Википедија

Istorija Jevreja na Malti

Istorija Jevreja na Malti obuhvata dva milenijuma. Prisustvo jevrejske zajednice je potvrđeno na ostrvima od 4. do 5. veka. Jevreji su napredovali na Malti pod arapskom i normanskom vlašću. Oni su proterani 1492. godine, a zajednica je mogla da se ponovo uspostavi tek posle 1798. pod britanskom vlašću. U 19. i 20. veku, jevrejska zajednica na Malti je dočekala izbeglice iz Italije i centralne Evrope, koje su bežale od nacističke vladavine. Danas je mala zajednica i dalje dobro uspostavljena na ostrvima.

Fotografija porodice Jakoba Izraela, sa Krfa, i njegove supruge Zule Zenzuri, iz Sfaksa, snimljena u Valeti, oko 1900.

Antika uredi

 
Menora koja ukazuje na prisustvo jevrejskih grobova u katakombama Svetog Pavla u Rabatu na Malti

Prema verovanju, prvi Jevrejin koji je kročio na Maltu bio je apostol Pavle, čiji je brod prema legendi tu potonuo 62. godine.[1] Pavle je nastavio da predstavlja hrišćanstvo stanovništvu ostrva.[2]

Šest grobnica sa uklesanim menorama u rabatskim katakombama (svaka sa po desetak grobova) ukazuje na to da su Jevreji živeli zajedno sa hrišćanima i paganima na Malti tokom 4. i 5. veka, tokom kasnog rimskog, a zatim i vizantijskog vremena. Zajednica, koju je predvodio savet starešina (gerousia), mogla je da okupi do 300 ljudi.[3][4][5]

Fatimidi, Normani i Aragonci uredi

 
Avraham Abulafija je živeo na Kominu od 1285. do svoje smrti 1290-ih

Nema arheoloških ili dokumentarnih nalaza o prisustvu Jevreja na Malti tokom Fatimidskog perioda (870—1090 n.e.), iako su na obližnjoj Siciliji pod istom arapskom vlašću Jevreji i hrišćani živeli mirno. Isto tako, nema ni traga jevrejskog prisustva tokom vladavine Normana, od 1091. n.e. Samo 1241. godine hronike Gilibertusa Abata izveštavaju o 25 jevrejskih porodica na Malti i 8 na Gocu u poređenju sa 681 muslimanskih i 1.047 hrišćanskih porodica na Malti, i 155 odnosno 203 na Gocu, iako je tumačenje ovih brojeva sporno.[6]

Godine 1285. jevrejski mistik Avraham Abulafija iz Saragose, proteran iz jevrejske zajednice Palerma,[6] povukao se da bi svoje poslednje godine u samoći živeo na Kominu, gde je napisao Imrei Shefer (Reči lepote),[7] ili Sefer haOt, Knjigu o znaku.[6] 2003. godine ostaci za koje se smatra da su Abulafijini i drugih jevrejskih Maltežana iz 1. veka n.e. simbolično su ponovo sahranjeni na jevrejskom groblju u Marsi.[8]

U Mdini, tokom srednjeg veka, ulica duž severne strane katedrale (današnja Triq il-Fosos) bila je jevrejska četvrt; Jevreji su plaćali poseban porez gradskom Univerzitetu, dobijajući u zamenu monopol na apoteke i farbare.[9] U Listi milicije iz 1419-1420. (registar odraslih muškaraca na Malti, isključujući Birgu i Goco), kolona za „la Giudecca“ (jevrejska četvrt Mdine) navodi 57 regrutovanih jevrejskih muškaraca. To dovodi do procene o oko 350 Jevreja na Malti u to vreme. Porodice su imale tipična jevrejska prezimena kao što su Meir/Mejr, Melj, Nefus, Levi, Katalanu, de Marsala.[6]

Godine 1479. Malta i Sicilija su pale pod vlast Aragona, a Edikt o proterivanju iz 1492. prisilio je sve Jevreje da napuste zemlju. Pošto su činili tako veliki deo stanovništva ostrva, španska kruna ih je primorala čak i da plate nadoknadu za poreske gubitke izazvane sopstvenim proterivanjem. Nije jasno gde su otišli Jevreji sa Malte, ali su se možda pridružili sicilijanskoj zajednici na Levantu. Takođe je verovatno da je nekoliko desetina malteških Jevreja prešlo u hrišćanstvo da bi ostali u zemlji, kao i mnogi sicilijanski Jevreji.[10][11]

