Википедија

Manastir Gračanica

сакрални објекат и непокретно културно добро у Косовском управном округу, Србија
Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Gračanica.

Manastir Gračanica je srpski pravoslavni manastir koji se nalazi u Gračanici, udaljenoj 10 km od Prištine. Pripada Raško-prizrenskoj eparhiji, u sastavu Srpske pravoslavne crkve. Na mestu starijeg manastira, prvobitnog sedišta Lipljanske episkopije, srpski kralj Stefan Uroš II Milutin (1282—1321) je oko 1315. godine sagradio novi (današnji) hram, posvećen Uspenju Presvete Bogorodice.[1]

Manastir Gračanica
Svetska baština Uneska
Zvanično imeSrednjovekovni spomenici na Kosovu
Mesto Srbija
Koordinate42° 35′ 54″ S; 21° 11′ 36″ I / 42.5983° S; 21.1933° I / 42.5983; 21.1933
Kriterijumkulturna: ii, iii, iv
Referenca724.
Upis2004. (28. sednica)
Dodatni upis2006.
Ugroženost2006–
Veb-sajtwww.manastirgracanica.rs

Manastir je 1990. godine proglašen za spomenik kulture od izuzetnog značaja, a 13. jula 2006. stavljen je na Uneskovu listu Svetske baštine pod nazivom Srednjovekovni spomenici na Kosovu,[2] koji su deo spiska ugroženih mesta Svetske baštine.[3]

Prošlost manastira uredi

 
Stefan Milutin. Detalj ktitorskog portreta u Gračanici, oko 1320.

Manastir Sv. Bogorodice u južnoj Srbiji, na levoj obali reke Gračanke, desna pritoke Sitnice, južno od Prištine na Kosovu i Metohiji, zadužbina je srpskog kralja Milutina, njegove žene Simonide i sina Stefana. Podignut je 1315—1321. godine i obdaren bogatim poklonima, kako u imanju tako i u povlasticama. Nova crkva je podignuta na mestu stare crkve u kojoj je bila stolica Lipljanske eparhije. Upravo po manastiru Gračanici, ova eparhija je ponekad nazivana i Gračaničkom.

Vreme 14. i 15. veka bio je period velike duhovne slave manastira. U Gračanici je živelo stotine monaha koji su razvili veoma značajnu duhovnu i umetničku delatnost.

 
Gračanički oktoih (petoglasnik), jedino poznato izdanje Gračaničke štamparije (1539)

Sredinom 15. veka, oblast oko manastira Gračanice potpala je pod osmansku vlast, nakon čega je uključena u sastav Vučitrnskog sandžaka.[4][5] Sve do kraja 17. veka, manastir je i dalje bio središte srpske pravoslavne Lipljanske eparhije, koja se po svom sedištu i dalje nazivala i Gračaničkom. U manastiru je 1539. godine osnovana srpska ćirilička Gračanička štamparija, u kojoj je priređen čuveni Gračanički oktoih.[6][7][8]

Krajem 17. i početkom 18. veka, manastir je bio poharan, a potom je usled velikih turskih zuluma došlo do privremenog gašenja monaške obitelji usled čega je gračanička crkva služila za parohijske potrebe. Uprkos nastojanjima da se prvobitna funkcija manastira trajno obnovi, vremenom je došlo do gašenja posebne Lipljasnke eparhije, koja je priključena susednoj Prizrenskoj eparhiji, a jedan od poslednjih lipljanskih, odnosno gračaničkih mitropolita Vasilije Jovanović-Brkić (1756—1758) izabran je 1763. godine za srpskog patrijarha.[9]

U vreme velikih seoba Srba krajem 17. i tokom prve polovine 18. veka, na širem prostoru oko manastira Gračanice došlo je do znatnih demografskih promena. Oko 1759. godine Gračanica je već bila čisto arnautsko mesto, bez ijednog Srbina. Oni su se mnogo ranije sklonili odatle, a Arnauti su uništili svaki pomen na njih. Turci su bili malobrojniji. Međutim sredinom 18. veka zavladala je epidemija bolesti, zbog koje su masovno umirali meštani Arnauti. Zbog te nedaće ostali su se iselili, a u opet napuštenu Gračanicu, selo oko manastira vratili su se Srbi iz okoline. Meštanin „Đak Rista” je bio prvi sveštenik u Gračanici posle više vekova i on je prvu službu u manastirskoj crkvi obavio.[10]

