Istorija Kipra
Ostrvo Kipar je tokom svoje istorije zbog geografskog položaja bilo u sastavu različitih civilizacija.
Preistorija Kipra i antički period uredi
Arheološkim iskopavanjima potvrđeno je postojanje neolitske kulture na Kipru još na prelazu iz 4. i 3. milenijum p. n. e. U 15. veku p. n. e., Kipar je plaćao danak egipatskom faraonu Tutmesu III. U isto vreme, Kipar razvija trgovačke veze sa Feničanima i ostrvom Krit. Izvozio je bakar, gvožđe, srebro i bronzu. Veće staraca Krita dozvolilo je Feničanima osnivanje kolonija na ostrvu što ubrzo dovodi do mešanja stanovništva. Drugom polovinom 13. veka Kipar je pogodila invazija Ahajaca. Ostrvo dolazi u dodir sa helenskom civilizacijom i kulturom. U narednom periodu, na Kipru se smenjuju vladavine Feničana, Egipćana, Hetita i Asiraca. Međutim, tragovi helenske kulture nisu izbrisani. Iz ovog perioda datira i prvi pouzdaniji istorijski trag o životu, društvenim odnosima i sistemu vladavine na ostrvu.
Ostrvo je bilo podeljeno na nekoliko gradova-država od kojih je svaki imao potpunu autonomiju. Kraljevi su nosili feničanska imena. Pri kraju 6. veka p. n. e., nakon bitke kod Peluzijuma, Kipar pada pod vlast Ahemenidskog carstva. Grčki gradovi na ostrvu učestvovaće kasnije u Jonskom ustanku i u Grčko-persijskim ratovima. Kipar je persijskoj floti dao oko 150 brodova za borbu protiv Grka. U narednih 100 godina, Kipar će biti posed ahemenidskog cara. Poslednjih decenija 5. veka p. n. e., helenski uticaj na Kipru jača, naročito u doba Evagore. Nakon Antalkidinog mira (387. p. n. e.), Evagora diže ustanak protiv Persijanaca. Ustanak je, uz pomoć feničanskih brodova, krvavo ugušen.
Nakon bitke kod Isa, Kipar ulazi u sastav države Aleksandra Makedonskog, a time i konačno u interesnu sferu grčke države. Tokom ratova dijadoha, Aleksandrovih naslednika, Kipar nakratko potpada pod vlast Demetrija I Poliorketa, ali ubrzo postaje plen egipatskih kraljeva iz dinastije Ptolemejida, najpre sa statusom provincije, a kasnije pod direktnom vlašću kraljevske porodice.
Rimski Kipar uredi
Rimska ekspanzija nije mimoišla ni Kipar. Pod izgovorom gusarskih napada na rimsku flotu, Rimljani se 58. godine p. n. e. iskrcavaju na ostrvo. Dve rimske legije predvodio je Katon Mlađi. Ne nailazeći na ozbiljniji otpor, ostrvo ubrzo potpada pod vlast Rimske republike. Pretvoreno je u provinciju. U sastavu rimske države, Kipar će ostati skoro 400 godina. U početku ga Cezar, a nešto kasnije i Marko Antonije, poklanjaju egipatskoj kraljici Kleopatri. Nakon bitke kod Akcijuma, Oktavijan ga priključuje provinciji Kilikiji. U vreme vladavine cara Trajana, helensko stanovništvo na Kipru podiže ustanak protiv Rimljana koji je, zbog loše organizacije, brzo ugušen. Godine 334. ponovo je podignut ustanak koji se takođe završio neuspehom. Najveći broj ustanika je ubijen.
Podelom Rimskog carstva 395. godine, Kipar ulazi u sastav Vizantije. Godine 431. na Trećem vaseljenskom saboru u Efesu, Kiparska pravoslavna crkva izdejstvovala je autokefalnost od Antiohijske patrijaršije. Godine 649. Kipar od Vizantije preotimaju Arabljani.
