Manastir Veluće

Manastir Veluće se nalazi kod istoimenog mesta, nedaleko od Trstenika i pripada Eparhiji kruševačkoj Srpske pravoslavne crkve.

Manastir Veluće
Minijatura manastira u parku kod Despotovca
Opšte informacije
Mesto	Veluće
Opština	Trstenik
Država	Srbija
Vrsta spomenika	Manastir
Vreme nastanka	1377/1378.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od velikog značaja
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture

Manastir Veluće se danas nalazi pod zaštitom Republike Srbije, kao spomenik kulture od velikog značaja.

Istorija

Zadužbina je nepoznate porodice koja je pripadala vlasteli kneza Lazara (1371—1389),5 km južno od magistale Pojate–Kraljevo, čiji su muški pripadnici najverovatnije poginuli u Kosovskom boju 1389. Gradnja manastira vezuje se za period vladavine kneza Lazara (druga polovina 14. veka) i vlastelinsku porodicu koja je upravljala ovim krajem. Smatra se da su mogli biti u rodbinskim odnosima sa samim Lazarom. Velika sličnost dekorativne plastike manastirske crkve u Velući sa onom na Lazarici i manastirskoj crkvi u Ravanici, kao i daleko bogatija spoljašnja obrada u odnosu na Novu Pavlicu, zadužbinu Lazareve sestre Dragane i njenih sinova, Lazara i Stefana Musića, ukazuju na to da je ktitorka Veluće bila na visokom društvenom položaju u Lazarevoj državi, zbog čega su pojedini autori smatrali da je bila rodbinski povezana sa Lazarevom porodicom. Knez Lazar je 1389. godine poklonio gazdinstvo sa Velućom, manastiru Sveti Pantelejmon na Svetoj Gori, o čemu postoji zapis u povelji kneginje Milice iz 1395. godine..

Podizanje Veluće se smešta, na osnovu sličnosti sa crkvom Lazaricom, u 1377/1378, a ktitorka je unutrašnjost manastirske crkve, posvećene Bogorodičinom Vavedenju, ukrasila freskama,koje se stilski potpuno razlikuju od savremenog moravskog slikarstva. Tokom vladavine kneza Miloša izvedena je obnova gornjeg dela crkve, koji je tom prilikom oslikan sa spoljne strane.

Godine 1870. manastir se nalazio u selu Veluću, okrugu Čačanskom, srezu Trnavskom i eparhiji Užičkoj. Bilo je tada u njemu tri kaluđera.

Arhimandrit Irinej Vujanović bio je iguman manastira od (1920—1922).

Manastirski posed 1895. godine je iznosio 227 hektara zemlje, od koje je 200 hektara bilo pod šumom. Vrednost imanja je procenjena na samo 5.750 dinara. Manastir je pretvoren u ženski 1939, odlukom episkopa žičkog Nikolaja.

Igumanija manastira tokom 34 godine bila je Olimpijada Marinković (1923—2011) koja je 70 godina provela u manastiru.

Arhitektura

Radovi na zaštiti arhitekture i živopisa su obavljene 1973.godine, dok su 2006.godine izvedena arheološka istraživanja i sanacija krova. Arhitektonski, manastirska crkva pripada moravskoj školi i zbog sličnosti sa Lazaricom u Kruševcu, smatra se da joj je bila uzor u gradnji ili da su, pak, građene istovremeno, i to od istih majstora. Crkva manastira Veluća pripada Moravskoj školi i ima osnovu sažetog trikonhosa sa kvadratnim narteksom, kupolom smeštenom na lukovima koji počivaju na pilastrima i apsidama, koje su sa unutrašnje strane polukružne, a sa spoljašnje petostrane. Izgrađena je od peščara i opeke, njena spoljašnjost je podeljena sa dva kordonska venca i stubićima, a ukrašena je dekorativnom plastikom koja sadrži prikaze životinja i prepleta, sačinjenog od dve trake. Velika sličnost ukrasa na manastirskoj crkvi sa onima na Lazarici i Ravanici[b], daleko veća nego kod ostalih crkava tog doba, svedoči o jasnoj težnji njene ktitorke da oponaša Lazareve zadužbine, kao i o tome da je bila na visokom društvenom položaju i raspolagala značajnim sredstvima koja su joj to omogućila. Pojedini naučnici su sugerisali da su u gradnji manastirske crkve mogli biti uključeni i Lazarevi majstori.

Živopis

Freske u unutrašnjosti manastirske crkve su nastale pre 1389. godine, likovi su slikani plošno, bez isticanja volumena, a figure svedene na dekorativne, naivno crtane zidne slike.

