Dimitrije Kantemir
Dimitrije Kantemir (Silišten, 26. oktobar 1673 — 1. septembar 1723) je moldavski, osmanski i ruski državnik i naučnik. Bio je izuzetna ličnost, filozof, pisac, muzičar, poliglota, političar i akademik.[1]
| Dimitrije Kantemir | |
|---|---|
 | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 26. oktobar 1673. |
| Mesto rođenja | Silišten, Osmansko carstvo |
| Datum smrti | 1. septembar 1723. (46 god.) |
| Mesto smrti | Dmitrovka, Ruska imperija |
| Obrazovanje | Velika narodna škola |
| Naučni rad | |
| Polje | Lingvistika |
| Institucija | Ruska akademija nauka |
Odrastanje, prva vladavina i život u Carigradu (1673—1711) uredi
Dimitrije Kantemir (rum. Dimitrie Cantemir) je poticao iz ugledne boljarske porodice Kantemir, a bio je sin moldavskog vojvode Konstantina Kantemira (rum. Constantin Cantemir, 1612–1693) i plemkinje Ane Bantaš (rum. Ana/Anița Bantăș) (?–1677/8). Dimitrije Kantemir u svom delu pod nazivom Život Konstantina Kantemira (lat. Vita Constantini Cantemyrii), beleži da je njegova porodica dobila ime po kanu Temiru, poglavici Krimskih Tatara i potomku velikog kana Timura (1336–1405).[1] Takođe, Dimitrije u navedenom delu zapisuje da je jedan njihov predak pod imenom Tatar Kantemir doveo njihovu porodicu iz Krima u Moldavsku kneževinu 6951. godine od stvaranja sveta, za života princa Stefana Velikog (1433–1504).[1] Porodica Kantemir je u tom periodu verovatno i prihvatila pravoslavno hrišćanstvo. Međutim, iako je Dimitrije Kantemir smatrao svoje poreklo tatarskim (na koje će se kasnije dosta oslanjati), Mihail Maksim smatra da je u pitanju legenda i da takva činjenica nije dokaziva.[1]
Na dvoru svoga oca u Jašiju, Dimitrije Kantemir je učio rumunski, crkvenoslovenski grčki i latinski jezik, kao i književnost, teologiju, retoriku, logiku i vojne veštine. Njegov učitelj bio je grčki monah Jeremija Kakavelas (grk. Jeremias Cacavelas), koji je 1686. godine došao na dvor Konstantina Kantemira.[1]
Između 1688/1689. godine Dimitrije je morao da zameni svog rođenog brata Antioha Kantemira (1671–1726), i posane talac sultana Sulejmana II (1687–1691).[1] U Carigradu je ostao samo tri godine, kada ga je ovaj put zamenio stariji brat, dok se Dimitrije već 1691. godine vratio svom ocu u Moldaviju. Za vreme svog prvog boravka u Carigradu, Dimitrije Kantemir se sa manje od osamnaest godina pokazao kao veoma vispren mladić. U početku je dosta posvećivao pažnju Aristotelovom Organonu, pa je na taj način razvijao moć ispravnog razmišljanja i pronalaženja istine, što se kasnije oslikalo u njegovim brojnim istorijskim delima.[1]
Kada se vratio iz Carigrada, Dimitrije Kantemir je proglašen od strane boljara za kneza Moldavije marta 1693. godine, ali je na toj poziciji ostao svega dvadesetak dana. Sultan Ahmed II (1691–1695), je sledio intriga vlaškog vojvode Konstantina Brankovana (rum. Constantin Brâncoveanu, 1688-1714), nije potvrdio izbor moldavskih boljara i oduzeo je Dimitriju izvikanu titulu.[1]
Nakon toga, on odlazi u Carigrad, u kome će boraviti od 1693. do 1710. godine sa prekidima. Od 1695. do 1700. godine radio je kao moldavski ambasador, odnosno kapućehaja (rum. Capuchehaia, osm. Kapi kâhyasi), kod Visoke Porte. Kao moldavski kapućehaja učestvovao je 1697. godine na strani Osmanlija u njihovoj ekspediciji u Ugarsku, kada je u bici kod Sente 1697. godine austrijski vojskovođa Eugen Savojski (1663–1736) potukao osmansku vojsku. Ovom prilikom Dimitrije Kantemir je prvi put svedočio početku opadanja osmanske moći u Evropi i na Balkanu.[1]
Na proleće 1699. godine došlo je do spajanja braka između Dimitrija Kantemira i Kasandre Kantakuzin (rum. Casandra Cantacuzino, 1683–1713), ćerke bivšeg vlaškog vojvode Šerbana Kantakuzina (rum. Șerban Cantacuzino, 1640–1688). Iz ovog braka rođene su dve devojčice (Marija i Smaragda), kao i četvorica sinova (Matija, Konstantin, Šerban (Sergej) i Antioh).[1] Brak je opravdavao Dimitrijeve pretenzije na vlaški presto, ali je doprineo i pooštravanju rivalstva između već zavađenih Kantemira i Konstantina Brankovana, koji je oduzeo Kasandrine posede u Vlaškoj.[1] Za vreme boravka u Carigradu, sve do 1710. godine, Dimitrije Kantemir je živeo u palati koju je sâm izgradio na brdu Ortakoj.