Kipar u srednjem veku uredi
Kipar je bio jedna od najvažnijih arapskih baza za ispade u susedne oblasti. Krajem 9. veka, Kipar ponovo potpada pod vlast Vizantinaca, ali je borba sa Arabljanima oko prevlasti nad ostrvom potrajala još čitav vek, sve do 965. godine kada ga vizantijski car Nićifor II Foka konačno osvaja. Već tada je bio prisutan strategijski značaj ostrva za kontrolu nad istočnim Sredozemljem. Tu ulogu zadržava i u eri krstaških ratova. Knez Antiohije, Rene od Šatijona, 1156. godine preduzima pohod na ostrvo zbog njegovih ličnih nesuglasica sa vizantijskim carem Manojlom Komninom. Saladinovo osvajanje Jerusalima 1187. godine izaziva pokretanje Trećeg krstaškog rata. Isak Komnin je zarobio verenicu engleskog kralja Ričarda Lavljeg Srca čiji se brod nasukao na Kipru. Ričard 1191. godine osvaja Kipar, a vizantijskog cara baca u srebrne okove. Proglašena je Kraljevina Kipar. Shvativši da će teško održati kontrolu nad ostrvom dok se bori u Svetoj zemlji, Ričard iste godine prodaje Kipar vitezovima Templarima za cenu od 100.000 bezanta.
Kraljevstvo Kipar i mletački period uredi
Među krstaškim baronima Konradom Monferatskim i Gajem Lizinjanom vođena je borba za jerusalimsku krunu. Krstaški baroni su krunu poverili grofu Konradu jer je Gaj već jedanput izgubio Jerusalim, a njegova žena Sibila, jerusalimska princeza (ćerka Amalrika Jerusalimskog) umrla. Gaj Lizinjan je kao kompenzaciju za krunu od Templara dobio ostrvo Kipar. Godine 1194. Gaj umire bez naslednika pa krunu preuzima njegov stariji brat Amalrik II.
Nakon Amalrikove smrti na prestu su se smenjivali maloletni vladari umesto kojih su kao regenti vladali članovi porodice Ibelin koji su imali velikog uticaja u Svetoj Zemlji. Godine 1229. poslednjeg Ibelina je sa kiparskog prestola isterao nemački car Fridrih II što dovodi do borbe Gvelfa i Gibelina na ostrvu. Fridrihove pristalice su u borbi poražene. Nakon pada Akre 1291. godine kraljevi Kipra su nastavili da nose titule jerusalimskog kralja. Kao i u Jerusalimu, i na Kipru je postojala institucija Visokog suda. Kraljevi Kipra su međutim bili bogatiji što im je omogućavalo da ignorišu sud. Najuticajnija je bila porodica Ibelina. Kraljevi Kipra su često bili u sukobu sa italijanskim trgovcima jer je Kipar od 1291. godine postao centar evropske kulture sa Afrikom i Azijom. U 14. veku Đenovljani preuzimaju vodeću ulogu u evropskoj trgovini. Kipar staje na stranu Francuza koji su bili u sukobu sa papstvom (Avinjonsko ropstvo papstva) u nadi da će Francuzi oslabiti Italiju. Godine 1426. Mameluci su je pretvorili u tributarnu državu. Sledeći kraljevi polako gube nezavisnost. Godine 1489. kraljica Katarina Kornaro je primorana da proda ostrvo Veneciji.
Tri stoleća lizinjanske vladavine obeleženo je intenziviranjem ekonomskog, ali i sputavanjem društvenog razvoja grčkog stanovništva. Uporedo jača i rivalstvo između Đenove, Venecije i Egipta oko monopola trgpvome na Kipru. Mletačka vladavina je bila usredsređena, pre svega, na eksploataciju prirodnih bogatstava ostrva i razvoj brodogradnje zbog čega su Mlečani pružali žestok otpor Osmanlijama 1571. godine.