Predstava Strašnog suda naslikana je u narteksu, Veliki praznici, Stradanja Hristova, dve scene iz života Bogorodice i svetitelji su prikazani u naosu, dok se u oltarskom delu nalaze evharističke kompozicije.

Kao sizeren ktitorke manastira (prikazane u naosu), knez Lazar je sa suprugom naslikan u crkvi, dok se u narteksu nalaze četiri figure mlađih muškaraca, za koje se smatra da su bili njeni sinovi. Njihova imena su danas izbledela i ne mogu se videti, ali se zna da su uz stajala imena Oliver, Dejan, Bratan i Konstantin. Istraživanjem njihovih fresaka, utvrđeno je da su neposredno nakon njihovog završetka one bile prerađene, tako što su rukama njihovih figura doslikani krstovi, dok je Dejanovoj figuri umesto ruke koja drži tobolac za strele, naslikana ruka koja drži krst. Ova drastična promena navela je istraživače na zaključak da su prvobitne freske naslikane dok su njih četvorica bili živi, ali su, nakon njihove iznenadne pogibije (verovatno u boju na Kosovu), one bile prerađene. Ne zna se u kojoj meri i kada je crkva stradala ali se na osnovu dva sačuvana natpisa zaključuje da je obnavljana 1833. i 1836. godine u vreme vladavine Miloša Obrenovića, kada je sagrađen i konak Ikonostas kapele je delo manastirske ikonografske radionice. Porta je izuzetno uređena i nalikuje botaničkoj bašti.

Arhitektura

Crkva manastira Veluća pripada Moravskoj školi i ima osnovu sažetog trikonhosa sa kvadratnim narteksom, kupolom smeštenom na lukovima koji počivaju na pilastrima i apsidama, koje su sa unutrašnje strane polukružne, a sa spoljašnje petostrane. Izgrađena je od peščara i opeke, njena spoljašnjost je podeljena sa dva kordonska venca i stubićima, a ukrašena je dekorativnom plastikom koja sadrži prikaze životinja i prepleta, sačinjenog od dve trake. Velika sličnost ukrasa na manastirskoj crkvi sa onima na Lazarici i Ravanici, daleko veća nego kod ostalih crkava tog doba, svedoči o jasnoj težnji njene ktitorke da oponaša Lazareve zadužbine, kao i o tome da je bila na visokom društvenom položaju i raspolagala značajnim sredstvima koja su joj to omogućila. Pojedini naučnici su sugerisali da su u gradnji manastirske crkve mogli biti uključeni i Lazarevi majstori.

Živopis

Freske u unutrašnjosti manastirske crkve su nastale pre 1389. godine,likovi su slikani plošno, bez isticanja volumena, a figure svedene na dekorativne, naivno crtane zidne slike.

Predstava Strašnog suda naslikana je u narteksu, Veliki praznici, Stradanja Hristova, dve scene iz života Bogorodice i svetitelji su prikazani u naosu, dok se u oltarskom delu nalaze evharističke kompozicije.

Kao sizeren ktitorke manastira (prikazane u naosu), knez Lazar je sa suprugom naslikan u crkvi, dok se u narteksu nalaze četiri figure mlađih muškaraca, za koje se smatra da su bili njeni sinovi. Njihova imena su danas izbledela i ne mogu se videti, ali se zna da su uz stajala imena Oliver, Dejan, Bratan i Konstantin. Istraživanjem njihovih fresaka, utvrđeno je da su neposredno nakon njihovog završetka one bile prerađene, tako što su rukama njihovih figura doslikani krstovi, dok je Dejanovoj figuri umesto ruke koja drži tobolac za strele, naslikana ruka koja drži krst. Ova drastična promena navela je istraživače na zaključak da su prvobitne freske naslikane dok su njih četvorica bili živi, ali su, nakon njihove iznenadne pogibije (verovatno u boju na Kosovu), one bile prerađene.

Vidi još

• Veluće
• Crkva Lazarica
• Moravski stil
• Klesarski zanat u Beloj Vodi

Literatura

• Vukčević, Jelena (2017). Tragom Jefimije. Narodni univerzitet. ISBN 978-86-918433-4-2. 
• Vukčević, Jelena (2017). Tragom Jefimije. Narodni univerzitet. ISBN 978-86-918433-4-2. 
• Vukčević, Jelena (2017). Tragom Jefimije. Narodni univerzitet. ISBN 978-86-918433-4-2. 
• „Manastir Veluće — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU. 
  (iz knjige Pejić, Svetlana; Milić, Mileta, ur. (1998). „Veluće, manastir”. Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja (na jeziku: srpski). Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. str. 459. ISBN 8680879126. 

Spoljašnje veze

• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
• Lista spomenika
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Beograd/Baza nepokretnih kulturnih dobara