je omogućeno ravnomerno prisustvo svih instrumenata koji se prezentuju putem muzike – od kordofonih i aerofonih, do membranofonih i idiofonih instrumenata u okviru ansambala ili solistički. Nosilac poslova kreiranja programa i organizovanja festivala u tom periodu bio je Centar za kulturu grada Zaječara, a od 2014. godine, Centar za kulturu i turizam „Cekit“ u Zaječaru. [14]
U naselju Grljan živi 2114 stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 44,1 godina (42,3 kod muškaraca i 45,8 kod žena). U naselju ima 888 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,20. Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
Demografija uredi
U naselju Grljan živi 2359 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 44,1 godina (42,3 kod muškaraca i 45,8 kod žena). U naselju ima 888 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,20.
Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 7 | 9 | ||
| 80+ | 35 | 72 | ||
| 75—79 | 58 | 92 | ||
| 70—74 | 72 | 85 | ||
| 65—69 | 96 | 125 | ||
| 60—64 | 96 | 100 | ||
| 55—59 | 101 | 99 | ||
| 50—54 | 79 | 108 | ||
| 45—49 | 125 | 105 | ||
| 40—44 | 93 | 98 | ||
| 35—39 | 79 | 90 | ||
| 30—34 | 81 | 56 | ||
| 25—29 | 87 | 78 | ||
| 20—24 | 86 | 76 | ||
| 15—19 | 88 | 78 | ||
| 10—14 | 78 | 74 | ||
| 5—9 | 57 | 68 | ||
| 0—4 | 61 | 47 | ||
| Prosek : | 42,3 | 45,8 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 1.183 | 272 | 800 | 70 | 39 | 2 |
| Ženski | 1.271 | 162 | 807 | 263 | 38 | 1 |
| UKUPNO | 2.454 | 434 | 1.607 | 333 | 77 | 3 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 507 | 13 | 0 | 104 | 138 |
| Ženski | 323 | 40 | 0 | 18 | 65 |
| UKUPNO | 830 | 53 | 0 | 122 | 203 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 4 | 20 | 33 | 7 | 71 |
| Ženski | 2 | 5 | 61 | 4 | 8 |
| UKUPNO | 6 | 25 | 94 | 11 | 79 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 1 | 5 | 18 | 5 | 21 |
| Ženski | 4 | 8 | 9 | 17 | 54 |
| UKUPNO | 5 | 13 | 27 | 22 | 75 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 7 | 0 | 0 | 60 | |
| Ženski | 8 | 0 | 0 | 20 | |
| UKUPNO | 15 | 0 | 0 | 80 | |
Reference uredi
- ^ a b v Veljković, Stevan. Grljan.
- ^ Cvijetić, Leposava. Popis stanovništva i imovine u Srbiji 1834. godine.
- ^ Milošević, Dušica. Iz rada primiritelnih i okružnih sudova na teritoriji crnorečkog i krajinskog okruga u 1841. godini.
- ^ a b v Ivanović, Branislav. Hronika Grljana.
- ^ Opačić, Petar. Srpsko-turski ratovi 1876-1878.
- ^ Stenografske beleške o sednicama Narodne skupštine, koja je držana u Beogradu 1880. godine.
- ^ Radenić, Andrija. Radikalna stranka i Timočka buna.
- ^ Simić, Vasilije. Razvoj ugljenokopa i ugljarske privrede u Srbiji.
- ^ Fon „Zemljoradnička zadruga u Grljanu“.
|first1=zahteva|last1=u Authors list (pomoć) - ^ Veljković, Ivan. Rudarstvo u Timočkoj krajini.
- ^ Jovanović, B. Izgradnja zadružnih domova u Timočkoj krajini 1948-1952. godine.
- ^ Statut opštine Grljan. 1955.
- ^ Rudnik uglja "Vrška čuka" Avramica.
|first1=zahteva|last1=u Authors list (pomoć) - ^ Podaci Centra za kulturu Grada Zaječara.
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