Osmanski Kipar uredi
Mlečani su izgubili Kipar u Mletačko-turskom ratu (1570—1573), poznatom i pod nazivom "Kiparski rat". Avgusta 1571. godine, Kipar potpada pod vlast Osmanskog carstva. U sastavu turske države ostaže sve do izbijanja Prvog svetskog rata 1914. godine. Već prvih godina turske vladavine, na Kipar se doseljava stanovništvo iz Anadolije koje ubrzo, s pripadnicima turskih jedinica, obrazuje vladajuću grupu. U početku je njen uticaj ograničen uglavnom na gradove, ali se vremenom sve jače širi i oseća i u selima. Verska netrpeljivost, razlike u načinu života, stepenu civilizacije i kulture ubrzo postaju nepremostiva razgranična linija starosedelačkog (grčkog) stanovništva i koloniziranog (turskog) stanovništva. Eksploatatorska turska vlast doprinosila je proširivanju jaza. Ona je gušila društveni, politički i ekonomski razvoj ostrva. Brodogradnja lagano odumire, a trgovačke veze sa okolnim područjima se kidaju. Rezultati otpora lokalnog stanovništva su mali. Posle svakog ozbiljnijeg otpora, Porta uvodi još stroži režim. U godinama 1764, 1804. i 1821. pobune protiv turske vladavine zauzimaju šire razmere.
Tokom Grčkog rata za nezavisnost, mnogi Kiprani staju na stranu grčkih ustanika. Turske vlasti ubijaju oko 1000 najpoznatijih Grka sa ciljem da suzbiju nacionalnooslobodilačke ideje, posle čega se formira tajno udruženje - Filiki heterija, pod jakim uticajem Grčke.
Britanski uticaj uredi
Tokom prve polovine 19. veka u unutrašnjem životu Kipra sve je prisutniji uticaj Grčke i velikih evropskih sila. Nastojanja grčke vlade i samih Kiprana da se dve države ujedine nailazilo je na otpor velikih sila: Rusije, Velike Britanije i Francuske. Svaka od ovih sila nastojala je da obezbedi što jači uticaj u borbi protiv Porte. Nakon iskopavanja Sueckog kanala (1869), strateška važnost Kipra postaje još veća. Osmansko carstvo i Velika Britanija sklapaju sporazum o britanskoj okupaciji Kipra. Sultanu bi ostala samo nominalna vlast. Velika Britanija se obavezala i na plaćanje danka osmanskom sultanu. Danak je, međutim, bio beznačajan u odnosu na vrednost ostrva.
Prelazak iz osmanske u zapadnu interesnu sferu dovodi do razmaha pokreta "Enozis" čija je osnovna svrha bilo oslobođenje od bilo čije dominacije i prisajedinjenje Kipra Grčkoj. Uporedo jača i uticaj pravoslavne crkve. Produbljuje se jaz između turskog i grčkog stanovništva jer su Turci bili zabrinuti zbog slabljenja veza Kipra i Carigrada. Ulazak Osmanskog carstva u Prvi svetski rat na strani Centralnih sila (1914) iskorišćava Velika Britanija kao povod za anektiranje ostrva. Sledeće godine Britanija nudi Kipar Grčkoj u zamenu za pružanje grčke pomoći napadnutoj Srbiji. Grci odbijaju ponudu što dovodi do jače penetracije Britanaca na ostrvo.
Krunska kolonija (1925—1960) uredi
Konvencijom iz 1920. godine, Britanija se obavezala da će se konsultovati sa Francuskom o svim važnijim pitanjima statusa, dugoročne politike i budućnosti Kipra. To je bio samo pokušaj neutralisanja glavnog saveznika (i suparnika) u Sredozemlju. Ostale sile bile su neutralisane: Osmansko carstvo je nestalo, Nemačka je poražena, a u Rusiji je buktao građanski rat. Godine 1925. Britanija proglašava Kipar krunskom teritorijom.
