Ktitorstvo srpskih vladara

Ktitorstvo srpskih vladara je oblik zadužbinarstva u istoriji srpske crkve koje se odnosio na osnivače manastira ili crkava ili njihovih naslednika, na koje su preneta ktitorska prava. Ktitor je mogao biti samo imućna osoba, dakle vladar ili vlastela, da bi kasnije i imućni građani — trgovci ili zanatlije, kojih je u Srbiji bilo već krajem srednjeg veka, bivali ktitori.

Najveći ktitori u Srbiji bili su svakako Nemanjići, a među njima su se posebno isticali Stefan Nemanja, kralj Milutin i car Dušan.^[1]

Istorija ktitorstva u Srbiji

Običaj darivanja crkve u Srbiji je preuzet od Vizantije i naglo je počeo da se uvažava u srpskom društvu po učvršćivanju hrišćanstva. Ktitorstvo je proizašlo iz shvatanja o božanskom poreklu zemaljske vlasti i dužnosti vladara da služe bogu, pravoslavnoj veri i crkvi, ali je imalo i svoju praktičnu namenu: obezbeđivalo je podršku crkve vladaru u svim njegovim poduhvatima.

Ktitorstvo je u Srbiji je u materijalnim tragovima zabeleženo tek od Nemanjića, međutim, iako ga izvori ne pominju, ono se javljalo i mnogo ranije, u dinastiji Vojislavljevića, kao na primer kod crkve Svetog Mihajla u Stonu, koju je oko 1080. godine podigao kralj Mihailo I Vojislavljević.

Svedočanstva ktitorskog delovanja nekog vladara su ne samo crkve i manastiri koje je podigao, već i osnivačke povelje kojima se pominje ktitorski čin, kao i likovne predstave ktitora na freskama u njihovim zadužbinama.

Sama zadužbina, njen arhitektonski izgled, freskodekoracija i oprema u crkvenim predmetima i knjigama govorili su o moći i bogatstvu samog ktitora, pa su se oni često nadmetali u monumentalnosti i sjaju svojih zadužbina.

Kako ktitorskim činom, crkvena ustanova automatski postaje njegova privatna svojina, odnos ktitora prema ktitoriji regulisan je ktitorskim pravom — skupom privilegija i imovinskih obaveza na koje je vlasnik pristao kada je svoju imovinu poklonio crkvi. Ktitorsko pravo u srednjovekovnoj Srbiji razvijeno je prilagođavanjem vizantijskih zakonskih propisa, a odnosilo se ne samo na osnivača manastira ili crkve, već i na njegovog naslednika na koga su preneta ktitorska prava.^[2]

Značaj

Verski i politički značaj

U srednjem veku položaj crkve bio je izuzetno značajan. Kako su država i crkva bile tesno povezane, ni jedna država nije mogla računati na potpunu političku nezavisnost ukoliko nije raspolagala i odgovarajućom crkvenom, odnosno duhovnom samostalnošću. Srednjovekovni svet bio je veoma religiozan, strah od Boga bio je u njemu veoma izražen, a njegova posvećenost crkvi izuzetno velika. Uticaj duhovnih institucija ogledao se u svakodnevnom životu, kako običnih ljudi, tako i, posebno, vlastele i vladara, koji su kroz ktitosrki čin darivanjem crkva i manastira jačali svoje sopstvene pozicije, ali i unaprađivali veru, pismenost i kulturu u sopstvenom narodu.

Značaj ktitorstva za razvoj kulture i umetnosti u Srbiji

U opisanim uslovima, osnovni zadatak Srpske arhiepiskopije na čelu sa Savom Nemanjićem bilo je učvršćivanje i produbljivanje hrišćanskog učenja u narodu, u čijem su se pamćenju i običajima još zadržali sveži tragovi stare, paganske vere. Za takvo delovanje bili su neophodni upućeni i pouzdani ljudi, bogomolje (crkve i manstiri), knjige i predmeti za bogosluženje, a to sve se za kraće vreme moglo obezbediti samo većim darivanjem imućnih ljudi ili ktitora. Tako su mnogi veći manastiri u Srbiji postali i značajna kulturna žarišta, jer su se u njima prevodile i prepisivale ne samo crkvene već i svetovne knjige, zakoni, odredbe i sl.

Crkve su takođe ukrašavanjem živopisom i umetničkom izradom predmeta za bogosluženje i crkvene odežde oslanjale na imućnije manastire i njihove osnivače — ktitore da pomažu i podstiču umetnost i umetničko zanatstvo, a ponajviše graditeljstvo i fresko-slikarstvo.

