Dvor Veliki Tabor

Dvor Veliki Tabor jedan je od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika u Republici Hrvatskoj, zbog svojih očuvanih građevinsko-arhitektonskih vrednosti. A njih čini gradsko jezgro Velikog Tabora, u kome dominiraju gotičke i renesasne stilske karakteristika, koje sa spoljašnje strane okružuje odbrambeni prsten s renesansnim bastionom i bujna vegeetacija.

Dvor Veliki Tabor
Dvor Veliki Tabor
Administrativni podaci
Država	Hrvatska
Županija	Krapinsko-zagorska
Opština	Desinić
Geografske karakteristike
Koordinate	46° 08′ 51″ S; 15° 40′ 05″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Dvor Veliki Tabor Dvor Veliki Tabor na karti Hrvatske
Dvor Veliki Tabor Dvor Veliki Tabor na karti Krapinsko-zagorske županije
Ostali podaci
Poštanski broj	49216 Desinić
Pozivni broj	+385 49
Veb-sajt	www.veliki-tabor.hr/si

Oko datiranja Velikog Tabora u literaturi postoje različita mišljenja i tumačenja. Glavni deo gradnje renesansnog stila prema pretpostavkama datira iz 16. veka, a naknadne intervencije baroknog stila dovršavale su njegov razvoj. Međutim prema arhitektonskim oblicima, tehnici građenja i načinu fortifikacije smatra se da ovaj kompleks potiče iz druge polovice 15. veka, da bi potom dva veka kasnije ovo srednjovekovno utvrđenje pretvareno je u dvorac, u 17. i 18. veku, uz očuvanje kasnogotičkih oblika i arhitektonske kompozicije. Najveći broj građevinskih radova vezuje se za plemićku porodicu Ratkaj koja je bila u posedu Dvora od početka 16, veka do 1793. godine,

Veliki Tabor je tokom 500 godina postojanja promenio je mnoge slavne gospodare: grofove Celjski (koji su ga prvi posedovali Dvor kao Vladari grofovije Celje od 1341. do 1456. godine.), Matiju Korvina (1458—1490) i Ivaniša Korvina (1473—1504), porodicu Ratkaj i poznatog hrvatskog slikara Otona Ivekovića.

U proteklih nekoliko desetina godina u sklopu dvorskog kompleksa obavljena su brojna istraživanja, koja su donela nova saznanja ali i omogućila obnovu ovog zdanja čija je II. faza obnove, zahvaljujući financijskoj podršci Ministarstva kulture Republike Hrvatske, okončana 2011. godine. U trećoj fazi, koja je u toku, nastaviće se sa uređenjem unutrašnjosti kula i muzejske postavke u prostorijama.

Značaj i zaštita

Velikotaborski kompleks koji su osmislili i sagradili srednjovekovni graditelji već više vekova dominira zagorskim krajem jer se njegova arhitektura zapravo stopila s okolnom prirodom čineći jedinstvenu sliku o Velikom Taboru kao jednom od najprepoznatljivijih delova kulturnog identiteta ne samo Hrvatskog Zagorja već i Hrvatske i šire.

Dvor Veliki Tabor se stopio s okolnom prirodom čineći jedinstvenu sliku o najprepoznatljivijnjem kulturnom identitetu ne samo Hrvatskog Zagorja već i Hrvatske.

Dvor Veliki Tabor kao jedan od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika pod zaštitom Republike Hrvatske, upravo zbog svojih očuvanih građevinsko-arhitektonskih vrednosti, proglašen je za spomenik kulture, kao autentična kasnosrednjovekovna celina, najviše, nulte kategorije čija vrednost prelazi nacionalne okvire.

Dvor Veliki Tabor je predložen za stavljanje na listu UNESKO-a 2005. godine sa predlogom da bude proglašen za svetsku baštinu u kategoriji svetska kulturna baštine.  