Malteški vitezovi uredi

 
Jevrejska luka Sali u Valeti

Godine 1530. Karlo V dao je Maltu vitezovima Svetog Jovana, koji su vladali ostrvom do 1798. godine. Tokom ova tri veka na ostrvima nije bilo slobodnog jevrejskog stanovništva. Oni sicilijanski konversosi koji su se preselili na Maltu, privučeni liberalnom politikom vitezova prema Jevrejima sa Rodosa, morali su da nastave da praktikuju svoju religiju u tajnosti.[11]

Malta se često pominjala zbog velike porobljene jevrejske populacije, u jevrejskoj literaturi tog perioda.[12] Vitezovi bi hvatali Jevreje i muslimane tokom gusarskih napada na otomanske trgovačke brodove i obalne gradove i držali ih kao taoce u zatvorima u gradovima Birgu, Valeta ili Senglea, da bi iznudili otkup. Na jevrejskim društvima za otkup zarobljenika (Pidion Shevuim) bilo je da prikupe takve iznose od jevrejskih zajednica širom Evrope, uključujući Livorno, London i Amsterdam. U slučaju neuspeha spasenja, Jevreji bi bili prodati kao plaćene sluge i dobili bi hrišćansko ime, da bi ih gospodar oslobodio samo na samrti. Oni Jevreji (posebno žene) koji su prodavali svoje usluge kao iscelitelji i proricatelji često bi se suočavali sa inkvizicijom.[6] Oni slobodni Jevreji koji su hteli da posete ostrva morali su da dobiju posebnu dozvolu Velikog majstora Reda i morali su da uđu u zidine Valete kroz jednu malu luku u blizini palate Auberge de Bavière, još uvek poznatu kao Jevrejska luka.

Godine 1749. pokršteni Jevrejin Đuzepe Antonio Koen otkrio je vlastima plan pobune muslimanskih robova. Za to delo dodeljena mu je penzija od 500 skudija i vlasništvo nad zgradom u Stradi Merkanti, Valeta, koja je od 1773. godine posedovala instituciju Monte di Pijeta.[13]

Britanski kolonijalni period uredi

 
Ketuba sa Malte, 1807
 
Tajarova prodavnica tekstila na trgu Svetog Đorđa, Valeta, 1917.

Većina savremene malteške jevrejske zajednice potiče iz jevrejske imigracije iz Engleske, Gibraltara, severne Afrike, Portugalije i Turske tokom kratkog perioda vladavine Francuske od 1798. do 1800. i britanske vladavine nakon toga. Od 1805. Jevreji su bili meta kampanja Maltežana usmerenih protiv svih stranaca.[12]

Prve jevrejske porodice koje su se preselile na Maltu bile su Abeasis (Abiaziz) sa Gibraltara i Borhes da Silva iz Portugalije. Učitelj Abraham A. Korea stigao je na Maltu iz Engleske 1809. godine, postavši 1832. časni Sekretar Britanskog komiteta Jevreja, sa Jakobom Borhesom da Silvom kao predsednikom.[14] Godine 1835. Judit i Mozes Montefijore su posetili Maltu, gde su zatekli samo pet jevrejskih porodica.[15]

Do 1846. zajednica je bila dovoljno velika da pozove Jozefa Tajara iz Tripolija da postane prvi rabin od 1492. godine. Sinagoga, prvobitno u rezidenciji Tajar u Strada Reale 155, Valeta, kasnije se preselila u Spur Strada (9, Strada Sperone). Posle revolucija 1848. godine, nekoliko osiromašenih jevrejskih porodica iz Mađarske, Francuske i Nemačke našlo je utočište na Malti; da bi zadovoljila njihove potrebe, zajednica se obratila Pidionu i londonskom rabinatu.[15] Izveštaj iz 1851. beleži da su zajednicu vodili Jakob Abeasis, Rafael Bizmo i Rikardo Parijente. Najbogatije porodice bile su Borhes da Silva i Sonino. Mnogi Jevreji su se bavili trgovinom ili finansijama, kao agenti i posrednici, dok su drugi bili trgovci.[14]