Svoje obrazovanje Dimitrije Kantemir je nastavio u Carigradu, na Akademiji Pravoslavne Patrijaršije. Tamo je svoje znanje unapredio od najučenijih ljudi kao što su: dragoman Aleksandar Mavrokordato, arhiepiskop Meletije iz Arte, kao i Hrisant Notar, koji će docnije biti izabran za jerusalimskog patrijarha.[1] Učio je osmanski turski jezik od intelektualca Esad-efendije iz Janje (tur. Yanyali Esad Efendi), dok je muziku učio od Kemanija Ahmed Čelebije (tur. Keman Ahmed Çelebi), i Tanburi Angelikija (tur. Tanbūri Angeliki).[1] Tokom ovog perioda učio je filozofiju, geografiju, istoriju, muziku, folklor i medicinu. Pored retorike i racionalizma postrenesansnih znanja, zanimala ga je islamska teologija i kultura, pa je zbog toga Dimitrije Kantemir ostao upamćen u turskoj istoriografiji kao veliki orijentalista i muzičar.
Nakon prevrata u Osmanskom carstvu, leta 1703. godine, Dimitrije Kantemir je stalno bio prisutan na dvoru Ahmeda III (1703-1730), koji je mladog princa primao čak i u svoje lične odaje.[1] Bio je čest gost velikog vezira Rami Mehmed-paše (osm. Rāmi Mehmed Paşa), njegov lični savetnik Nefioglu (osm. Nefioğlu), šef riznice Firari Hasan-paša (osm. Firāri Hasan Paşa), umetnik Levni Čelebija (osm. Levni Çelebi); francuski ambasadori Pjer Antoan de Kastanjer, Markiz de Šatonef, Šarl d'Aržantal i Markiz de Ferjol; holandski ambasador Jakov Koljer; engleski ambasador Lord Vilijam Pedžet; kao i poznati ruski ambasador Petar Andrejevič Tolstoj.[1]
Druga vladavina i Prutska bitka 1711. godine uredi
Dimitrije Kantemir je ponovo postao vojvoda Moldavije 25. novembra 1710. godine, a na toj poziciji ga je ovaj put ustoličio sultan Ahmed III. Kao razlog za sultanovo uklanjanje Nikolaja Mavrokordata i dovođenje Dimitrija Kantemira na njegovo mesto, navedeno je objašnjenje po kojem prvi nije odgovarao trenucima rusko-turskog rata, odnosno nije imao dovoljno hrabrosti i sposobnosti da učestvuje u ratu.[1] Sa druge strane, znamo da je ruski odmetnik i kozački hetman Ivan Mazepa pred svoju smrt (2. oktobar 1709) obavestio Visoku Portu da je vlaški gospodar Konstantin Brankovan stupio u kontakt sa ruskim carem, kome je nudio pomoć u vidu 30.000 vojnika, zbog čega mu je ruski car darovao orden Svetog apostola Andreja.[1] Visoka Porta je u Brankovanu videla velikog neprijatelja, jer je on pre svega imao veliku vojsku, ogromno bogatstvo i uživao veliko poštovanje kod svojih podanika. Zbog toga je krimski han naredio da se vlaški vojvoda uhvati lukavstvom od strane Moldavskog vojvode, a ako trenutni gospodar bude nesposoban za to, da se ta misija dodeli Dimitriju Kantemiru.[1]
Samim tim što je Dimitrije Kantemir bio svedok poraza osmanske vojske kod Sente (1697), i ohrabren uspesima cara Petra Velikog kod Poltave (1709), on je uz podršku plemstva odlučio da stane rame uz rame sa pravoslavnim carem protiv sultana.[1] Petar je brzo preko svog savetnika i diplomate Save Vladislavića Raguzinskog stupio u kontakt sa Dimitrijem Kantemirom. Dimitrije Kantemir je od 2. do 13. aprila 1711. godine radio na tajnom sporazumu u Lucku i Jaroslavu sa carem Petrom Velikim, koga je zastupao diplomata Sava Vladislavić. Dimitrije Kantemir je lično sastavio tekst ugovora i dostavio ga Petrovoj delegaciji preko svog logoteta Stefana Luke.[1] Ovaj sporazum označava novi početak rusko-rumunskih odnosa, kao i veći uticaj Rusije na prostoru Besarabije, odnosno Moldavije, Muntenije i obale Crnog mora.