Vlasnici i korisnici Velikog Tabora

Vlasnici

Veliki Tabor je tokom 500 godina postojanja promenio je mnoge slavne gospodare:

• Celjski grofovi - bili su najuticajnija plemićka dinastija na teritoriji današnje Slovenije u poznom srednjem veku. Uzdigli su se kao vazali habsburških vojvoda Štajerske. Vladali su grofovijom Celje kao neposredni grofovi od 1341. i uzdigli su se na rang kneževa Svetog rimskog carstva 1436. Međutim, po muškoj liniji su izumrli kada je ubijen poslednji grof Ulrih II Celjski 1456. godine.
• Matija Korvin (1458—1490) poznat i kao Matija  Hunjadi (mađ. Mátyás Hunyadi, češ. Matyáš Hunyadi, lat. Matthias Hunyadi), bio je ugarski kralj i reformator (1458—1490), uz to od 1486. godine austrijski vojvoda a od 1469. je polagao pravo i na češku kraljevsku krunu, za koju je vodio borbe prvo sa Jiržijem Podjebratskim, a onda i sa Vladislavom II Jagelonskim.

Grofovi Ratkaj najzaslužniji za izgradnju Velikog Tabora od prve polovine 17. do kraja 18. veka

• Janoš Korvin (1473—1504), Mađarski plemić, slavonski vojvoda (1490-1494) i hrvatski ban ("dalmatinsko-hrvatski i slavonski") 1495 - 1498 i 1499 - 1504.
• Porodica Ratkaj - hrvatska plemićka porodica poreklom iz severne Mađarske iz grada Ratkha na reci Sajo, nakon čega je, prema toponimu imanja, dobilo ime de Ratkha, a potom i Rattkay.
• Oton Iveković (17. april 1869, Klanjec — 4. jul 1939, Zagreb ili Veliki Tabor kod Klanjca) jedan od najistaknutijih hrvatskih slikara u vreme Austrougarske, unutar Kraljevine Hrvatske i Slavonije, i kasnije u vreme Kraljevine Jugoslavije.

• Bivši vlasnici i graditelji Velikog Tabora
• 
  Frederik II Celjski
• 
  Matija Korvin
• 
  Janoš Korvin
• 
  Petar II Ratkaj
• 
  Oton Iveković

Korisnici

Muzeji Hrvatskog zagorja danas koristi i upravlja užim gradskim jezgrom Velikog Tabora i bastionom, dok su ostali delovi spoljašnjeg prstena u privatnom vlasništvu.

Položaj i opis dvorskog kompleksa

Dvor Veliki Tabor smešten je u severozapadnom delu Hrvatskog Zagorja, na 333 m nadmorske visine, na izduženom grebenu brda Hum Košnićki

Dvor Veliki Tabor smešten je u severozapadnom delu Hrvatskog Zagorja, na 333 m nadmorske visine, na izduženom grebenu brda Hum Košnićki, na adresi Hum Košnićki 11, iznad naselja Desinić sedištu opštine, nedaleko od Sutle u Krapinsko-zagorskoj županiji, Hrvatska. Do teritorijalne reorganizacije u Hrvatskoj nalazio se u sastavu bivše velike opštine Pregrada.

Smešten u živopisnom brdovitom pejzažu, Veliki Tabor je od davnina u sastavu prirodne državne granice između hrvatsko-ugarskog i austrijskog dela Carstva, a danas granici sa Evropskom unijom.

Veliki Tabor se po prostornoj organizaciji i arhitektonskom sklopa svrstava u kategoriju kasnosrednjovekovnih plemićkih gradova, čija je funkcija dogradnjama tokom 17. i 18. veka prilagođavana potrebama njegovih vlasnika za konfornijim i bezbednijim stanovanjem.

Velikotaborski kompleks se sastoji iz dva dela:

• Uže gradsko jezgro.
• Spoljašnji obrambeni presten.

Uže gradsko jezgro

Dvorište Velikog Tabora

Prvi i drugi sprat Velikog Tabora

Kastel je građen od poluoblikovanih kamena sa urezanim detaljima. Kameni stubovi arkada, nosači vrata i prozora i plastični elementi su različitih stilova, od gotike, preko renesanse do baroka.

