Državni sabor u srednjovekovnoj Srbiji

Poreklo državnog sabora u srednjovekovnoj Srbiji leži u plemenskim sazivima naoružanih vojnika. Na ovim skupovima su se donosile odluke važne za život i funkcionisanje zajednice, koje su se ticale njene organizacije, verskih pitanja, izbora plemenskih starešina ili samog vladara. Uloga državnog sabora bila je od velike važnosti kada je trebalo izvršiti legalizaciju promene na prestolu, naročito ukoliko se radilo o nasilnoj promeni vlasti. Novog vladara trebalo je da prizna skup najuglednijih predstavnika rodovske aristokratije. Tokom IX i X veka, oni su predstavljali okosnicu ovog predstavničkog tela. Vremenom, odnosi snaga između učesnika sabora postepeno su se menjali i zavisili su od trenutnih prilika u državi.

Kada su u pitanju terminološke odrednice, pod izrazima „sabor srpski“ ili „sav sabor srpski“ se po pravilu podrazumevao sabor Srpske pravoslavne crkve, dok se pod imenima „sabor otačastva“ ili „sabor Zemlje Srpske“ uvek podrazumevao državni sabor.

Uporedo sa jačanjem srpske države osnažuju i njene najvažnije državne ustanove. Vladarska titula koju su vladari u tom periodu nosili među prvima je bila titula „velikog župana“, dok su u državničkoj hijejarhiji odmah iza njega bili pripadnici rodovske aristokratije sa naslednom titulom „župana“, i oni su bili predstavnici gornjeg sloja srpskog plemstva.U radu državnog sabora imali su pravo da učestvuju još i vojnici, ali kako je njihova uloga u radu saboru zavisila prvenstveno od vladarevog poziva, oni nisu uvek bili njegov deo. Tokom XII i XIII veka na državnom saboru sastajali su se i predstavnici Raške episkopije, osnovane 1020. godine.

Sastav i nadležnost državnog sabora u doba Nemanjića

Sastav

Državni sabor u doba Nemanjića spadao je u red najvažnijih državnih organa, te gotovo poistovećen sa samim vladarom. Pitanja o kojima se raspravljalo na državnom saboru zavisila su od vladareve inicijative i, kao i pravila na osnovu kojih se o njima odlučivalo, bila su u velikoj meri prožeta duhom običajnog prava.

Za vreme vladavine Stefana Nemanje i njegovih naslednika u sastav državnog sabora ulazila su dva staleža: plemstvo i sveštenstvo. Svi pripadnici plemstva, odnosno vlastele, sa izuzetkom vlasteličića, imali su pravo da učestvuju u radu državnog sabora i bili su pozivani od strane vladara, koji je određivao, pored predmeta saziva, mesto i vreme njegovog održavanja. Iz redova sveštenstva u radu sabora su učestvovali i najvažniji predstavnici Srpske pravoslavne crkve, koje je, za razliku od pripadnika plemstva, na sabor pozivao Poglavar Srpske pravoslavne crkve. Vladareva supruga, njegova majka i prestolonaslednik su kao članovi vladarske porodice takođe imali pravo da prisustvuju održavanju sabora.

Svi učesnici sabora pozivani su, u redovnim prilikama, pismenim putem. Iako ukupan broj učesnika sabora nije bio niti stalan, niti naročito velik, prestavnici vlastele bili su brojniji u odnosu na pripadnike sveštenstva. Jedan od razloga jeste taj što je snaga državnog sabora prevashodno ležala upravo u rukama plemstva: ono je bilo okosnica srpske vojske, zajedno sa vladarom je obavljalo važne državničke poslove i iskazivalo mu političku podršku, te je, iako najvažnija ličnost države, pa tako i državnog sabora, vladar ipak u izvesnoj meri bio ograničen interesima predstavnika vlastele, od kojih je umnogome zavisio odabir predmeta sabora od strane vladara. Zato se može reći da je državni sabor, pod pritiskom vlastele, u određenoj meri ograničavao vladarevu volju. Ipak, ukupan broj učesnika sabora nije bio naročito velik: radilo se o stotinak najistaknutijih ličnosti u srpskoj državi.

