Википедија

Zgrada Beogradske zadruge

објекат и непокретно културно добро у градској општини Стари град, Србија

Beogradska zadruga je zgrada u Karađorđevoj ulici u Beogradu koja je izgrađena 1907. godine. Ona je drugo veliko arhitektonsko delo koje je nastalo zajedničkim radom Nikole Nestorovića i Andre Stevanovića. Tokom projektovanja ove zgrade, oni su bili pod velikim uticajem Pariske izložbe 1900. godine, gde se najviše prikazivao dekorativizam pariske škole.

Beogradska zadruga
Beogradska zadruga
Opšte informacije
MestoBeograd
OpštinaSavski venac
Država Srbija
Vrsta spomenikazgrada
Vreme nastanka1905 - 1907
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture od velikog značaja
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture
beogradskonasledje.rs

Podizanje novog objekta Beogradske zadruge pada u vreme neposredno posle promena na čelu Srbije, kada je posle ubistva Aleksandra Obrenovića na vlast došla dinastija Karađorđevića, što je dovelo do promene sistema vladavine. Autokratski režim zamenjen je liberalnim buržoaskim režimom Petra I, a uz građanske slobode počeo je i opšti privredni polet.

Palata Beogradske zadruge od 1966. godine nosi status spomenika kulture, dok je od 1979. godine proglašena za kulturno dobro od velikog značaja.[1]

Istorija uredi

 
Zgrada Beogradske zadruge noću

Beogradska zadruga za međusobno pomaganje i štednju se osniva 1882. godine na inicijativu grupe beogradskih trgovaca, s namerom da pripadnicima srednjeg društvenog sloja omogući uzimanje povoljnih pozajmica, kao i da finansira privredne delatnosti. Ona je u to vreme predstavljala moderniji oblik kreditiranja i u okviru kapitalističke privrede razvijeniji način za oživljavanje robnog prometa i tržišta. Ona prelazi u akcionarsko društvo 1890. godine, da bi osnivanjem Odeljenja za osiguranje 1897. godine, postala prvi domaći osiguravajući zavod. Kao takva, poslovala je sve do 1944. godine, predstavljajući jednu od najznačajnijih ustanova svoje vrste. Među predsednicima Beogradske zadruge ističu se značajne ličnosti privrednog i finansijskog života Srbije Luka Ćelović- njen organizator i glavni animator većine poslova, kasniji donator i mecena Beogradskog univerziteta, Kosta Taušanović i Lazar Paču, vodeći finansijski stručnjaci Srbije svog vremena, javni radnici, istaknuti političari i državnici kao i drugi poznati beogradski privrednici, Đorđe Vajfert, Dimitirije Ćirković i dr. Zadruga se svojim poslovanjem razvija u jednu od vodećih prestoničkih banaka, koja je u svoje komitente ubrajala i Kraljevinu Srbiju.[2][3][4][5][6][7]

Na redovnoj skupštini akcionara zadruge 1897. godine odlučeno je da se podigne nova zgrada i otkupe imanja braće Krsmanović, braće Gođevac, Opštine beogradske, Vuje Rankovića i Luke Ćelovića u okolini nekadašnje Male pijace na Savi. Građenje je otpočelo u proleće 1905. godine u vlastitoj režiji zadruge, a završeno je 1907. godine.