Najstariji deo Grada je središnji Palas, peteougaona zgrada kasnogotičkih stilskih karakteristika. Neki autori nazivaju Palas sa petorougaonom kulom ili stambenom kulom. Palas je u početku bio samostalna dvospratana zgrada koja je služila za smeštaj i stanovanje, ali i za odbranu, dakle bila je stambeni objekt s fortifikacijskim karakteristikama.

U najranijoj fazi palas je bio ograđen samo slabijim zidom ili palisadom, bez prstena sa polukružnim kulama. Okruživanje središnje zgrade započelo je podizanjem dviju zapadnih kula, a nakon toga su podignute južna i najveća istočna kula i utvrđena gradska vrata na severnoj strani sklopa. Iako građene u dvee faze, četiri polukružne kule oko Palasa imaju jedinstvenu oblikovnu i funkcionalnu koncepciju.

Poligonalni kastel, organizovan centralno, sastoji se od ograde sa četiri velike kule u obliku potkovice povezane zidovima zavesa i centralne petougaone konstrukcije - „zamka“, koji je dominantni element kompleksa smešten istočno od platoa okružen spoljnim odbrambenim zidom. Prema katastarskoj karti iz 1861. godine cela zaravan je bila ograđena zidom. Ulaz u grad sa zapada branila je kula. Najveća istočna kula bila od početka određena za teške topove, što dokazuju otvori kojih na ostalim kulama nema. Pored zida sa unutrašnje strane nalazilo se još nekoliko kula i staja prislonjenih uza zid. Na istočnom kraju zaravni, unutar zida, bila je smešteno utvrđenje. Spoljašnjeg zida i kule danas više nema, samo se naziru njihovi ostaci.

Robusne mase kastela prekrivene su strmim krovovima. Spoljna strana obodnog zida ima tri zone: donju ili kose temelje koji se završavaju kordonom, srednju koja odgovara rasterećenju naprezanja i gornju zonu prvog i drugog sprata sa trostrukim kamenim konzolama.

U unutrašnjem dvorištu, na tri sprata, nalaze se galerije sa zidanim lukovima, osim u njegovom zapadnom delu na jednom spratu, gde je galerija napravljena od drveta. Oštri ugao centralne konstrukcije petougaone ravni okrenut je ka zapadu. Na prvi sprat ulazi se sa južne strane, preko trema mosta koji vodi do arkadnog trema. Prostor prvog sprata podeljen je debljim zidovima na tri velike sobe, dok slabiji zidovi odvajaju na severoistočnoj strani prostor stepenica koje vode na drugi sprat, a severozapadna soba podeljena je na više manjih prostorija. Jedina nadsvođena soba je severozapadna, u kojoj se nalazi bačvasti svod sa susvodnicama.

Kastel je građen od poluoblikovanih kamena sa urezanim detaljima. Kameni stubovi arkada, nosači vrata i prozora i plastični elementi su različitih stilova, od gotike, preko renesanse do baroka. Iz ovih perioda sačuvani su važni ostaci arhitektonskih elemenata oslikanih na fasadama zamka i na galeriji okolnog zida.

Spoljašnji odbrambeni presten

Spoljni odbrambeni zid sačuvan je na južnoj i istočnoj strani, dok su na severnoj strani samo arheološki ostaci. U jugozapadnom uglu platoa izgrađen je petougaoni bastion pokriven krovom za kontrolu pristupa.

Fasada podeljena na određenoj visini kordonom izgrađena je od opeke i uglova od sečenog kamena.

Između bastiona i zamka, u južnom delu odbrambenog zida, nalazi se stambena i poljoprivredna zgrada sagrađena u 18. veku.

Danas je spoljašnji obrambeni zid velikim delom prisutan samo u arheološkoj ravni. Jedan deo zida je sačuvan između bastiona i ekonomskih zgrada, međutim krajem 2010. godine i taj sdo se počeo urušavati niz breg.