Godine 1863. Sion Atijas je postao novi rabin nakon smrti Jozefa Tajara. Rabin Fragi Nimni je usledio 1878.[14] U izveštaju iz 1881. zabeleženo je 79 britanskih Jevreja, 48 Osmanlija, 9 Italijana, 4 Portugalca, 3 Tunišana i 2 Nemca.[14] 1890-ih, uz podršku arhiepiskopije, objavljen je pamflet koji je preinačio Krvnu klevetu protiv Jevreja. Policija je brzo intervenisala da to zabrani. Jevrejska zajednica je ostala veoma mala i u nekim periodima nije imala rabina.[15] Nisim Ohajon, rođen u Maroku, odrastao u Portugaliji, postavljen je za poslednjeg rabina 1934. godine, koji je služio do 1956.[14]

Savremeni period uredi

U godinama pre Drugog svetskog rata nekoliko Jevreja bežeći od nacizma došlo je na Maltu, posebno iz Austrije (porodica Eder), Italije i Libije (porodica Reginiano). Brojni malteški Jevreji borili su se u britanskoj vojsci tokom rata.[12]

Od 1915. do 1944. godine jevrejsku zajednicu je vodio Ahil Tajar. Nasledio ga je Fortunato Habib 1944–1963, Džordž Tajar 1963–1994, a zatim Abraham Haim Ohajon, sin rabina Nisima Ohajona.[14]

Godine 1953. Svetski jevrejski kongres izbrojao je 56 Jevreja na Malti, predstavljenih u Jevrejskoj zajednici Malte, na čelu sa Fortunatom Habibom, sa Džordžom D. Tajarom kao sekretarom. Ulažu se napori da se organizuje redovna jevrejska i verska nastava.[16]

Jevrejska zajednica na Malti je 2019. okupila oko 150 osoba,[8] nešto više od 120 (od kojih 80 aktivnih) procenjenih 2003.[17] i uglavnom starijih. Mnogi među novijim generacijama odlučili su da se nasele u inostranstvu, uključujući Englesku i Izrael.[15] Većina savremenih malteških Jevreja su Sefardi, ali se koristi aškenaski molitvenik.[10]

Malteški Jevreji su se našli bez sinagoge kada je 1979. srušena zgrada u ulici Spur St. Godine 1984. otvorena je nova sinagoga u Strada San Orsola 182, ali je morala da se zatvori 1995. jer se zgrada rušila.[14] Godine 2000. nova sinagoga je izgrađena u Ta' Ksbieku uz donacije Sjedinjenih Država i Velike Britanije. Jevrejska fondacija Malte sada njime upravlja zajedno sa Jevrejskim centrom.[15]

Odnosi Malte sa Izraelom su prijateljski od sticanja nezavisnosti. Direktan let iz Tel Aviva svaki put dovede do 300 izraelskih turista na Maltu.[8]

Lokalni somun (ftira) i tradicionalna malteška vekna (Ħobż) su košer.[10]

Judaizam je, zajedno sa hinduizmom, na Malti priznat kao kult, ali ne i kao religija. Godine 2010. jevrejske i hinduističke grupe na Malti pozvale su papu Benedikta XVI da interveniše kako bi osiguralo da Malta tretira sve religije jednako pred zakonom.[18][19]

2013. godine jevrejski centar Habad na Malti osnovali su rabin Haim Šalom i rabin Haja Moška Segal.[15][20]

Jevrejska groblja na Malti uredi

 
Jevrejsko groblje u Marsi, izgrađeno 1879. po nacrtu Vebstera Polsona

Jevrejska groblja na Malti uključuju groblje Kalkara (1784—1833), groblje Ta' Braksia (1836—1891) i jevrejsko groblje u Marsi (otvoreno 1887).[14]

Godine 1372. kralj Fredrik III dodelio je deo zemlje u Tabiji (današnji Qbur il-Lhud u Mtarfi) jevrejskoj zajednici Universitate Judeorum, za korišćenje kao groblje.[21][22] Nadgrobni spomenik na hebrejskom jeziku, pronađen na licu mesta, i posvećen Raheli, supruzi Ješue; sada se čuva u rabatskoj Rimskoj kući .[23]

Jevrejsko groblje je bilo osnovano u Kalkari (Strada Rinela) 1784. godine „od strane Livorno fonda za otkup jevrejskih robova, o svom trošku, za sahranu mrtvih svoje rase“.[24] Ovo mesto je verovatno bilo ranije mesto za sahranjivanje nehrišćana na ostrvu. Danas sadrži dvanaest prepoznatljivih grobova iz perioda 1820–1834, kao i druge nadgrobne spomenike i fragmente.[23] Obnovio ga je Mesni savet 2003.[17]

Drugo mesto za sahranu za malteške Jevreje osnovano je oko 1836. u delu groblja Ta' Braksija; korišćeno je do 1891. godine. Jevrejsko groblje obuhvata oko 120 grobnica, uglavnom u sefardskom stilu sa horizontalnim pločama.[25]