Izrada projekta palate poverena je uglednim beogradskim arhitektima Andri Stevanoviću i Nikoli Nestoroviću. Na ovom projektu, Nikola Nestorović je rešavao osnove dok je Andra Stevanović radio na konstruktivnom sistemu. Stevanović je projektovao okvirno rešenje fasade, dok je Nestorović radio na detaljima. Nestorović je većim delom učestvovao u kreiranju enterijera, dok je u rešenju nekih detalja učestvovao i Stevanović. Većim delom je građena na starom nasipu, a kako je zemljište bilo podvodno zbog blizine Save, to je fundiranje mnogih zidova izvršeno, prvi put u Beogradu, armiranim betonom, ali sa gvožđem koje se upotrebljavalo za stege, budući da u Beogradu tada nije bilo okruglog gvožđa. Preduzimači građevinskih radova bili su braća Štok. Svu tesanu kamenu građu izradila je firma „Industrija ripanjskog granita“. Vajani ukras palate izradio je likorezac Franja Valdman. Zaduženje dekorativnog slikarstva pripalo je Bori Kovačeviću i Domeniku d’Andrei, dok je slike na staklu radio R. Marković. Fasadu od veštačkog kamena, je prvi u Beogradu, načinio Jozef Gara.[8][9][10]

Podizanje ovog objekta predstavlja najvažnije zajedničko delo Andre Stevanovića i Nikole Nestorovića, dok je u isto vreme i jedno od najboljih ostvarenja beogradske arhitekture s kraja XIX i početka XX veka. Ovo zdanje objedinjuje raskošan neobarokni izgled s funkcionalnim rasporedom prostorija.[11][12]

U zgradu se uselila Beogradska zadruga neposredno po završetku radova 1907. godine i u njoj je bila smeštena sve do svog ukidanja. Kasnije je korisnik zgrade postao Geološko-geofizički zavod „Jovan Žujović“. Za vreme Drugog svetskog rata ova zgrada biva oštećena u šestoaprilskom bombardovanju 1941. godine, ali je ubrzo i popravljena. Naredna oštećenja palate desila su se 1944. godine u ponovnom bombardovanju, kada je srušen veliki deo krova.

Karakteristike uredi

 
Bogato dekorisan portal na prvom spratu (pre obnove zgrade)

Društveni položaj Beogradske zadruge odredio je reprezentativnost i monumentalnost kao jedini mogući arhitektonski koncept. Akademski oblikovana zgrada, svoje uzore je našla kako u eklektičnoj akademskoj, tako i u savremenoj secesijskoj arhitekturi. Na datoj nepravilnoj parceli realizovana je trokraka kompozicija u planu i prostoru, koja jednostavno i neposredno izražava osnovni arhitektonski program.

Zgrada je zamišljena kao dvospratna građevina, koja u svom sklopu sadrži i dućane sa stanovima za izdavanje. Palata se sastoji od srednjeg dela s pročeljem u Karađorđevoj ulici i bočnih krila postavljenih na regulacione linije Hercegovačke i Travničke ulice.

Naglašeni i razuđeni centralni deo sa glavnom fasadom prema Karađorđevoj ulici je najreprezentativniji i tu su smeštene javne prostorije, dok su krila prema Travničkoj i Hercegovačkoj sa radnim prostorijama obrađena jednoličnim mirnim ritmom. Krila zgrade su elevacijski različito komponovana. Središnje krilo ima u prednjem delu, prema ulici, dve etaže – ulazni deo i svečanu salu, a u sredini je vestibil koji se proteže kroz obe etaže i jednoetažnu šalter salu u zadnjem delu, dok oba bočna krila imaju prizemlje i dva sprata. U prizemlju bočnih krila nekada su bili dućani, a na spratovima administrativne i upravne kancelarije Beogradske zadruge i to u jednom krilu bankarskog, a u drugom osiguravajućeg odeljenja.