Rat protiv osmanskog carstva, koji je poveo Dimitrije Kantemir zajedno sa ruskim Carem, poprimio je oblik oslobodilačkog rata, jer su se, nakon davanja proglasa za okupljanje vojske, na oružje digli mnogi ljudi i to iz svih društvenih klasa.[1] U pratnji svoje žene Katarine, car Petar je nakon preležane bolesti, sa ostatkom vojske 30. maja prešao reku Dnjestar, a 24. juna 1711. godine stigao u Jaši. Dimitrije je potom sa carem posetio istorijske spomenike grada (crkve i manastire), a Petar Veliki se oduševio lepotom grada i gostoprimstvom moldavskog naroda. „On je čovek vrlo razuman i koristan u savetu”, tako glasi careva ocena ovog princa.[1] Nakon obilaska grada, svi gospodari i državnici okupili su se na jednoj gozbi u nedelju 25. juna 1711. godine, na kojoj je prisustvovao jedan francuski oficir, Moro de Brase, koji je ostavio detaljan opis Dimitrija Kantemira:
„Ovaj vladar je bio čovek malog rasta, sa fino uglačanim telom, lep, ozbiljan čovek, i tako prijatnog izgleda kakav nikada nisam video. Bio je uljudan, ljubazan čovek, sa nežnim, uljudnim, tečnim govorom, koji je na izabran način govorio latinski, što je bilo veoma prijatno za one koji su govorili ovim jezikom i koji su imali radost da razgovaraju sa ovim princem”.[1]
Do sukoba je došlo na reci Prut, južno od mesta Stanilešt i rusko-rumunska vojska našla se opkoljenom 8. i 9. jula 1711. godine, u jako nezgodnom položaju. Ruska vojska ostala je izolovana bez municije, hrane i vode, kao i bez mogućnosti da primi pojačanje. Međutim, došlo je do preliminarnog prutskog mir, koji je potpisan između 11. i 12. jula 1711. godine: Turci su zahtevali predaju Dimitrija Kantemira i Save Vladislavića sultanu, na šta je car Petar Veliki odgovorio pismom koje je sam ručno napisao:
„Mogu predati zemlju Turcima sve do Kurska, jer se nadam da ću moći da je ponovo vratim; ali neću ni po kojoj ceni narušiti svoju veru, koja, kada je jednom predata, nikada se ne može vratiti. Nemam ništa što stvarno mogu nazvati svoje sem svoje časti: ako odustanem od toga, prestajem da budem kralj”.[1]
Osmanski paša je pristao da rusko-rumunska vojska 13. jula neometano i naoružana krene put Rusije. Vojska se povukla iz Moldavije ka severu, imajući u svojim redovima princa Dimitrija Kantemira. Ahmed III ga je optužio za sultanovog izdajnika, dok ga je Visoka Porta smatrala izdajnikom moldavskog naroda.[1] Dimitrije Kantemir je tokom svog povlačenja u Rusiju otišao u Jaši sa pratnjom od 200 ruskih vojnika, gde je pokupio svoju porodicu i 27. jula 1711. godine i zauvek napustio svoju domovinu.[1] Kada su stigli na rusku teritoriju, Dimitrije Kantemir je caru dao predlog da četiri hiljade Moldavaca koji su ga pratili budu pod Dimitrijevom direktnom vlašću i da ne podležu nikakvim ruskim vlastima osim samom caru; Petar je odobrio sve predloge koje je ponudio Kantemir.[1]
Dimitrije Kantemir je u Rusiji dobio titulu „najspokojnijeg visočanstva”, pa ja na taj način postao druga ličnost kome je car Petar Veliki dodelio ovo priznanje. Posle kraćeg boravka u Kijevu, Dimitrije Kantemir se nastanio u Harkovu (današnja Ukrajina). Tu su se u trinaest sela naselili i njegovi prebegli Moldavci, a čitava regija koju su nastanili imala je posebnu autonomiju u ruskoj državi. Međutim, Dimitrije Kantemir se nije dugo zadržao ovde; dve godine nakon prutske katastrofe, u januaru 1713. godine, on se sa porodicom seli u Moskvu i osniva selo Dmitrovku (današnji Dmitróvsk u Rusiji).[1]
Život u Rusiji od 1711. do 1723. godine uredi
Dimitrije Kantmir je ostatak života proveo u Rusiji, gde je živeo ukupno dvanaest godina. Izgnanstvo u Rusiju predstavlja godine njegovog najplodnijeg stvaralaštva. Prve godine u carskoj Rusiji proveo je sa gorčinom i besom, a stanje mu se dodatno pogoršalo 22. maja 1713. godine, kada je umrla njegova žena Kasandra, koja je tada imala samo trideset godina.[1] Za vreme svog progonstva, Dimitrije Kantmir je promenio svoju orijentalnu odeću i prihvatio ruski način odevanja, zajedno sa zapadnjačkom perikom.[1]
U leto, 11. jula 1714. godine, Dimitrije Kantemir je dobio diplomu Berlinske akademije nauka, koja je retko bila dodeljivana nekom monarhu. Princ se na Akademiji pokazao kao preteča prosvetiteljstva i učesnik onoga šta Nemci nazivaju „Rano prosvetiteljstvo“ (nem. Früh-Aufklärung).[1] Dimitrije Kantemir je od jednog orijentaliste i hrišćanina evoluirao do ideja bliskih deizmu i prosvetiteljstvu, što predstavlja veliki napredak za njega kao filozofa.[1] Tokom boravka u Rusiji napisao je svoja brojna filozofska i istorijska dela.