Time su srpski srednjovekovni ktitori svojim dobročinstvom imali su priliku da značajno utiče ne samo na jačanje pravoslavlja već i na razvoj srpske srednjovekovne umetnosti, pre svega u oblasti arhitekture i crkvenog slikarstva.

Ktitorska delatnost uvek je bila dvostruko motivisana: sa jedne strane, njeni pokretači su nesumnjivo iskreni verski zanesenjaci odani pravoslavlju a sa druge strane dobri političari, koji su svoje političke ciljeve, usmeravali pre svega na jačanje položaja srpske autokefalne crkve.

Glavni ktitori u Srbiji

U srednjovekovnoj Srbiji glavni ktitori su bili članovi vladarske dinastije, pre svega muški članovi sa suprugama, mada je bilo slučajeva kad je to bila i samo ženska osoba. Od vremena kralja Milutina ktitori su bili i bogata vlastela što je doprinelo jačanju oblasnih gospodara. Takođe, ktitor je mogao biti i svešteno lice.

Najveći ktitori u srednjovekovnoj Srbiji bili su svakako Nemanjići, a među njima su se posebno isticali kralj Milutin, kao najveći zadužbinar (koji je obnovio i sagradio 42 manastira i crkava), zatim slede Stefan Nemanja, i car Dušan.^[3]

Zadužbine Stefana Nemanje

Đurđevi Stupovi Zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, podignuta 1170/71. godine. Nemanja je ovaj manastir posvetio Svetom Georgiju, u znak zahvalnosti za izbavljenje iz tamnice. Nalazi se na vrhu jednog brda u Rasu, kod Novog Pazara. Kralj Dragutin ga je kasnije obnovio i sagradio kulu sa kapelom.

U zadužbinarstvu i umetnosti, njegovu vladavinu karakteriše početak podizanja monumentalnih vladarskih zadužbina, kao i pojava autentičnog srpskog stila u sakralnoj arhitekturi, poznatog kao raški stil, za čiji početak se uzima njegovo podizanje manastira Đurđevi stupovi.^[4] Pored njega, Nemanja je podigao i obnovio čitav niz crkava i manastira, među kojima treba istaći manastire Studenicu (koju je podigao sebi kao mauzolej)^[5] i Hilandar, koji je obnovio iz temelja sa sinom Savom 1198. godine.^[6]

Povukao se sa vlasti i zamonašio na saboru 1196, a za svog naslednika i ktitora je odredio srednjeg sina Stefana Prvovenčanog (veliki župan 1196—1217, kralj 1217—1228), u dogovoru sa vizantijskim carem Aleksijem III (1195—1203), čijom ćerkom Evdokijom je Stefan bio oženjen. Preminuo je kao monah Simeon u manastiru Hilandar, a njegove mošti su 1208. godine prenete u manastir Studenicu, u kome se i danas nalaze.

Zadužbine kralja Milutina

Manastir Gračanica, jedna od najznačajnijih zadužbina Setog kralja Milutina

Kralj Milutin se smatra najvećim graditeljem i donatorom srpskih crkava i manastira među Nemanjićima zbog čega ga je srpska crkva kanonizovala 1324. godine kao svetog kralja, a njegov biograf navodi da je vladao četrdeset godina i podigao četrdeset crkava^[7] On nije osnovao ni jedan nov manastir, jer ih je u to doba bilo dovoljno, već je obnavljao stare i mesto nekadašnjih malih i skromnih manastira podizao nove bogate i velike zadužbine. Pored sakralnih objekata u samoj kraljevini Srbiji, on ih je obnavljao i pomagao i po Vizantiji (Solunu i Carigradu), Svetoj Gori, Palestini, Sinaju, pa čak i po Italiji^[8].

Kralj Milutin se u mnogim stvarima trudio da oponaša Konstantina, pa je to činio i kroz zadužbine, i freskodekoraciju u njima, što je potpuno razumljivo ukoliko se ima u vidu činjenica da je u jednom trenutku razmatrao situaciju da dođe do prestola Vizantije. U dvogodišnjim pregovorima (1297—1299) uspeo je da dobije ruku princeze Simonide sa izgledima da nakon smrti Andronika II zasedne na tron Vizantije. Uveo je vizantijske običaje na dvor i sebi za uzor postavio Konstantina, osnivača Vizantije čiji kult je u svakom trenutku postojanja ove carevine bio jednako živ. Utom smislu Milutin je u svojim zadužbinama na freskama jasno pokazivao težnju vladara da poredbeno i na svaki drugi način bude prikazan kao drugi Konstantin. Tako su portreti cara Konstantina i carice Jelene u Kraljevoj crkvi u Studenici i Starom Nagoričanu postavljeni odmah uz portrete srpskog kraljevskog para. Paralelu između Konstantina i kralja Milutina na ktitorskoj predstavi u Starom Nagoričanu dodatno podvlače istovetni stavovi i odeća. Na slici je Milutin prikazan kao naslednik cara Konstantina i branilac vere, on je nastavljač dela prvog hrišćanskog cara koji kraj sebe drži krst, simbol svoje uloge u misiji širenja hrišćansva dok Milutin kao ktitor učvršćuje veru što simbolizuje crkva u njegovim rukama, potpuno spreman da je i vojnički brani. Mač koji kralju uručuje Sveti Đorđe, posrednik između Boga i kralja, potvrđuje božanski karakter njegovih pobeda.^[9]

