Eparhija vranjska

Eparhija vranjska
Srpska pravoslavna crkva
Eparhija vranjska; Srpska pravoslavna crkva
	Saborna crkva u Vranju
Osnovni podaci
Sedište	Vranje
Država	Srbija
Osnovana	14. vek
Broj manastira	14
	Zvanični veb-sajt
Arhijerej
Arhijerej	Pahomije (Gačić)
Čin arhijereja	episkop
Titula arhijereja	episkop vranjski

Eparhija vranjska je eparhija Srpske pravoslavne crkve.

Nadležni arhijerej je episkop Pahomije (Gačić), a sedište eparhije se nalazi u Vranju gde je i Saborna crkva.

Istorija uredi

Srednji vek uredi

Crkva Svetog Nikole

Rimljani su osvojili ovu oblast od Dardanaca, krajem 1. veka p. n. e. Postepeno između došljaka i starosedelaca bilo je u prvim vekovima i hrišćana. Rimski mnogobožački carevi gonili su hrišćane i ubijali ih. No hrišćanstvo se širilo potajno i broj se hrišćana povećavao.

U prvoj polovini 6. veka Vranje i vranjska župa potpadali du pod duhovnu vlast Lipljanske eparhije, koja se nalazila u okviru Arhiepiskopije Justinijana Prima, koju je osnovao car Justinijan 535. godine. Stari rimski grad Ulpijana, današnje Lipljane, obnovljen je docnije pod imenom Justinijana Sekunda. To je bio glavni grad Dardanije na putu od Skadra i Lješa do Niša.

Borba rimskih careva i zapadnih episkopa, s jedne strane, i istočnih episkopa i careva s druge strane, za prevlast na Balkanu trajala je do 732. godine, kada je vizantijski car Lav III Isavrijanac potčinio celo istočno područje Balkana pod crkvenu i političku vlast Carigrada. Posle toga nastaje postepeno formiranje slovenske crkvene i političke vlasti.

U povelji vizantijskog cara Vasilija II, iz 1019. godine, pominje se grad Vratios, kome ime označava oblast ili župu Vranje, kao i grad Vranje u toj oblasti. Taj grad i ta oblast potpali su pod duhovnu vlast Eparhije prištinske.

Na domaku grada Vranja, na nekoliko desetina kilometara, teče reka Pčinja. Iznad nje uzdiže se planina Kozjak. U prvoj polovini 11. veka, u bogatstvu i prirodnim lepotama planine i žuborave reke Pčinje, razvio se u tišini pustinjački monaški život. Predstavnik toga strogog načina monaškog života bio je Sveti otac Prohor Pčinjski. On predstavlja primer koji pokazuje da se u to vreme u predelima župe Vranje hrišćanstvo uveliko bilo razvilo.

Srpski župan Vukan, sin velikog srpskog župana Stefana Nemanje, prisajedinio je srpskoj državi od Vizantinaca vranjski predeo 1193. godine, ali za kratko vreme. Vranje se od tada pominje u letopisima kao prvo mesto koje su Srbi preuzeli od Vizantije.

Sveti Sava u životopisu svoga oca Stevana Nemanje — Simeona Mirotočivog, nabrajajući mesta i predele koje je njegov otac priključio srpskoj državi, piše: “A priloži ka zemlji svoga otačastva oblast nišavsku do kraja. Lipljan i Moravu zvano Vranje.”

Saborni hram Svete trojice

U Hrisovulji cara kralja Milutina od 1321. godine, Vranje i oblasti Slavište, Zletovo i Pijanac pominju se u sastavu Lipljanske eparhije. Međutim, po mišljenju istoričara dr Radosava M. Grujića, ove se oblasti tada smatraju privremeno dodeljenima Lipljanskoj eparhiji. Posle bitke na Velbuždu (1330) Vranje je verovatno vraćeno Skoplju, zajedno sa oblastima Slavišta i Zletova. Od skopskih episkopa za vreme kralja Milutina poznat je samo jedan episkop, po imenu Stefan.^[1]

Kada je 1340. godine u Skoplju Srpska crkva uzdignuta na stepen patrijaršije, Skopska episkopija je proglašena mitropolijom, a osnovane su i još neke episkopije.