Dimitrije Kantemir se 1719. godine oženio po drugi put, ovaj put sa princezom Anastasijom Trubeckom (rus. Anastasíя Ivánovna Gessen-Gomburgskaя, 1700–1755), ćerkom ruskog feldmaršala Ivana Trubeckog (rus. Ivan Юrьevič Trubeckoй, 1667–1750). Venčanu krunu nad mladencima držao je lično car Petar Veliki. Sa njom je Dimitrije Kantemir imao dva sina, Petra (s. 1721) i Ivana (s. 1722), koji su umrli jako mladi.[1] S njom je imao i ćerku Ekaterinu-Smaragdu (1720–1761), koja se kasnije udala za ruskog diplomatu Dimitrija Mihailoviča Mlađeg (rus. Dmitriй Mihaйlovič Golicыn, 1721–1793).[1]
Brzo nakon venčanja, Dimitrije Kantmir se preselio iz Moskve u Petrograd, a od 1721. godine stupa u dvorsku službu cara Petra Velikog, kao privatni savetnik i član senata. Preuzeo je ulogu Save Vladislavića, postavši carev savetnik za Istok. Sa Carem je poslednji put učestvovao u pohodu na Kavkaz 1722/3. godine, gde je bio zadužen za državnu kancelariju.[1] Tokom ovog pohoda, Dimitrije Kantemir je tražio od cara Petra Velikog pravo na osnivanje prve štamparije na arapskom pismu u ruskoj državi. Na njegovu inicijativu organizovana je posebna štamparija sa arapskim pismom, u kojoj je po prvi put 1722. godine u Petrogradu preveden Kuran. Tokom ovog pohoda Dimitrije Kantmir je preuzeo niz geografskih, istorijskih, arheoloških istraživanja, kao i prikupljanje različitih materijala o istoriji Dagestana.[1]
Pre svog pedesetog rođendana, Dimitrije Kantemir je umro 21. avgusta 1723. godine, na svom imanju u Dmitrovki, od dijabetesa.97 Iste godine 1. oktobra, njegovi posmrtni ostaci preneseni su u Moskvu i postavljeni u grčki manastir Svetog Nikole. U toj crkvi počivali su ostaci njegove prve supruge Kasandre, kao i njegove ćerke Smaragde, koja je umrla od tuberkuloze 1720. godine u svojoj devetnaestoj godini. Kasnije je ovde sahranjena i njegova druga kći Marija, 1757. godine. Više od dva veka kasnije, 1935. godine, njegovi posmrtni ostaci preneseni su iz Moskve u Jaši, gde će biti položeni u manastiru Tri Jerarha.[1]
Najznačajnija dela: uredi
- Spor mudraca sa svetom (rum. Divanul sau Gâlceava înţeleptului cu lumea), ili jednostavno Divan, 1698. godine.
- Neopisiva slika svetih nauka (rum. Sacrosanctae scientiae indepingibilis imago), 1700. godine.
- Opšta skraćena logika, 1700. godine.
- Kantemiroğlu Edvâri, 1704. godine.
- Hijeroglifska Istorija, 1705. godine.
- Uvod u tursku muziku na moldavskom jeziku (rum. Introducere în muzica turcească în limba Moldovenească), 1711. godine.
- Istraživanja prirode monarhije (lat. Monarchiarum physica examinatio), 1714. godine.
- Opis Moldavije (lat. Descriptio Moldavie), 1716. godine.
- Istorija uspona i opadanja Osmanskog carstva (lat. Incrementa atque decrementa Aulae Othomanicae), 1717. godine.
- Život Konstantina Kantemira (lat. Vita Constantini Cantemyrii), 1717. godine.
- Sistem i stanje muhamedanske religije, 1719. godine.
- Tamna mesta u katihizismu, 1720. godine.
- O vladi Osmanskog carstva (lat. De regimine Othmani imperii), 1723. godine.