Manastir je decembra 1893. godine posetio Milojko V. Veselinović i zatekao njegovo nezavidno stanje.[11] U porti su tada tri konaka, jedan mutvak (kuhinja) i nekoliko koševa. Ispred velikih zapadnih crkvenih vrata bilo je seosko groblje. Jedini kaluđer bio je starac Agatangel — onemoćao čovek koji se tu skrasio četrdeset godina ranije. Službu u znamenitoj manastirskoj crkvi obavljala su tri seoska sveštenika. Lik Simonidin bio je neoštećen, blistav. U desnom oltaru nad zazidanim vratima skoro po celom zidu bio je ispisan tekst Milutinove hrisovulje, date manastiru. Pet crkvenih kubeta bila su od davnina pokrivena olovom, ali tada se mogao videti samo pleh. Bilo je to zbog Jašar-paše koji je oko 1820. godine skinuo i uzeo olovo za svoje potrebe. Godine 1874. dobio je manastir sultanov ferman da može crkve pokriti plehom, na čijem je mestu do tada bila ćeramida. Tom prilikom su bili postavljeni i gvozdeni krstovi na kubetima. Tokom 1895. godine novi iguman manastira Gedeon Marić putovao je po srpstvu i skupljao priloge za manastirsku obnovu.

 
Gračanica 1960.

Odbor za obnovu manastira Gračanice i podizanje mauzoleja i Hrama slave na Kosovu, izvodio je radove od 1937, a postavljena je nova kamena ograda i novi manastirski konak itd.[12] Dvorište je prošireno.[13] Veliki radovi su završeni početkom 1941.[14]

Posle Drugog svetskog rata, manastir su obnovile monahinje i od tada on služi kao ženski manastir. Danas u njemu živi 20-tak sestara koje se bave ikonopisanjem, vezom, poljoprivredom i drugim monaškim poslušanjima.

Nakon rata na Kosovu i Metohiji i NATO 1999. godine u manastir Gračanicu je preneto sedište episkopa raško-prizrenskog koji je morao da napusti Prizren. Manastir je postao ne samo duhovno već i nacionalno i političko središte srpskog naroda ovog kraja. U njemu se svakodnevno organizuju brojni skupovi i sastanci sa međunarodnim predstavnicima sa ciljem da se obezbedi opstanak i život srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Igumanija manastira do 2023. bila je Teodora Žarković.[15]

Starešine manastira uredi

Manastirska crkva uredi

 
Manastir Gračanica 5. maja 1913. godine.

Manastir Gračanica je jedan od najznačajnijih spomenika srednjevekovne srpske kulture. Crkva je od tesanog kamena položenog u redove dvojnih i trojnih redova opeka i ima tri apside i pet kubeta sa osnovom upisanog krsta, te kao takva pripada grupi prvorazrednih arhitektonskih ostvarenja svoga vremena. Izvedena je u srpsko-vizantijskom stilu i vrlo je skladnih srazmera. Spoljna priprata je sagrađena u krajem 14. veka u vreme vladavine kneza Lazara.

Živopis uredi

 
Gračanica, naslikala u stilu impresionizma Nadežda Petrović 1913.
 
Uspenje Presvete Bogorodice, freska iz Gračanice, oko 1320.

U crkvi se nalaze freske koje prikazuju rodoslov dinastije Nemanjića, kopija iz manastira Dečana, zatim lik kraljice Simonide, pete supruge kralja Milutina i kćeri romejskog cara Andronika II.

U 16. veku priprata je živopisana freskama. Mihajlo i Evtihije, poznati slikari iz Soluna završili su freske u glavnoj crkvi do 1321. Nebeska liturgija, proroci i evanđelisti su naslikani na glavnoj kupoli ispod freske Hrista Pantokratora dok se na zidovima naosa mogu videti ciklusi Velikih Praznika, Hristovog stradanja, čuda, priča, Hristovog Rodžestva i Vaskrsenja, prizori iz života Bogorodice, Sv. Nikole i Kalendar svetih. Prizori koji prikazuju Evharistiju kao i starozavetni motivi nalaze se u oltaru. Sv. Kralj Milutin i njegova supruga kraljica Simonida, romejska princeza, prikazani su u središem luku kao vladari kojima sam Gospod daje vlast preko anđela koji na njihove glave spuštaju krune. Nemanjićko rodoslovno stablo i Strašni sud su naslikani u prednjem delu naosa dok su i van priprate sačuvani fragmenti fresaka iz 14. veka. Pored ostalih fresaka značajni su ciklusi Vaseljenskih sabora, Akatista Presvete Bogorodice i Rođenja Gospodnjeg.