“Da li je na tom saboru doneseno rešenje i o osnivanju Vranjske eparhije u oblasti skopske mitropolije, koju takođe docnije sretamo, ne može se ništa pouzdano reći”, kaže naš istoričar dr Radosav Grujić. On pretpostavlja da je takođe rešenje moglo biti doneto na nekom docnijem saboru o čijem radu se malo zna.^[2]

Najstariji pomeni uredi

Crkveni istoričar i episkop Nikanor Ružičić u svojoj istoriji o srpskoj crkvi piše da je sedište prvo bilo u Končulu, a kasnije u Vranju.

Književnik Đuro Daničić u svome poznatom rečniku na slovo K piše da se mesto Končul nalazi na levoj obali Binačke Morave, “više varoši Vranje”, a blizu sela Trnovca. Isto tako rečeno je da se oblast ove eparhije nalazi između Gnjilana i Vranja. Ovako ga je lokalizovao u svojem delu i na mapi i putopisac Hans.

Manastir Dubnica

Manastir Palja

U letopisima za vreme kralja Milutina Končulska episkopija se pominje kao eparhija srpske kraljevine. O njenim granicama i episkopima ne može se ništa pouzdano reći jer nemamo jasnih istorijskih podataka.

Književnik Milan Đ. Milićević kaže: “Za Turaka Vranje je imalo svoga vladiku”.

Putopisac F. Kanic kaže u opisu grada Vranja da su hrišćani ostali verni hrišćanstvu, pa i pored toga Turci su ovom starom episkopskom gradu, okruženom lepim voćnjacima i vinogradima, dali orijentalni pečat.

Putopisac Sreten L. Popović beleži odmah po oslobađanju Vranja 1878. godine “... da je u Vranju bila episkopska stolica”.

Dr Radosav Grujić, istoričar, kaže: “Docnije postala je posebna episkopija za oblast Vranja”. On u napisima i zaglavlju piše “Vranjska eparhija”.

Kad je Vranje prvi put dobilo vikarnog episkopa ne bi se moglo reći bez pisanih dokumenata. U sinđeliji mitropolita Klimenta, pisanoj grčkim jezikom 1550. godine, napisano je da je posvećen za mitropolita Skoplja, Vranja i Žigligova. U njoj se preti anatemom svakom onom ko mu se ne bi hteo pokoravati.

U pomeniku prizrenskog manastira Svete Trojice, posle obnavljanja Pećke patrijaršije 1557. godine, pominje se episkop Sofronije kao vikar skopskog mitropolita 1565. godine. Beleška glasi: “I tu se obrete vseosvjašćeni mitropolit Metodije i vseosvjašćeni episkop vranjski kir Sofronije pri igumanu Martiriju”.

U pomeniku Pećke patrijaršije iz 1612. godine pominje se “episkop Josif Vranja”, dok se takođe u spisima Pećke patrijaršije iz 1688. godine pominje “Joakim episkop Vranja”.

Skopska mitropolija i Niška eparhija uredi

Od 1847. do 1865. godine u Vranju se, kao vikarni episkop skopskog mitropolita Joakima, nalazio mitropolit Pajsije. Ostao je zapamćen kao dobrotvor srpske prosvete, između ostalog i zbog toga što se preko svog titulara, mitropolita Joakima, zalagao da se u Skoplju otvori srpska bogoslovija još od 1854. godine. On je tronosao vranjsku Sabornu crkvu 1858. godine.