 
Unutrašnjost zgrade

Zidana je mešovitim tehnikama. Podrumi, koji se protežu ispod čitave zgrade, izvedeni su u armiranom betonu, sa pruskim svodovima. Veći deo zgrade zidan je klasičnim postupkom, opekom u krečnom malteru, a samo delimično u armiranom betonu. Premošćenja su arhitravna u bočnim krilima, a arhitravna i lučna u srednjem krilu. Konstrukcija lanterne iznad centralnog stepeništa rešena je u formi trougaone metalne rešetke. Krovovi su sa nadzidkom, malih nagiba i sa kupolama. Spoljne fasade, prema ulicama, obložene su u pojasu sokla kamenim pločama i obrađene u veštačkom kamenu, a unutrašnje, prema dvorištu, su malterisane. Noseći konstruktivni sklop kod većih raspona pored svodova ima i mermerne stubove. Stepeništa su trokraka, kamena ili mermerna, dok su pomoćna spiralna i gvozdena. Unutrašnji zidovi su malterisani i bojeni, a u reprezentativnim prostorijama ukrašeni zidnim slikarstvom i imitacijom mermera, pilastrima sa pozlaćenim kapitelima i apliciranim polihromnim dekorativnim ženskim maskama. Podovi su parketni ili sa teraco pločicama. Dekorativni radovi izvedeni su na fasadama u veštačkom kamenu, a u unutrašnjosti u štukoplastici i gipsu.

 
Svečana sala

Svi motivi dekorativnog sistema Beogradske zadruge pozajmljeni su iz arsenala postrenesansnih, pretežno baroknih, stilskih pravaca, ali su u duhu svog vremena individualno interpretirani i prilagođeni jedinstvenom stilskom izrazu. Prednja strana objekta je ukrašena skulpturama i natpisima koji prikazuju rad Beogradske zadruge. Od ulaznih vrata, s leve i desne strane su isklesane godine početka i završetka izgradnje palate (1905.- 1907) Iznad glavnih vrata je izvajana glava Merkura. Pročeljem dominira velika staklena površina, polukružno završena, ispred koje se nalazi balkon. Sa obe strane staklene površine smeštena je po jedna niša. Na desnoj strani je figura mladića sa svitkom, dok je u levoj skulptura koja predstavlja ženu sa košnicom. Figure predstavljaju alegorijske predstave delatnosti Zadruge. Odnosno sektore za bankarstvo i osiguranje, što se može potvrditi i prema godini osnivanja ovih odeljenja, koje su ispisane iznad niša (iznad leve 1882. a iznad desne 1897). Iznad natpisa "Beogradska zadruga", postavljen je sat na vrhu zgrade. Glavni motiv fasade je velika staklena površina koja gleda na svečanu salu, ispred koje se nalazi široka terasa. Na fasadi se nalaze i dve manje niše sa skulpturama. Fasada je završena vazama i grupom skulptura koje su izrađene od cink-lima (za razliku od onih u nišama koje su od veštačkog kamena). Ženska figura sa krunom (personifikacija Srbije), zajedno sa četiri dečje figure (personifikacije privrednih grana sa simbolima – ribom, čekićem, tkaninom i klasjem), predstavljaju razvitak privrede u Srbiji, koji je Beogradska zadruga u svom radu nastojala da podrži. Figure su postavljene ispred velike metalne kupole, na kojoj se uzdiže jarbol za zastavu.

Fasade iz Hercegovačke i Travničke ulice se karakterišu ravnomernim rasporedom otvora, uz odmereno primenjenim dekorativnim elementima (timpanonima i lizenama). Ženske glave su postavljene kao vajani ukras na prvom spratu i prizemlju, dok su na drugom spratu pored ženskih glava izrađene još i glave lavova.

Kod ove građevine, osnova je rešena u akademskom stilu, ali sa slobodnijim pristupom nego kod Uprave fondova. Cela osnova je rešena simetrično u odnosu na simetralu oštrog ugla. Duboko zasečen ugao je omogućio da se glavna fasada oblikuje na zasečenom delu, na kom se nalazi i glavni ulaz. Krećući se od ulaza, sve glavne prostorije su postavljene na simetrali ugla. Na bočnim fasadama su postavljeni natpisi "Odeljenje za bankarstvo osnovano 1882", na fasadi u Hercegovačkoj ulici i "Odeljenje za osiguranje osnovano 1897" u Travničkoj ulici. Bočne fasade su završene atikom i imaju na krajevima po jedno manje kube.