Na jugozapadnoj strani spoljašnjeg odbrambenog prstena smešten je renesansni bastion koji se po prvi put spominje u ispravi iz 1597. godine kao „utvrđeno mesto uz gradska vrata“. Opremljen brojnim artiljerijskim mestima, bastion je štitio prilaz užoj gradskm jezgru. Bastion predstavlja jednu od najvažnijih renesansnih dogradnji u Velikom Taboru. Zapadno od bastiona u sklopu spoljašnjeg prstena bio je smešten glavni ulaz u spoljšnje dvorište Velikotaborskog kompleksa.

Pristupni put prolazila je kroz prizemlje pravougaone ulazne kule i vodi sve do užeg gradskog jezgra.

U sklopu spoljašnjeg prstena bile su smeštene i dve stražarnice – kule, severna prema šumi, a južna ispod same uže gradske jezgra. Uz južnu stražarnicu u dokumentima se spominje i sporedni ulaz u grad.

Faze u razvoju Velikog Tabora

Od 1502. do 1507.

Najstarija građevina u sklopu grada nastala u kasnogotičkom periodu je središnja petorougaona zgrada, koja je po svojim karakteristikama pripada kasnoj gotici, što nije slučaj sa ostalim delovima velikotaborskog kompleksa. Kako je ova peterougaona zgrada nepravilna (suprotni zidovi nisu paralelni, niti jednako dugi) malo je verovatno da je takva građevina nastala projektovanjem u određenim mernim jedinicama srednjovekovnog sistema merenja (pariski, bečki).

Kako građevina nije bila opasana zaštitnim bedemom, razvoj utvrđenog kompleksa svodio se samo na Veliki Tabor koji je imao prozore sa odbrambenom ulogom, za dejstvo strelaca po napadaču. Celo dvorište oko središnje zgrade zapravo je nasipan i veštački zaravnjen teren. Kako su prozori u prizemlju u više nivoa to ukazuje da se tlo nekada uzdizalo od zapada prema istoku pa su prozori bili namenjeni strelcima za osmatranje i odbranu prilaznoga puta, što dokazuje da je središnja zgrada nekada stajala samostalno, bez odbrambenog zida.

Kako je ova petorougona zgrada nekada bila direktno izložena neprijateljskoj paljbi, vlasnici su odlučili da sagrade odbrambeni sistem, u vidu spoljašnjeg zida koji bi okružio celi plato.

Do izgradnje odbrambenog zida pretpostavlja se da je funkciju zaštite vršila palisada, i obrambeni pojas koji se poklapao s tokom ivićnog slabijeg zida što je prikazanu u dokumentima iz 1782. i na katastarskoj karti iz 1861. godine.

Središnju petorougaonu zgradu u literaturi neki nazivaju kulom, međutim ona je po svojim dimenzijama, veličini i nameni prostora bila kasnogotička pretežno stambena zgrada. Njoj fortifikacijske karakteristike daje u prvom redu trouglasti deo, koji je oštrim ivicama usmeren prema zapadu.

Nerešeno pitanje zgrade je treći sprat odnosno postojanje tog sprata u izvornom obliku. Danas se između prvog i sprata na nekim mestima vide drvene grede, koje su nosile krovnu konstrukciju, ili možda delove drvenog sprata. Debeli zidovi dele prvi i drugi sprat na tri sobe, veliku pravougaonu istočnu i dve manje, nepravilnog izgleda, zapadne. Jedini nadsvođeni prostor na spratovima je soba na prvom spratu, čiji svod ima karakteristike baroka, što znači da je izveden naknadno.

U prizemlje se ulazilo na istočnoj strani na mestu današnjeg ulaza, a iz prizemlja se moglo stepeništem kroz svod stići na spratove. Stepenište koje ja započinjalo u prizemlju povezivalo je sa unutrašnje strane sve etaže zgrade, a nalazilo se u severozapadnom uglu veliki soba na oba sprata.

Ulazna vrata bila su uža (ne dvokrilna kao danas). Severozapadna strana zgrade imala je jednu prozorsku celinu (danas su tu veliki prozori), a jugozapadna osim prozora za strelce u prizemlju zgrade nije bilo otvora. Ostale fasadne strane, severna, istočna i južna, imale su otvore po da u osi. Na istočnoj fasadi u drugoj osi su po dva velika gotička prozora koja su nekada imala kapke.