Pašin konak

U Vranju je vladika Pajsije pored crkve podigao zgradu koju je narod nazivao mitropolija. Posle oslobođenja Vranja 1878. godine došao je u Vranje i tom prilikom kupio od kćeri bivšeg vranjskog paše Huseina najlepšu i najveću kuću u Vranju i poklonio je vranjskoj opštini za školu (današnji Pašin konak i Haremluk). Za ličnost vladike Pajsija vezuje se i ime varoši “Vladičin Han”, koja se nalazi na Južnoj Moravi, dvadesetak kilometara severno od Vranja. Ova varoš je dobila ime po mehani koja je nekad postojala na mestu gde je danas centar Vladičinog Hana i koja je nekad bila vlasništvo vladike Pajsija.

Nakon 1878. godine Vranje je oslobođeno od Turaka, zajedno sa delom Skopske mitropolije. Oslobođeni deo skopske mitropolije pridodat je 1882. godine Niškoj eparhiji i sa malim prekidom u ratnim godinama, sve do 1. marta 1932. godine ostao je u njenom sastavu.

Od 1. marta 1932. godine, srezovi: Bosiljgradski, Masurički, Poljanički i Pčinjski izdvojeni su iz sastava Niške eparhije i pripojeni Skopskoj mitropoliji. Sticajem ratnih okolnosti, posle završetka Drugog svetskog rata ovo područje Skopske mitropolije egzistira pod imenom “deo eparhije skopske” sve do 30. maja 1975. godine kada Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve donosi odluku o obnovi Vranjske eparhije sa sedištem u Vranju.

Obnova uredi

Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve doneo je 30. maja 1975. godine odluku o obnavljanju Pravoslavne eparhije vranjske, sa sedištem episkopa u Vranju. U sastav ove eparhije ušla su i namesništva: Pčinjsko, sa sedištem arhijerejskog namesnika u Vranju, Masuričko-poljaničko, sa sedištem arhijerejskog namesnika u Vladičinom Hanu, Bosiljgradsko, sa sedištem arhijerejskog namesnika u Bosiljgradu i Preševsko sa sedištem arhijerejskog namesnika u Bujanovcu.

Obnovljena eparhija se privremeno nalazila pod administrativnom i duhovnom vlašću episkopa Niške eparhije, dr. Jovana Ilića, a potom, posle smrti episkopa Jovana 1975. godine, pod vlašću novoizabranog episkopa niškog Irineja Gavrilovića. 1. juna 1978. godine izabran je za (prvog) episkopa ove obnovljene eparhije od strane Svetog arhijerejskog sabora Domentijan Pavlović, arhimandrit i rektor Bogoslovije Svetog Save u Beogradu.

Na sam dan ustoličenja novoimenovanog episkopa Vranjske eparhije, Domentijana, 24. septembra 1978. godine, završena je izgradnja episkopskog dvora i izvršeno osvećenje istoga. Tako je nakon nešto manje od dve godine okončano delo koje je 15. decembra 1976. godine započeo vladika Irinej, onda episkop niški i administrator Vranjske eparhije, kada je položio kamen temeljac za izgradnju novog doma.

Episkop Domentijan odmah po ustoličenju osniva Crkveni sud Vranjske eparhije i postavlja svoga zamenika i sekretara. Takođe osniva Eparhijski upravni odbor Vranjske eparhije i Eparhijski savet.

Plodan arhipastirski rad episkopa Domentijana bio je prekinut nenadanom smrću 2. jula 1983. godine. Vladika je doživeo saobraćajni udes na putu između Markovca i Velike Plane. I on i đakon koji je vozio auto prebačeni su zbog teških telesnih povreda na neurohiruršku kliniku u Beogradu. Đakon je preminuo istoga dana, a vladika dan posle. Sahranjen je u vranjskoj Sabornoj crkvi, u severozapadnom delu hrama.

Do izbora novog episkopa Vranjske eparhije istom je administrirao episkop niški Gospodin Irinej. Novi episkop Eparhije vranjske postao je dotadašnji episkop moravički, gospodin Sava (Andrić). Za episkopa moravičkog hirotonisan je na Duhove 20. juna 1982. godine, a za episkopa vranjskog ustoličen je na Duhovski ponedeljak, 11. juna 1984. godine.