Logor Jadovno

Jadovno je bio ustaški koncentracioni logor za masovno istrebljenje Srba i Jevreja u NDH za vrijeme Drugog svjetskog rata. Logorom je zapovjedao Juco Rukavina i bio je prvi od 26 koncentracionih logora u NDH. U kompleks logora Gospić - Jadovno - Pag, čije je formiranje okončano 24.juna 1941, dovođeni su, a potom tu i ubijani, Srbi i Jevreji sa čitave teritorije Nezavisne Države Hrvatske. Dakle, tu nisu stradali samo Srbi iz Like i meštani okolnih sela, kako se često pogrešno misli. U velebitskim jamama, na kamenitim obalama Paga i morskim dubinama u blizini tog ostrva surovo su skončali brojni Srbi i Jevreji iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, ali i Srema. Logoraši su na Velebit i Pag stizali iz kaznionice u Gospiću, preko sabirnih centara Ovčara i Stupačinovo, a gospićka železnička stanica bila je mesto na koje su, vagonima za stoku, dovoženi iz svih delova NDH. Za 132 dana postojanja, od 11. aprila do 21. avgusta 1941, taj put pakla prešlo je 42 246 muškaraca, žena i dece. Na najsurovije načine likvidirano je 40 123 ljudi. Oko 2 hiljade onih koje nisu stigli pobiti zato što ih je u tome sprečila italijanska vojska, ustaše su transportovale u logor Jastrebarsko, a potom u tek osnovani logor Jasenovac. Mjesto logora je ostalo neistraženo poslije rata zbog dubine jama u koja su tijela bacala i činjenice da su posleratne jugoslovenske komunističke vlasti neke od njih bile zatrpale betonom. Nova mjesta sa ostacima skeleta su otkrivena tokom 1980-ih. Ceremonije komemoracije u čast žrtava logora od 2009. organizuju Srpsko narodno vijeće, jevrejska zajednica u Hrvatskoj i mjesni antifašisti, a 24. jun se u Hrvatskoj od tada obeležava kao Dan sjećanja na logor Jadovno. Spomenik žrtvama ubijenim u logoru je podignut 1975. i stajao je petnaest godina pre nego što je uklonjen 1990. godine. Replika prvobitnog spomenika je napravljena i otkrivena 2010, ali je nestala 24 sata po otkrivanju.

Stratište Jadovno
Koncentracioni logor
Šaranova jama, udaljena kilometar od logora
Koordinate	44° 32′ 18″ S; 15° 14′ 20″ I
Poznat po	genocidu nad Srbima i Jevrejima
Mesto	Velebit, Lika, NDH
Pod kontrolom	Nezavisna Država Hrvatska
Postojao	1941.
Broj žrtava	poznato 40.123 (38.012 Srba, 1.998 Jevreja, 88 Hrvata i 25 ostalih)

Geografski položaj

Logor Jadovno nalazio se na području zaseoka Jadovno, u ataru sela Trnovac, u okolini Gospića, u jugozapadnom delu Like.

Stvaranje Nezavisne Države Hrvatske

Nakon martovskog protesta srpskog naroda protiv vladinog prihvatanja Trojnog pakta sila osovine (27. mart 1941. godine) u Kraljevini Jugoslaviji, Adolf Hitler vođa Trećeg rajha odlučio je da se vojno obračuna sa Jugoslavijom. U zapisniku konferencije od 27. marta na kojoj je Hitler donio odluku o uništenju Jugoslavije stoji „da treba računati da će Hrvati prilikom napada biti na njemačkoj strani, te da će im se zagarantovati odgovarajući politički poredak“. Napad na Kraljevinu Jugoslaviju nosio je kodni naziv „direktiva 25“, a počeo je u noći 5/6. april, bez objave rata i sa žestokim bombardovanjem Beograda. Dok je napad još trajao, ustaški klero-militantni pokret u Hrvatskoj na čelu sa Antom Pavelićem 10. aprila proglasio je Nezavisnu Državu Hrvatsku. Uoči 10. aprila 1941. godine Ante Pavelić je svojim sljedbenicima poručio da se pripreme i veselo dočekaju njemačko-italijansku vojsku: „Dočekajte svugdje i svagda hrabre vojnike naših prijatelja i zaštitnika s veseljem, s oduševljenjem, poštovanjem i bratskom ljubavlju“. Da su Hrvati poslušali budućeg poglavnika svjedoči i ulazak 14. oklopne divizije njemačke vojske u Zagreb koja je dočekana uz cvijeće i sa oduševljenjem. Rimokatolički kler na čelu sa nadbiskupom Alojzijem Stepincem sa oduševljenjem je pozdravio osnivanje Nezavisne Države Hrvatske.