Za vreme njegove vladavine podignuto je ili dovršeno više crkava i manastira velikog istorijskog i umetničkog značaja. Najvažnije. Milutinove zadužbina su crkva Svetog Jovana u Svaču iz 1300. godine crkva u Hilandaru (1303) poznatu kao crkva Kralja Milutina. Njegova glavna zadužbina je manastir Gračanica, jedan od najlepših graditeljskih spomenika srpske srednjovekovne arhitekture. Tu se nalazi i Milutinov mauzolej, crkva Svetog Stefana u Banjskoj, neverovatno brzo završena (1312–1317). Milutin je u poslednjih dvadesetih godina svoje vladavine sagradio ili obnovio crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu (1313–14), Kraljevu crkvu u Studenici, crkvu Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu i samu Gračanicu. Kralj Milutin je bio ktitor mnogih manastira širom Balkana, u Carigradu, a osnovao je i srpski manastir Svetih arhangela u Jerusalimu.

Ovakvom svojom ktitorskom delatnošću kralj Milutin je stekao ogromne zasluge za srpsku crkvu koja ga je posle smrti proglasila svetiteljem a on je među kanonizovanim članovima dinastije Nemanjića stekao ugledno mesto i postao poznat kao Sveti kralj.

Zadužbine Svetog Save

Manastir Žiča, čiji je jedan od zadužbinara bio i Sveti Sava

Sveti Sava je bio drugi samostalni ktitor svetogorskih manastira Vatopeda, Karakala, Ksiropotama, Filoteja i kelije Svetog Save Jerusalimskog u Kareji. Zatim manastira Filokal u Solunu, Jerusalimskog manastira Svetog Jovana Bogoslova na Sionu, ivironskog manastira Časnog krsta u jerusalimu, metoha manastira Svetog Save Jerusalimskog, Svetog Georgija u Akru i Bogorodičinog manastira u Kalomoniji.

Sa ocem Simeonom, Sveti Sava je na Svetoj Gori bio drugi ktitor Vatopeda, Protata, ivirona i Velike Lavre, metoha Svetog Simeona u Prosfori i manastira Bogorodice Evergetide u Carigradu. Zajedno sa Simeonom i bratom velikim županom Stefanom 1198. godine podigao je Hilandar.

Po povratku u Srbiju 1209. godine, sa braćom Vukanom i Stefanom završio je Studenicu, a nedugo iza toga sa Stefanom je započeo podizanje Žiče. za vreme boravka u Srbiji, prema pisanju Domentijana, Sava i druge svete crkve u svim izabranim mestima počevši i svrši, i stare utvrdi, a nove sazda". U Savinoj ktitorskoj delatnosti izuzetno mesto zauzimaju manastiri Hiladar i Žiča, kako zbog njihovog kasnijeg značaja tako i zbog činjenice da je on ove manastire iz osnove podigao, odnosno stvorio. Savin značaj ne umanjuje činjenica što je ove manastire podigao zajedno sa članovima svoje porodice — monahom Simeonom i Stefanom Nemanjićem.

Zadužbine Svetog Stefana Uroša III Dečanskog

Manastir Visoki Dečani

Negovanje vladarskog kulta i Konstantina kao njegovog nosioca nastavlja Milutinov sin Stefan Uroš III Dečanski, osnivač manastira Visoki Dečani (u kome počivaju njegove svete mošti).

Njegova po sudbinu Srbije važna pobeda izvojevana 1330. nad bugarskom vojskom koju je predvodio Mihailo III Šišman, a koja se dogodila kod današnjeg Ćustendila u Bugarskoj, ovekovečena je monumentalnom kompozicijom Konstantinove pobede nad Maksencijem naslikanom u crkvi Svetog Nikole Dabarskog, nedaleko od Priboja. O simbolici pobednik – a u vezi sa ovim događajem, u žitiju kralja Stefana Dečanskog Danilo II piše praveći paralelu aktuelnog srpskog kralja sa Konstantinom Velikim: jer je sila kreposti Njegove od Gospoda, kao i blagovernome caru Konstantinu pobeda nad inoplemenicima radi vere.^[10] Iz svega proizilazi da je ciklus fresaka vezanih za Konstantina (pobeda i pronalazak Časnog Krsta) imao i političke aluzije.