Nadležnost

Državni sabor raspravljao je o:

• promenama na prestolu (proglašenje naslednika prestola, krunisanje novog vladara, uvođenje u vladarsko dostojanstvo, napuštanje prestola);
• unutrašnjoj i spoljnoj politici države (pitanje rata i mira, sukobi među naslednicima prestola, uzdizanje države na viši rang);
• zakonodavstvu na teritoriji cele države (kao što je učinjeno u slučaju donošenja Dušanovog zakonika 1349. i 1354. godine na državnim saborima i zvaničnoj potvrdi zakonika od strane cara Uroša na državnom saboru održanom 1357. godine);
• potvrdi privilegija i prava dodeljenih pripadnicima vlastele;
• dinastičkim pitanjima (osnivanje vladarskih zadužbina, uvrštenje u svete preminulih vladara)

Pre donošenja neke odluke vladar je tražio mišljenje učesnika državnog sabora. To je zbog toga što su upravo oni uglavnom bili detaljnije upućeni u konkretne prilike i situaciju u zemlji. Pitanje o kojem je državni sabor obavezno odlučivao bio je izbor Poglavara Srpske pravoslavne crkve.

Sabor se održavao na teritoriji srpske države. Ukoliko je vladar bio u odsustvu, a sabor je povodom nekog pitanja bilo neophodno održati, vladara je u radu sabora mogla da zameni i njegova supruga.

Državni sabori u doba Stefana Nemanje

Državni sabor je bio sazivan i pre dinastije Nemanjića, iako se u izvorima često pominje kao telo koje svoj značaj dobija tek od njihovog vremena. Štaviše, sam Stefan Nemanja, njen rodonačelnik, kako se pretpostavlja, uveden je u vladarsko dostojanstvo na državnom saboru, koji je sazvan kako bi pružio legitimitet tom činu, uzimajući u obzir da Stefan Nemanja, kako nije bio najstariji sin, nije bio ni prvi u redu da nasledi presto.

Prvi državni sabor

Za vreme njegove vladavine (1166—1196) održano je nekoliko državnih sabora, prevashodno usled vladarevih odluka koje su neretko bile suprotstavljene načelima na kojima je bilo zasnovano tadašnje običajno pravo, što je zahtevalo prihvatanje takvih odluka od strane predstavničkog tela, državnog sabora. Prvi sabor koji je Stefan Nemanja sazvao po stupanju na presto održan je povodom vladareve namere da suzbije širenje jeresi i izbori se sa jereticima. Tokom ovog sabora je kao svedok saslušana jedna mlada vlastelinka udata za jeretika, čije je svedočenje poslužilo kao dokaz da jeretici svojim ponašanjem ugrožavaju porodicu kao osnovnu ćeliju društva i time sam poredak u državi, što se moralo sprečiti. Ipak, kako je mere u borbi protiv jeresi trebalo, u tom slučaju, uperiti i protiv dela vladarevih podanika, što se nije slagalo sa običajnim pravom, podrška državnog sabora bila je neophodan korak u daljem suzbijanju jeresi i Stefan Nemanja je morao da ga sprovede. Eventualno, na osnovu iznetih dokaza, državni sabor uvažio je vladarev predlog, te je izvršen slom jeretičkih snaga. Navedene činjenice dokazuju da je ovaj državni sabor imao radni, a ne svečani karakter i da je na njemu vođena rasprava pre nego što je doneta odluka.