Rasni zakoni

Po ugledu na svoje saveznike Nezavisna Država Hrvatska trebalo je da se obračuna sa „remetilačkim faktorom“ i da stvori etnički čistu državu sa jednom religijom (rimokatoličkom). Srbe, Jevreje i Rome koji su činili znatan broj stanovnika NDH trebalo je fizički istrijebiti. Da bi ozakonili načela ustaškog pokreta, koji je zagovarao uništenje gorenavedenih naroda, ustaška vlast donijela je niz zakonskih odluka i propisa, koji su u literaturi poznati kao „rasni zakoni“. Već 25. aprila donesen je zakon o zabrani upotrebe ćirilice na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske: „...naređujem da se na cijelom području Nezavisne Države Hrvatske odmah obustavi svaka uporaba ćirilice u javnom i privatnom životu. Svako štampanje ma kakovih knjiga ćirilicom je zabranjeno. Svi javni napisi pisani ćirilicom imaju se neodvlačno, a najkasnije u roku od tri dana skinuti“. Istog dana ustaške vlasti su donijele odluku da svi državljani pravoslavne vjere oko ruke moraju nositi plavu traku sa slovom „P“. U nekim mjestima Srbi su nosili crvenu traku na kojoj je pisalo „Srbi“.

Osnivanje logora

U Zagrebu je aprila mjeseca 1941. godine osnovana „Ustaška nadzorna služba“ čiji je „Ured III“ bio zadužen za organizovanje koncentracionih logora širom NDH. Na čelu „Ured III“ nalazio se Eugen Dido Kvaternik. Prvi koncentracioni logor je osnovan već 15. aprila u Koprivnici. Nosio je ime „Danica“ po fabrici hemijskih proizvoda „Danica“ u kojoj se nalazio. Prvi logoraši stigli su u logor tri dana kasnije, a prva masovnija grupa logoraša, 510 Srba iz Grubišnog Polja stigla je 29. aprila. Do jula mjeseca kroz „Danicu“ je prošlo oko 5 000 ljudi. Međutim, najstrašniji i najmonstruozniji logor, koji je prethodio logoru Jasenovac je kompleks logor Jadovno (Gospić-Jadovno-Pag), osnovan početkom maja 1941. godine, a zatvoren intervencijom Italijana avgusta iste godine.

Logor Jadovno

Kaznionica u Gospiću

Osnivanju koncentracionog logora Jadovno prethodilo je osnivanje kaznionice Okružnog suda u Gospiću. Naime, već 11. aprila po preuzimanju vlasti u Gospiću ustaške vlasti su počele sa zatvaranjem Srba u okružnu kaznionicu (zatvor). Kaznionica je bila četvorostrana zgrada osnove 130 x 130 metara na dva sprata. Do 20. maja 1941. u kaznionici su se pored ustaške vlasti nalazili i Italijani koji su u sjevernom krilu držali zarobljene oficire jugoslovenske vojske, a nakon njihovog odlaska ustaške vlasti preuzimaju cijelu kaznionicu pod svoju komandu i uređuju je kao koncentracioni logor. Žrtve su se u gospićkoj kaznionici zadržavale veoma kratko. Njih su ustaše odvozile ili tjerale da idu pješice do stratišta ili do nekog drugog logora. O strašnim uslovima života u gospićkoj kaznionici svjedoči jedna od zatvorenica Ana Fajdić: „Kroz ono vrijeme dok sam ja bila u kaznionici, vršena su masovna zločinstva, kao ubijanje, batinanje i slično, te sam tako gledala ljude čak odrezanih ušiju te na svake muke mučene“.