Kipar je postao poprište borbi grčkog stanovništva i Britanaca. Uz pokret Enozis stvoreno je još radikalnih političkih pokreta: 1924. godine nastaje AKEL (Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού), a 1932. godine i PEO (Παγκύπρια Εργατική Ομοσπονδία). U znak protesta protiv politike vođene u prosveti - svi Grci, članovi Zakonodavnog veća, podnose ostavke, nakon čega guverner Kipra raspušta to telo. Početkom 1933. zabranjen je rad Komunističke partije Kipra, a narednih godina i skoro sve organizacije Grka. Nemire krajem 1931. godine britanska uprava brzo guši. Istovremeno je vršen pritisak i na crkvene vrhove; guverner se direktno umešao u izbor arhiepiskopa što dovodi do odbijanja saradnje etnarhijskog odbora. Kipar je 16 godina ostao bez etnarha - prve verske ličnosti.
U Drugom svetskom ratu, Kipar je postalo važno strategijsko uporište Britanije u Sredozemlju. Osloncem na Gibraltar, Maltu i Kipar, Britanija je obezbedila slobodu dejstva u Sredozemlju. Grčko stanovništvo se aktivno uključilo u borbu; stvaraju se centri za regrutovanje Grka pod parolom "Za Grčku i slobodu". Grčki pešadijski puk učestvovao je u akcijama u Libiji.
Nakon završetka rata, Kipar ponovo postaje poprište borbi međunarodnih razmera: stanovništvo grčke nacionalnosti zahtevalo je prisajedinjenje Grčkoj; tursko stanovništvo je tražilo podelu ostrva, a za Britaniju je zadržavanje ostrva predstavljalo jedan od osnovnih elemenata strategijske orijentacije. Na plebiscitu 1950. godine 96% stanovništva Kipra izjasnilo se za prisajedinjenje Kipra Grčkoj. Turski deo stanovništva ogradio se od pružanja otpora kolonijalnoj politici Britanije što dovodi do sve većeg jaza stanovništva na nacionalnoj i verskoj osnovi. Stvaranjem Centro pakta, a naročito nakon Suecke krize, Kipar za Britaniju postaje isturena stražarska kula s koje je pokušavala da kontroliše petrolejske izvore na Srednjem istoku. Zbog toga su zahtevi Grka nailazili na odlučan otpor.
Proglašenje nezavisnosti uredi
Dve političke partije intenzivno su delovale na Kipar u periodu od 1950. do 1955: EOKA (Nacionalna borbena organizacija Kiprana- pod vođstvom etnarhije) i AKEL (pod vođstvom komunista). Kao protivmeru, Britanci pojačavaju vojni kontingent na ostrvu. Marta 1956. arhiepiskop Makarios III interniran je na Sejšelska ostrva, a uporedo su pooštrene policijske mere na stanovništvo. U toj situaciji dolazi do prvih sukoba britanskih vlasti i EOKA. Dolazi do stvaranja vojnih formacija na zapadnom i južnom delu ostrva (među grčkim življem). Na vodeće ličnosti EOKE objavljene su poternice, a propisana je smrtna kazna za sve Grke kod kojih se pronađe vatreno oružje. Međutim, plima pokreta više se nije mogla zaustaviti. Turski deo stanovništva, u početku nezainteresovan, staje na stranu ustanika.
U uslovima krajnje zategnutosti, Britanija menja politiku i vraća Makariosa iz zarobljeništva u Atinu. Godine 1959. prihvaćena je inicijativa Grka o pregovorima. U Cirihu počinje prva etapa razgovora, a završava se u Londonu. Vlade Velike Britanije, Turske i Grčke odrekle su se pretenzija na ostrvo. Proglašena je nezavisna država Kipar. Avgusta 1960. Kipar je proglašen nezavisnom republikom. Arhiepiskom Makarios postao je prvi predsednik. Vlade Velike Britanije, Turske i Grčke zadržale su pravo na formiranje vojnih kontingenata na ostrvu.