Na prvom spratu, srednji deo zgrade sadrži svečanu salu, koja visinom obuhvata i drugi sprat. Osnova sale je u obliku ovalua. Na zidovima sale se nalazi mermer, koji je slikanjem ukrašen, a kao ukras javljaju se pozlaćeni reljefi ženske glave i biljke. Sveukupnom utisku doprinose i mermerni stubovi s jonskim kapitelima. Iznad ulaznih vrata se nalazi polukružna površina koja je svojevremeno bila oslikana, ali slika danas nije sačuvana. Velika staklena površina na pročelju služi kao prozor svečane sale. Na sredini ove površine su staklena vrata za balkon, sa slikanom secesijskom dekoracijom.

Rekonstrukcije uredi

 
Gornje stepenice

Tokom svog postojanja zgrada je više puta adaptirana. Najznačajnije izmene u građevinsko-arhitektonskoj strukturi zgrade nastale su 1956/57 i 1958/59 godine. Tih godina je Geološko-geofizički zavod dozidao najpre treći sprat nad oba krila prema ulicama Travničkoj i Hercegovačkoj, a potom tri sprata na središnjem traktu u dvorištu oko nekadašnje šalter-sale. Ovim doziđivanjem izmenjen je opšti izgled zgrade time što su na krilima odstranjena kubeta, atike postali spratovi, zazidani su otvori u prizemlju koji su od ulaznih vrata u lokale postali prozori kancelarija i osiromašeno je kube glavne fasade sa kojeg je uklonjeno krunište, kao i sama fasada sa koje je sklonjen sat. Sama šalter-sala u unutrašnjosti bloka ostala je prizemna i zentitno osvetljena, ali ne više direktno, već preko svetlarnika koji obrazuju nadzidani delovi.

Radovi na konzervaciji svečane sale urađeni su 1986. godine,[13] a zgrada je delimično rekonstruisana 2014. godine u okviru početka projekta Beograd na vodi.[14]

Značaj uredi

Palata Beogradske zadruge predstavlja jedno od najznačajnijih dela beogradske i srpske arhitekture iz prve decenije 20. veka i jedno od najuspelijih ostvarenja arhitekata Andre Stevanovića i Nikole Nestorovića. Arhitektonski koncept, usklađenost funkcionalnih i kompozicionih elemenata zgrade, bogata skulptoralna i dekorativna plastika, doslednost stilske obrade, kvalitet građevinskih radova, po prvi put upotrebljeni novi građevinski postupci, novi materijali i sve druge arhitektonske odlike stavljaju ovu zgradu u red najreprezentativnijih primeraka beogradske arhitekture. Palata Beogradske zadruge jedan je od retkih objekata koji reprezentuju početak moderne rekonstrukcije Beograda uz savsko priobalje. Beogradska zadruga je utvrđena za kulturno dobro od velikog značaja za Republiku Srbiju (Odluka, „Sl. glasnik SRS“ br. 14/79).