Jadovno

Kako se iz dana u dan broj zatvorenika u kaznionici u Gospiću povećavao, ustaške vlasti na čelu sa Andrijom Artukovićem, Eugenom Didom Kvaternikom, Stjepanom Rubinićem i drugim uglednim ustašama odlučile su da osnuju logor Jadovno. Logor je osnovan početkom maja 1941. godine (iako literatura govori o prvoj polovini mjeseca maja kao datumu osnivanja logora Jadovno, postoje indicije da je logor Jadovno osnovan i prije toga, neposredno po uspostavljanju ustaške vlasti), međutim konačni oblik je dobio do 24. juna, pa se taj dan uzima kao dan kada je logor osnovan. Logor je u početku obuhvatao jedan šumski proplanak ograđen bodljikavom žicom i nije bio duži od 50 i širi od 25 metara, da bi u posljednjoj fazi bio promjera 180 x 90 metara. Oko logora nalazila se 4 metra visoka bodljikava žica. Na sjeverozapadnoj strani logora nalazila su se ulazna vrata široka oko 3 metra od bodljikave žice. Na svakih 30 do 40 metara bila su stražarska mjesta, a u samom logoru nalazile su se dvije barake. Manja je bila namjenjena za upravnika i komandanta logora, a veća za ustaške vojnike koji su obezbjeđivali logor. Pored ustaških vojnika, u logoru su se kao stražari znali nalaziti i domobrani. Za zatvorenike koji su se nalazili u logoru nije postojala baraka, oni su bili smješteni pod vedrim nebom i izloženi raznim vremenskim nepogodama.

Šematski prikaz koncentracionog logora Jadovno

Pored Srba u logoru su bili smješteni Jevreji kao i Hrvati komunisti, protivnici ustaške vlasti. Međutim, daleko najveći broj logoraša bio je srpskog porijekla. Sa logorašima se postupalo surovo, pored toga što su tjerani na razne besmislene fizičke poslove svakog dana predveče komandant logora Rude Rice bi prozvao između 40 i 80 logoraša i po njegovom naređenju oni su u sljedećih nekoliko časova bili na surov način likvidirani i pobacani u obližnje jame. O načinu likvidiranja žrtava u Jadovnu ostala su svjedočenja preživjelih logoraša. Oni su najčešće bili vezani žicom, po dvadesetak ili i više u grupi, a onda su samo prvi ubijani kundakom, maljem ili nekim drugim predmetom, te bi oni ostale žive povlačili za sobom u jame. Otuda se po Lici i do danas priča da su se iz jame mogli čuti ljudski krici i vapaji tokom nekoliko dana ili noći. Posljednju grupu od 1.500 ljudi ustaše su pobile mitraljezima u avgustu 1941; nove su žrtve vozile na Oštarije, velebitsko selo na cesti Gospić — Karlobag, i bacili ih u jamu u zaselku Stupačinovo. Među mučiteljima i koljačima u logoru Jadovnu istakle su se ustaše Juco Rukavina, Jurica Frković, Ante Galac, Tomljenovići i drugi.

Pored logora Jadovno u kompleks logora Gospić-Jadovno-Pag, spadaju i dva logora na ostrvu Pagu, Slana i Metajna, kao i logori Ovčara, Stupačinovo, Maksimovića štale i koncentracioni logor-sabiralište na željezničkoj stanici Gospić. Po izračunavanjima istoričara Đure Zatezala u kompleksu logora Jadovno (Gospić-Jadovno-Pag), život je na najmonstruozniji način izgubilo 40 123 osobe, od toga 38 012 Srba, 1 998 Jevreja, 88 Hrvata i 25 ostalih. Kompleks logora Jadovno zatvoren je 21. avgusta 1941. godine na pritužbe Italijana, koji su zgroženi zločinima ustaških vlasti zatražili zatvaranje logora.

Šaranova jama

Pored toga ovde je upotrebljavan još jedan do tada nepoznat način ubijanja. Tu u samom mestu postoji jedna velika jama (bezdan) zvana Šaranova. Preko te jame koja je dosta široka, prebacivana je jedna velika jelova greda koja se „mogla rukama okretati kao osovina od kola na bunaru“. Na tu gredu dovođeno je po 10 ljudi i kad bi na nju stali nad provalijom, tada bi se na jednoj strani, pomoću poluge greda okrenula i ljudi bi živi padali u bezdan. Ova zverstva vršio je jedan ustaša vrlo jak čovek po imenu Fabijan iz sela Dabra ili Crnog Dabra na Velebitu. Ovaj Fabijan je samo u jednom danu na ovaj način strovalio u tu provaliju i po 300 ljudi. On je uhvaćen i odmah streljan.