Republika Kipar uredi
Već tri meseca nakon proglašenja nezavisnosti, na Kipru su održani izbori za parlament: Patriotski fond pod vođstvom Makariosa odnosi ubedljivu pobedu. Nacionalna unija Turaka predstavljala je turske interese. Patriotskom fondu priključuje se i Komunistička partija Kipra (AKEL) koja na izborima dobija 40% glasova. Kipar se opredelio za politiku nesvrstavanja u Hladnom ratu, a Makarios se lično angažuje na konferencijama nesvrstanih u Beogradu (1961), Kairu (1964) i Lusaki (1967). Stalno uplitanje Grčke, Turske i Britanije u unutrašnju politiku nove države navodi Makariosa da 1963. godine traži reviziju Ciriškog i Londonskog sporazuma. Rezultat je turski napad na Kipar što Britanci koriste kao povod za upućivanje ratnih brodova na Kipar. Početkom sledeće, 1964. godine, na Kipar pristižu i prve grčke jedinice. Vlada Kipra obraća se Savetu bezbednosti radi zaštite nezavisnosti i teritorijalnog integriteta. Ubrzo na Kipar dolaze jedinice plavih šlemova, pripadnika oružanih snaga Ujedinjenih nacija. Juna 1968. održani su neuspešni pregovori o budućem uređenju Kipra i principima novog ustava.
Početkom sedamdesetih godina, direktne konfrontacije SAD i SSSR ponovo ukazuju na strateški značaj Kipra. Britanija i SAD držale su vojsku na ostrvu. Od 1971, međuetnički incidenti na Kipru bili su sve češći. General EOK-a, Georgios Grivas, je organizovao gerilu, čiji je primarni cilj bio zbacivanje Makariosa s vlasti. Grivas je umro 27. januara 1974, ali su uprkos Makariosovoj ponudi amnestije gerilci nastavili borbu protiv njega. Državni udar na Kipru izvršen je 15. jula 1974, a Makarios otišao u egzil u London. Turci koriste državni udar i izvršavaju invaziju na Kipar osvajajući 40% ostrva. Linija razdvajanja nakon pregodova postaje tampon zona OUN-a. Turska invazija se okončala podelom Kipra duž Zelene linije koja i danas deli Kipar (na turski, britanski i kiparski deo). Godine 1983. Turska Republika Severni Kipar proglašava nezavisnost. Prihvatila ju je jedino Turska.
Danas uredi
U periodu od 1974. do 1996. nije bilo većih konflikata. Avgusta 1996. godine ubijena su dvojica demonstranata prilikom demonstriranja na motociklima. Pregovori o statusu Kipra nastavljeni su decembra 1999. godine. Kipar se 2004. godine priključio Evropskoj uniji. Tampon zona je 2003. godine bila delimično otvorena. Najozbiljniji pokušaj izmirenja izvršen je 2004. godine. Inicirao ga je Kofi Anan, generalni sekretar UN-a. Grčki političari su procenili da ovaj sporazum više odgovara turskoj strani, pa su ga odbacili iz sledećih razloga: plan nije omogućavao povratak svih grčkih izbeglica, kao ni vraćanje svog zemljišta koje im je pre pripadalo, Turci bi dobili previše mesta u organima vlasti i plan takođe nije uključivao uklanjanje britanskih baza sa ostrva. Iz tih razloga, na referendumu na grčkom delu ostrva 75% građana je odbilo sporazum. Iako je plan prihvatilo 64% građana Severnog Kipra, on nije prošao, tako da je nastao pravi paradoks - u EU je praktično ušao samo južni deo, iako službeno Turska Republika Severnog Kipra predstavlja deo Kiparske Republike pa samim tim je deo EU.
Novi pregovori otpočeli su 2014. godine.
Vidi još uredi
Izvori uredi
- Vojna enciklopedija, tom 4, Beograd 1971. godina, 2. izdanje, 348-351
- Istorija krstaških ratova - Željko Fajfrić, Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina
- Templari, istorijat i mitovi legendarnog viteškog reda, Šon Martin, Babun, 2. izdanje, Beograd 2009. godina
- Kurt, Ameli (2012). Stari istok. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 978-8617180872.
- Stara Grčka - V. V. Struv, D. P. Kalistov, Book Marso, Beograd 2000. godina