Drugi državni sabor

Državni sabor održan 1196. godine povodom odluke Stefana Nemanje da presto i tako upravljanje državom prepusti svom srednjem sinu, Stefanu Nemanjiću, umesto Vukanu, najstarijem, kojem je presto trebalo da pripadne prema načelu primogeniture, ističe važnost i snagu ovog predstavničkog tela kada je u pitanju krug njegovih nadležnosti i ovlašćenja. Nemanjina odluka ne samo da nije bila u skladu sa načelima tadašnjeg običajnog prava, nego je predstavljala i presedan u političkom smislu koji nije mogao biti olako i brzopleto prihvaćen. Drugim rečima, takva promena pretila je da ugrozi stabilnost državnog poretka usled potencijalnog nailaženja na otpor od strane plemstva ili naroda. Zato je vladar sazvao državni sabor kako bi mu ovo telo pružilo političku podršku na ovom koraku. Tom prilikom je stalež sveštenstva, koji je bio ovog puta bez većeg uticaja na rad sabora, predstavljao raški episkop Kalinik, koji je zamonašio Nemanju, dok su predstavnici plemstva bili istaknuti članovi lokalne uprave, vojvode kao vojni zapovednici i „vojnici“, pored vladara, njegove supruge i sinova. Nemanjinom najstarijem sinu, Vukanu, je, kao izvesna naknada za izgubljeno pravo da nasledi presto, dodeljena titula „velikog kneza“ i posebna oblast na upravljanje, čime je on u vladarskom dostojanstvu bio izjednačen sa „velikim županom“, što je bilo neophodno uraditi javno i uz podršku državnog sabora kako bi se smanjile šanse za neprilike u državi.

Treći državni sabor

Ipak, potvrda novoustanovljenog poretka od strane državnog sabora nije bila garancija da će vladareva odluka biti prihvaćena i na duže staze. Zato je, nakon što se zamonašio, iako to pravo više, formalno posmatrano, nije imao, Stefan Nemanja sazvao treći i poslednji po redu državni sabor za vreme svoje vladavine ne bi li učvrstio uvedeni državni poredak. Državnom saboru prisustvovali su Nemanjini sinovi Stefan i Vukan sa svojom vlastelom, predstavnici državne uprave i ugledne velmože. Po svoj prilici, ovaj državni sabor ipak nije sprečio da nekoliko godina nakon njegovog održavanja uslede sukobi i raskol među braćom.

Državni sabori u doba Stefana Dušana

Najviše državnih sabora za vreme srednjovekovne Srbije održano je u vreme kada je na njenom čelu bio najveći srpski vladar, Stefan Dušan (1331-1355). Uzimajući u obzir da je Stefan Dušan na presto došao izvršivši prevrat i porazivši svoga oca, Stefana Dečanskog, za novog vladara je od velikog značaja bilo da što pre stekne podršku istaknutih ličnosti u državi za ovaj čin, to jest da se izvrši legitimizacija sprovedenog prevrata na državnom saboru kao predstavničkom telu. Zato je Stefan Dušan odlučio da sazove sabor na kome će biti krunisan, o tome obavestio arhiepiskopa Danila i potom zapovedio „da bude sabor sabrani otačastva njegova“. Kako bi se učvrstila njegova pozicija na prestolu, odnosno veze sa najuticajnijim ljudima u državi, Stefan Dušan je po završetku obreda krunisanja svim učesnicima državnog sabora podelio svečane darove.

Stefan Dušan je za vreme svoje vladavine sazivao državne sabore povodom mnogobrojnih pitanja. U njegovu nadležnost spadalo je izdavanje crkvenih povelja i povelja vlasteli, starao se o interesima crkve, potvrđivao je stare ili donosio nove privilegije kako manastirima, tako i vlasteli, i sve to zajedno sa uglednicima koji su učestvovali u radu državnog sabora i nakon savetovanja sa prisutnim članovima vladarske porodice. Odluke su se donosile na osnovu dogovora, što je bio osnovni način na koji je državni sabor u doba Stefana Dušana funkcionisao.

Državni sabori u doba Stefana Lazarevića

Nakon smrti despota Stefana Lazarevića srpski presto ostao je bez naslednika: despot Stefan, naime, nije imao sina, niti naslednika po muškoj liniji. Osim toga, nasleđivanje po ženskoj liniji nije bilo dozvoljeno. Ipak, državni sabor u Srebrenici pod Rudnikom održan povodom ovog pitanja doneo je odluku da despota Stefana Lazarevića na prestolu nasledi Đurađ Branković, njegov sestrić. Iako se jasno radilo o još jednom presedanu, koji je, iako neusaglašen sa normama običajnog prava, naišao na podršku državnog sabora, uočavaju se uloga i uticaj koje je ovo predstavničko telo zaista imalo kada je reč o najvažnijim pitanjima srpske države, čiji je ishod u velikoj meri zavisio upravo od njega.