Zataškavanje zločina

Ustaške vlasti su pokušale da sakriju tragove zločina, tako da su mnoge kraške jame u kojima su se nalazili posmrtni ostaci logoraša, maskirali granjem, zatrpavali kamenjem, a neke su čak betonirali. Tim speleologa koji je 1990. godine boravio u jednoj od kraških jama (Šaranovoj jami), zaključio je da se u njoj nalaze posmrtni ostaci između 11 i 15 hiljada ljudi. O strahotama koje su ustaše ostavile na ostrvu Pagu svjedoči oficir u italijanskoj vojsci dr Santo Staci: „Poslije odstranjenja prvih 5 do 20 cm zemlje, ukazuju se brojne ruke, često vezane, bose noge, a koji put i obuvene, glave sa licem okrenute prema gore ili koje pokazuju šiju(...) Da su bili ukapani smrtno ranjeni, ali još živi, dokazuje izobličeni i tragični izražaji lica većine ovih leševa.“

Jadovno danas

Spomenik žrtvama logora Jadovno, rad vajara Ratka Petrića iz 1988. godine. Srušen 1991, obnovljen 2011. godine.

Kompleksu logora Jadovno istoriografija je do sada slabo posvetila pažnju. Još za vrijeme trajanja Drugog svjetskog rata, partizanskoj štampi je bilo zabranjeno da piše o stradanjima Srba u logoru Jadovno, zarad bratstva i jedinstva takav trend nastavio se i za cijelo trajanje SFR Jugoslavije. Oni koji bi se udostojili da nešto pišu, bili su upozoravani od KPH, a nekima je čak i suđeno. Prva cjelovita studija na ovu temu izašla je tek 2007. godine, a njen autor je ugledni srpski istoričar dr Đuro Zatezalo. Od 2009. godine, problemom jadovničkih žrtava bavi se udruženje građana iz Banje Luke „Jadovno 1941.". Na inicijativu udruženja građana „Jadovno 1941." iz Banje Luke i Srpskog narodnog vijeća iz Zagreba prvi put su jadovničke žrtve dobile spomenik 2010. godine u vidu spomen ploče koja je oskrnavljena već sljedećeg dana. Udruženje građana „Jadovno 1941.” i SNV iz Zagreba su na „Dan sjećanja na Jadovno“ 24. juna 2012. na mjestu Čačić Dolac na Velebitu postavili Časni krst, nakon čega se kolona poštovalaca i potomaka žrtava zaputila od mjesta logora stazom dugom 6,5 km na kojoj se nalaze 32 jame u koje su ustaše tokom 1941. bacale ubijene Srbe i Jevreje.

Literatura

• Mirković, Jovan (2014). Zločini nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – fotomonografija / Crimes against Serbs in the Independent State of Croatia – Photomonograph. Svet knjige Beograd. ISBN 978-86-7396-465-2. Arhivirano iz originala 10. 06. 2015. g. Pristupljeno 08. 08. 2015. 
• Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2. 
• Zatezalo, Đuro (2007). Jadovno - kompleks ustaških logora 1941. - Zbornik radova. Beograd: Muzej žrtava genocida. 
• Israeli, Raphael (2013). The Death Camps of Croatia: Visions and Revisions, 1941–1945. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-4975-3. 
• Mojzes, Paul (2009). „The Genocidal Twentieth Century in the Balkans”. Ur.: Jacobs, Steven L. Confronting Genocide: Judaism, Christianity, Islam. Lanham, Maryland: Lexington Books. ISBN 978-0-7391-3590-7. 
• Mojzes, Paul (2011). Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the 20th Century. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-4422-0665-6. 

Spoljašnje veze

• Udruženje potomaka i poštovalaca žrtava kompleksa ustaških logora Jadovno 1941. (jezik: srpski)
• Radio-televizija Republike Srpske: U junu prva međunarodna konferencija o Jadovnu 30. 12. 2010. (jezik: srpski)
• Komemoracija u Jadovnu, RTS, 25. jun 2012.
• RTS: Jadovno, putevima ubijenih predaka, 22. jun 2015. (jezik: srpski)
• Grobnica gde su ustaše ubili 11 rođaka Nikole Tesle (19. avgust 2018.)