Dužnosti i prava ktitora

Dužnosti jednog ktitora bile su da:

izdaje tipik,
povelje za manastir,
izmene u pravnom položaju i ustrojstvu svoje zadužbine,
prema 45. tački Dušanovog Zakonika, postavlja starešinu zadužbine uz saglasnost crkve.

Prava ktitora su bila:

da vrši nadzora nad imovinom crkve svoje zadužbine.

Obaveze zadužbine prema ktitoru

Zadužbine su imale sledeće obaveze prema ktitoru:

Da ktitor bude sahranjen u svojoj zadužbini,
Davanja pomena određeni broj puta u toku godine, kako u molitvama tako i u toku bogosluženja za života, ili nakon smrti. Ova obaveza je bila veoma bitna jer je bila jedan od glavnih razloga zbog kojih se neko odlučivao na ktitorstvo, zato što su pomeni u molitvama za života predstavljali molbu Bogu za spas ktitorove duše, a nakon smrti za pokoj njegove duše.
Da primi ktitora i da se doživotno stara o njemu ukoliko ovaj izgubi presto, osiromaši ili se razboli.

Galerija

Ktitorski portret kralja Milutina u Kraljevoj crkvi u Studenici, 14. vek
Ktitorski portret Stefana Dečanskog u crkvi Vaznesenja Hristovog u manastiru Dečani, 14. vek
Hrisovulja Aleksija III Velikog Komnina (1338–1390) manastiru Dionisijatu na Svetoj Gori
Ktitorski portret sevastokratora Konstantina Paleologa i njegove supruge Irine u Tipiku manastira Bogorodice Sigurne nade (Βεβαίας Ἐλπίδος), oko 1350.
Ktitorski portret kralja Mihaila

Vidi još

Izvori

^ Leksikon srpskog srednjeg veka, Beograd 1999
^ Andrija Veselinović, Radoš Ljušić. Srpske dinastije. Službeni glasnik. 2008isbn=978-86-7549-921-3. str. 9—26.
^ Tibor Živković. Portreti srpskih vladara (IX—XII). Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, (2006). str. 165—8
^ Jiriček, Radonjić, Istorija Srba Drugi tom, str. 225,226.
^ Đ. Sp. Radojičić, Zašto je Studenica posvećena Bogorodici Blagodetelnici, Bogoslovlje 11/3-4 (1936) 3-16.
^ Kovačević, Mirko (septembar 2008). Sveta srpska carska lavra Hilandar na Svetoj gori Atonskoj. Beograd: Zadužbina Svetog manastira Hilandara. ISBN 978-86-7768-031-2.
^ Jovan Deretić, „Kulturna istorija Srba“, Beograd. 2005. ISBN 978-86-331-2386-0.
^ Vasilije Marković, „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci 1920.
^ B. Todić, Staro Nagoričino, Beograd, 1993, 121
^ Danilo Drugi, Žitije kralja Stefana Dečanskog, str. 140

[1] Leksikon srpskog srednjeg veka, Beograd 1999

[2] Andrija Veselinović, Radoš Ljušić. Srpske dinastije. Službeni glasnik. 2008isbn=978-86-7549-921-3. str. 9—26.

[3] Tibor Živković. Portreti srpskih vladara (IX—XII). Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, (2006). str. 165—8

[4] Jiriček, Radonjić, Istorija Srba Drugi tom, str. 225,226.

[5] Đ. Sp. Radojičić, Zašto je Studenica posvećena Bogorodici Blagodetelnici, Bogoslovlje 11/3-4 (1936) 3-16.

[6] Kovačević, Mirko (septembar 2008). Sveta srpska carska lavra Hilandar na Svetoj gori Atonskoj. Beograd: Zadužbina Svetog manastira Hilandara. ISBN 978-86-7768-031-2.

[Јоца-7] Jovan Deretić, „Kulturna istorija Srba“, Beograd. 2005. ISBN 978-86-331-2386-0.

[Васа-8] Vasilije Marković, „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci 1920.

[9] B. Todić, Staro Nagoričino, Beograd, 1993, 121

[10] Danilo Drugi, Žitije kralja Stefana Dečanskog, str. 140

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]