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Spisak nepokretnih kulturnih dobara od velikog značaja, Službeni glasnik Socijalističke republike Srbije, 14, Beograd, 7. IV 1979, 780.
  2. ^ Dvadeset-peta godišnjica Beogradske zadruge 1882–1907, Beograd, 1907, 28, 40–41.
  3. ^ R. Aranitović, Pedeset godina rada Beogradske zadruge, Beogradske opštinske novine, 11, Beograd, novembar 1932, 748–749
  4. ^ Beogradska zadruga – jedan od nosilaca moderne prestoničke privrede, Pravda, 12089–12091, Beograd, 12, 13, i 14. VI 1938.
  5. ^ M. Kostić, Uspon Beograda, Beograd, 1994, 30–39
  6. ^ D. Milić, Privreda Beograda (1815–1914), u: Istorija Beograda, 2, Beograd, 1974, 419–421
  7. ^ S. Ilić, S. Jerković, V. Bulajić, Vek osiguranja u Srbiji 1839–1941. [katalog izložbe], Beograd, 2009, 11–15; Isti, Kuća od solidnog materijala, NBS info, 31, Beograd, septembar–oktobar 2011, 14–15
  8. ^ Dvajestpeta – godišnjica Beogradske zadruge, Nedelja, 7–8, Beograd, 30. IX 1907, 81–94
  9. ^ S. Stojanović, Srpski neimar, Beograd, 1912, 16, 54, 74, 100–101
  10. ^ N. Nestorović, Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća, Beograd, [1937], 76–77.
  11. ^ N. Nestorović, nav. delo, 76–77
  12. ^ J. Sekulić, Ž. Škalamera, Arhitektonsko nasleđe grada Beograda II, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Saopštenja, 4, Beograd, 1966, 31–32
  13. ^ B. Šekarić, nav. delo, 108
  14. ^ Geozavod od sutra otvoren za građane

Literatura uredi

  • Divna Đurić-Zamolo; Graditelji Beograda 1815-1914
  • Dvadeset-peta godišnjica Beogradske zadruge 1882–1907, Beograd, 1907, 28, 40–41.;
  • R. Aranitović, Pedeset godina rada Beogradske zadruge, Beogradske opštinske novine, 11, Beograd, novembar 1932, 748–749;
  • Beogradska zadruga – jedan od nosilaca moderne prestoničke privrede, Pravda, 12089–12091, Beograd, 12, 13, i 14. VI 1938.;
  • M. Kostić, Uspon Beograda, Beograd, 1994, 30–39;
  • D. Milić, Privreda Beograda (1815–1914), u: Istorija Beograda, 2, Beograd, 1974, 419–421;
  • S. Ilić, S. Jerković, V. Bulajić, Vek osiguranja u Srbiji 1839–1941. [katalog izložbe], Beograd, 2009, 11–15; Isti, Kuća od solidnog materijala, NBS info, 31, Beograd, septembar–oktobar 2011, 14–15.
  • Dvajestpeta – godišnjica Beogradske zadruge, Nedelja, 7–8, Beograd, 30. IX 1907, 81–94;
  • S. Stojanović, Srpski neimar, Beograd, 1912, 16, 54, 74, 100–101;
  • N. Nestorović, Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća, Beograd, [1937], 76–77;
  • N. Nestorović, nav. delo, 76–77;
  • J. Sekulić, Ž. Škalamera, Arhitektonsko nasleđe grada Beograda II, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Saopštenja, 4, Beograd, 1966, 31–32;
  • Spisak nepokretnih kulturnih dobara od velikog značaja, Službeni glasnik Socijalističke republike Srbije, 14, Beograd, 7. IV 1979, 780.
  • B. Šekarić, nav. delo, 108.
  • S. Rajić, Aleksandar Obrenović/vladar na prelazu vekova, sukobljeni svetovi, Srpska književna zadruga, Beograd 2011.
  • Z. Manević, Pioniri moderne arhitekture Beograda, Urbanizam Beograda 16 (1962)
  • B. Nestorović, Beogradski arhitekti Andra Stevanović i Nikola Nestorović, Godišnjak grada Beograda XXIII (1975)
  • G. Gordić, Arhitektonsko nasleđe grada Beograda, 1964.
  • Z. Manević, Srpska arhitektura 1900–1970, Beograd 1970
  • B. Vujović, Beograd u prošlosti i sadašnjosti
  • V. Pavlović-Lončarski, Mali pijac na Savi krajem XIX i početkom XX veka, Nasleđe br. VI, 2005.
  • Dosije o proglašenju Beogradske zadruge za spomenik kulture, Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda

Spoljašnje veze uredi

 
Zgrada Beogradske zadruge na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Зграда_Београдске_задруге&oldid=27384542”