Za vreme vladavine despota Stefana održan je i veliki broj crkveno-narodnih sabora, koji su uglavnom imali svečani karakter. Ove sabore je podstakao prvi srpski arhiepiskop, Sveti Sava, kako bi učvrstio kult Simeona Mirotočivog, a vremenom su ih, osim što su bili njihovi obavezni učesnici, zajedno sa srpskom državom organizovali predstavnici Srpske pravoslavne crkve. To je značilo osnaženje i slogu oba aktera: i države, i crkve. Pored crkveno-narodnih sabora, održavani su i manji skupovi povodom crkvenih ili manastirskih slava.

Srpska pravoslavna crkva i državni sabor

Od svih državnih sabora održanih za vreme vladavine Stefana Nemanje, prisustvo i uloga sveštenstva, odnosno predstavnika srpske crkve, kao jednog od staleža sa pravom učešća na saboru, najzapaženiji su na održanom prvom. Po sticanju autokefalnosti i jačanju Srpske pravoslavne crkve postaje primetnija i uloga njenih predstavnika na sazivima državnih sabora.

Svaki od staleža imao je svoju ulogu kada je u pitanju rad državnog sabora, s tim da je crkva uglavnom imala zadatak da razmatra pitanja verskog i moralnog karaktera, te nije imala pravo da oduzme vladaru njegovu vlast; sa druge strane pak crkva je imala isključivo pravo da vladara kruniše po posebnom, crkvenom obredu i tako ga uvede u vladarsko dostojanstvo. Tako je arhiepiskop Sava, nakon što je kralju Radoslavu silom oduzeo presto njegov mlađi brat Vladislav, svestan pritiska vlastele i da je sabor i ranije, kao što je to bio slučaj sa njegovim ocem, Stefanom Nemanjom, pristao da legitimiše ovaj čin, obavio obred krunisanja novog kralja.

Pred kraj XIV veka sa strane sveštenstva u sastav državnog sabora ulazili su arhiepiskop, 14 episkopa, 14 igumana i ponekad nekoliko uglednih monaha.

Sabor u Srbiji i stanak u Bosni

Državni sabor u Srbiji i stanak, kako se ovo telo nazivalo u Bosni, imaju svojih, kako sličnosti, tako i razlika. Kada su sličnosti u pitanju, i jedno i drugo telo sazivao je vladar. Osim toga, i u sastav sabora i u sastav stanka ulazili su predstavnici vlastele, velike i male (obične). Predstavnici sveštenstva nisu učestvovali u radu stanka, jer se njihovo učenje protivilo feudalnim povlasticima. Najzad, oba tela vršila su snažan pritisak na vladara.

Ipak, kada je reč o Bosni, stanak je, po svemu sudeći, u znatno većoj meri ograničavao vladara nego što je to bio slučaj sa državnim saborom u Srbiji. Naime, ako se uzme u obzir da je Bosna bila izborna monarhija, ta tvrdnja sasvim je opravdana: ne samo da je vlastela (kao i u Srbiji) koja je učestvovala u radu stanka predstavljala okosnicu vojske, nego je na osnovu svoga položaja mogla da bira i zbacuje vladara sa vlasti. I dok je u srednjovekovnoj Srbiji vladar imao pravo da u slučaju nevere oduzme zemljišni posed vlastelinu, u Bosni je vladaru samo pripadalo pravo da to predloži, dok je konačnu odluku donesio stanak, što svedoči o ulozi koju je imao stanak u Bosni nasuprot državnom saboru Srbiji.

Vidi još

• Stanak
• Vlastela

Literatura

• Mirković, Zoran (2019). Srpska pravna istorija., Beograd. Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu.
• Blagojević, Miloš (2008). Srpski sabori i sabori otačastva Nemanjića i Lazarevića., Glas CDH Srpske akademije nauka i umetnosti. Odeljenje istorijskih nauka, knj. 14 - 2008