Grad ovakve koncepcije nastao je u razdoblju od 1502. do 1507. godine.

Sredina 16. veka

Ova faza u razvoju grada naziva se i renesansnom. Ona je u izledu grada sa prstenom i polukružnim kulama, bila veliki građevinski poduhvat sa ciljem da se središnja zgrada okruži i zaštiti sistemom građevina, odnosno ozidanim prstenom sa četiri polukružne kule i ulaznim traktom. Ovim prostornim izmenama u fortifikacijskom smislu izvršeno je prebacivanje sistema obrane sa zgrade na odbrambeni prsten, čime se želela postići veća efikasnost odbrane.

Činjenica da je gradnja počela podizanjem dve kula na zapadnoj strani, potvrđuje da je s te strane pretila najveća opasnost, mada visina obodne gradnje nije bila takva da bi središnja zgrada bila sasvim zaklonjena. Pretpostavlja se da je zgradu, odnosno dvorište oko nje opasavao neki slabiji zid kao privremena zaštita do nastavka gradnje, jer nije bilo smisla da zgradu s jedne strane brane te dve kule, a da drugi pristup nije odbramben.

Velikotaborske kule po svom obliku bile su tipične za takvu vrstu gradnju u 16. veku. Podnožje kula je ukošeno. Za to postoje dva razloga:

• tako se postizalo da ono što bude bačeno na kule ( vruća voda, smola) sa kula bude odbijeno na napadača koji stoji pred kulom;
• sprečavalo se i potkapanje i miniranje zida (barutom), čije oštećivanje nije uticalo na stabilnost nosivoga zida.

Ukošeno podnožje završavalo je kordonskim vencem polukružnog profila, a nad njim se nalazi zona prizemlja s po tri artiljerijske otvora.

Ove dve kule podignute su u svojem današnjem izgleduu i veličini, a nisu naknadno dograđivane ili bitno menjane. Na severozapadnoj kuli, na kordonskom vencu, nalaze se klesarski znakovi. To je jedina kula na kojoj se tako nešto može naći, a na jednom bloku venaca nalazi se grb, ispod koga je prolazio prilazni put na gradskom vratima, pa oni koji su prolazili ugledali bi grb koji je po izgledu ugarski, jer je poreklo plemićke porodice Ratkaj Ugarsko, koja se nakon dobijanja Malog Tabora 1502. godine preselila u ovaj dvorac. O gradnji prvih dveju kula velikotaborskog prstena nisu sačuvani nikakvi podaci, a ne znaj se ni godine gradnje.

Iako ove dve kule predstavljaju tipične renesansne fortifikacijske građevine, one i u prvom zapadnom i preostalom delu prstena imaju gotičke okvire oko prozora i vrata. Nastavkom gradnje središnja zgrada je okružena fortifikacijskim prstenom koji je dobio prilično današnji oblik.

Drugačije stanje je bilo na severnoj strani, kod ulaza u grad. Ulazni prostor bio je za jedan travej kraći nego danas, a glavna vrata na mestu sadašnjeg prolaza između prvog i drugog traveja. U prvobitnom stanju ulazni trakt kao takav verovatno nije postojao. Dokaz da je paralelni unutrašnji zid sa velikim gotičkim vratima kasnije sagrađen uočava se na severozapadnom uglu istočne kule. Tu se u zidu kule nalazi prozor koji je nekada osvetljavao prizemlje kule, a mogao je služiti i kao puškarnica. Prozor je naknadno zazidan. Potvrdu da su današnji spoljašnji zidovi na severnoj strani deo edinstvene koncepcije renesansnog okruživanja uočavaju se u ostacima kordonskog venca.

Prvi sprat južne kule vrlo je zanimljiv zato što nije kasnije preimenovan za stanovanje poput prostora drugih kula probijanjem velikih prozora, već je zadržao prvobitan raspored puškarnica i malih prozora. Prva kula je bila je niža za jedan sprat nego danas.