Konačno, Jevrejsko groblje u Marsi izgrađeno je 1879. po nacrtu Vebstera Polsona i otvoreno 1887. pored Turskog vojnog groblja, zahvaljujući donacijama jevrejskog engleskog ser Mozesa Montefjorea.[26] Groblje je još uvek u upotrebi od strane jevrejske zajednice Malte i ima grobnice Jevreja iz Španije, srednje Evrope i Rusije, kao i iz udaljenih mesta kao što su Australija i Šangaj.[27]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „The Apostle Paul's Shipwreck | Evidence and Paul's Journeys”. Parsagard.com. Arhivirano iz originala 2015-02-17. g. Pristupljeno 2015-12-22. 
  2. ^ „Notable Dates in Malta's History”. Department of Information, Malta. Arhivirano iz originala 25. 11. 2009. g. 
  3. ^ Buhagiar Mario, Essays on the Archaeology and Ancient History of the Maltese Islands - Bronze Age to Byzantne. Midsea Books Ltd. 2014. Mentioned by Martin Morana, Malta and the Jewish Connection, Aug 2020
  4. ^ Noy 2005, str. 223
  5. ^ Hachlili 1998, str. 383
  6. ^ a b v g d Martin Morana, Malta and the Jewish Connection, Aug 2020
  7. ^ ExclusivelyMalta, Jewish Culture
  8. ^ a b v Jewish Malta Yok?, by Meir Halevi Gover
  9. ^ Jewish Heritage Malta, newyorkjewishtravelguide
  10. ^ a b v „Message”. Jewsofmalta.org. Arhivirano iz originala 20. 04. 2010. g. Pristupljeno 2015-12-22. 
  11. ^ a b „Malta Virtual Jewish History Tour”. Jewish Virtual Library. 2013-10-15. Pristupljeno 2015-12-22. 
  12. ^ a b v Hecht, Esther: The Jewish Traveler: Malta in Hadassah Magazine. December 2005. Accessed December 28, 2006.
  13. ^ Denaro, Victor F. (1958). „Houses in Merchants Street, Valletta” (PDF). Melita Historica. 2 (3): 161. Arhivirano iz originala (PDF) 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 09. 04. 2022. 
  14. ^ a b v g d đ e ž maltafamilyhistory, Jewish Residents since 1800
  15. ^ a b v g d đ „The Jews of Malta - Beit Hatfutsot”. bh.org.il. 
  16. ^ World Jewish Congreess, Map and Guide, June 1953, p. 29
  17. ^ a b Times of Malta
  18. ^ „Hindus seek Pope's intervention to bring equality of religions in Malta”. Timesofmalta.com. Pristupljeno 13. 9. 2018. 
  19. ^ Rajan Zed, president of the Universal Society of Hinduism, and Rabbi Jonathan B. Freirich, a Jewish leader in California and Nevada in the US, said in a statement in Nevada that he believed the Catholic Church in Malta was not serious about sharing the minority religious viewpoint, and that he was disappointed that they did not want to discuss issues of religious equality with minority religions and denominations.„Pope Disappoints members of the Hindu and Jewish Community - ChakraNews.com”. chakranews.com. 19. 2. 2010. Arhivirano iz originala 30. 09. 2018. g. Pristupljeno 09. 04. 2022. 
  20. ^ Chabad Jewish Centre of Malta
  21. ^ iajgscemetery
  22. ^ "Qabar (Kabar) tal-Lhud" Cemetery: The Jewish cemetery is still called Kibur el Lhud (Burial Place of the Jews), from Moslem times. Newly discovered catacombs attest to a Jewish community on Malta as early as the 3rd century B.C." World Guide for the Jewish Traveler; by Warren Freedman, E.P. Dutton Inc, NY 1984. Extracted by Bernard Kouchel; JGS of Broward Co., Florida; March 1994.
  23. ^ a b The Jewish Cemetery of Kalkara, by Lawrence Attard Bezzina (angelfire.com/al/AttardBezzinaLawrenc/Cemetery.html)
  24. ^ Jewish Heritage Malta
  25. ^ jewish-heritage-europe
  26. ^ Cecil Roth – The Jews of Malta. Page 245. March 28, 1929 addressing in London the Jewish historical Society of England.
  27. ^ Marsa, iajgscemetery

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Јевреја_на_Малти&oldid=27678054”