Istočna, najveća kula bila je od početka dvospratna, nadvisujući preostale tri. Konzolni pojas viši je nego kod drugih. Zazidana velika vrata u jugozapadnom delu kule koja su bila adekvatna vratima na severozapadu svedoče da je prizemlje nekada imalo dva široka ulaza, na osnovu kojih se zaključuje da je imala ekonomsku namenu. Celi ulazni trakt imao je drvene stupenice koje su se oslanjale na gredama.

Ovakva koncepcija grada nastala je verovatno oko sredine 16. veka.

Druga polovina 16. i početak 17. veka

Arkadne tremove na istočnom, većem delu dvorišta, simbolizuju vitki toskanski stubovi, kratkih interkolumnija, i gotovo polukružni lukova.

Ovaj period karakteriše renesansne dogradnja, za koju je simbolična bifora na drugom spratu južne fasade središnje zgrade, u kojoj je izbijanje prozora bilo tipično za renesansni duh, odnosno povezivanje s pejsažom. Bifora je uokvirena jednostavnom profilacijom, proširena je profilacijama prozorske sokle i venaca, s izvijenim S-profilima, sličnim školjkama, središnjim stubićem, i pomalo rustično izvedenom rozetom.

U ovom razdoblju sagrađeni su i dvospratni (prizemlje i prvi sprat) arkadni tremovi na tri strane istočnog dvorišta. Arkadne tremove na tom istočnom, većem delu dvorišta, simboliziuju vitki toskanski stubovi, kratkih interkolumnija, i gotovo polukružni lukova. Vratovi stubova na istočnom traktu šire se prema gore, dok su oni u severnom delu valjkasti i primetno niži.

U središnjoj zgradi probijena su vrata na južnoj fasadi za ulaz na prvi sprat, a imaju renesansni okvir i venac. Izgrađena su takođe i dva spoljna stepeništa i petorougani bastion na zapadnom rubu platoa, radi lakšeg jugozapadnog prilaza kompleksu. Drugi sprat peteroougaone zgrade izvorno je pretvoren u dve oveće dvorane.

Ovakav koncept grada formirao se od polovine 16. veka do početka 17. veka

17. i 18. vek

Ovaj period karakteriše barokna faza dogradnje, u toku koje nadsvođen severozapadni prostor prvom spratu središnje zgrade. Podignut je drugi sprat ulaznoga trakta, povišena je istočna kula, a sagrađen je drugi sprat kamenih arkada.

U dvorištu je podignuta današnja ekonomska zgrada na platou.

Kule su probijanjem većih prozora i spoljnim loženjem prilagođene za stanovnike. Postavljena je i kapela u južnoj kuli. Sagrađen je most-trem koji vodi prema središnjoj zgradi.

U razdoblju zrelog baroka u 18. veku nesumnjivo dolazi do prenamene nekih prostorija gradskog jezgra, a polukružne kule preuređene su za stanovnike. Svi prozori imaju neprofilisane kamene okvire, a niše sežu do poda.

19. i 20. vek

Dogradnja ulaznog trakta i druge prepravke u 19. veku odnosile su se na produljen trakta prema zapadu. Stariji deo dobio je kružni svod, a sagrađeno je i novo stepenište u središnjoj zgradi. Na sva tri sprat podignuti su i novi zidovi, koji su odvajali prostor komunikacije od najveće, istočne dvorane.

Novo stepenište koje je bilo drveno, u 20. veku zamenjeno je betonskim. Sagrađen je i drveni tornjić sa zvonom i satom u južnoj kuli.

U 20. veku ugrađeni su sanitarni čvorovi, ostave, a tankim zidovima pregrađene su veće prostorije u manje.

Galerija

• 
  Istočni zid Velikog Tabora
• 
  Dvorište dvorca
• 
  Veliki Tabor – deo zida
• 
  Veliki Tabor
• 
  Veliki Tabor
• 
  Veliki Tabor
• 
  Veliki Tabor
• 
  Veliki Tabor
• 
  Veliki Tabor – deo zida sa grbovima
• 
  Veliki Tabor

Spoljašnje veze

• Veliki Tabor (jezik: hrvatski)