Na zidovima ove crkve takođe se mogu naći i portreti poglavara Srpske pravoslavne crkve kao i pogrebna scena gračaničkog mitropolita Dionisija. Gračanička riznica je uništena u požarima 1379. i 1383. U manastiru se i danas čuva zbirka starih ikona, među kojima je značajna ikona Hrista Milostivog iz 14. veka koja je jedinstvena po svojim dimenzijama (269 cm x 139 cm). Na manastiru je do sada urađeno više graditeljskih i slikarskih konzervatorskih radova.

Svetska baština uredi

Ovaj manastir se nalazi na spisku Uneskove Svetske baštine zajedno sa još tri manastira SPC pod imenom Srednjovekovni spomenici na Kosovu, a od 2006. godine se nalazi i na Uneskovom spisku ugroženih mesta Svetske baštine.[20]

Galerija uredi

  •  
    Istočna strana
  •  
    Kraljica Simonida.
  •  
    Kraljica majka Jelena kao monahinja, i Stefan Uroš kao monah.
  •  
    Strašni sud, narteks
  •  
    Istočna fasada
  •  
    Strašni sud, detalj, Sveti Petar uvodi pravednike u raj
  •  
    Strašni sud, detalj, raj
  •  
    Krštenje Hristovo

Spoljni izgled uredi

  •  
    Pogled na crkvu južni
  •  
    Kupole
  •  
    Panoramski pogled manastira i okoline
  •  
    Pogled dronom sa istoka
  •  
    Pogled spreda na gornju konstrukciju
  •  
    Zapadno pročelje
  •  
    Vrata manastirskog kompleksa
  •  
    Južni portal
  •  
    Pogled sa severoistoka
  •  
    Južni deo gornje konstrukcije
  •  
    Pogled sa južne strane
  •  
    Pogled sa jugoistoka

Unutrašnjost uredi

  •  
    Spoljna priprata
  •  
    Spoljna priprata, severni deo
  •  
    Unutrašnjost crkve
  •  
    Pogled na naos odozgo
  •  
    Naos
  •  
    Severna pevnica
  •  
    Južni gornji nivo
  •  
    Južni brod
  •  
    Jugoistočni ugao, južni brod
  •  
    Jugoistočni brod
  •  
    Oltarski prostor

Ikonostas uredi

  •  
    Ikonostas
  •  
    Ikonostasna vrata
  •  
    Ikona Hrista
  •  
    Ikona Bogorodice
  •  
    Krst, ikonostas

Živopis uredi

  •  
    Hristos Pantokrator, glavna kupola
  •  
    Nebeska liturgija, glavna kupola
  •  
    Nebeska liturgija, glavna kupola
  •  
    Loza Nemanjića
  •  
    Priča o mudrim devojkama, pod kupolom, na istoku
  •  
    Avramova žrtva
  •  
    Arhanđel Gavrilo
  •  
    Uspenje Bogorodice, naos zapadni zid
  •  
    Uspenje Bogorodice, detalj
  •  
    Krštenje Hristovo, egzonarteks
  •  
    Hristos pred Kajafom
  •  
    Hristos pred Pilatom
  •  
    Strašni sud, detalj, priprata
  •  
    Hristos, Strašni sud, priprata
  •  
    Strašni sud, detalj, priprata
  •  
    Strašni sud, detalj, priprata
  •  
    Pričešće apostola hlebom
  •  
    Pričešće apostola vinom
  •  
    Silazak u ad, detalj, ispod kupole, istok
  •  
    Silazak u ad, detalj, ispod kupole, istok
  •  
    Hrista i dva anđela sa krunama
  •  
    Kralj Milutin
  •  
    Kralj Milutin, detalj sa crkvom
  •  
    Kralj Milutin
  •  
    Kraljica Simonida
  •  
    Bogorodica, južni brod
  •  
    Bogorodica, južna kapela
  •  
    Petar reče – Ti si sin Božiji
  •  
    Petrovo odricanje
  •  
    Prorok Jelisej, glavna kupola
  •  
    Prorok Jeremija, glavna kupola
  •  
    Prorok Mihej, glavna kupola
  •  
    Prorok Sofonije, glavna kupola
  •  
    Kraljica Jelena kao monahinja i kralj Uroš kao monah (posthumno monaštvo), priprata
  •  
    Sveti Pavle, spoljna priprata
  •  
    Sveti Petar, spoljna priprata
  •  
    Artemije i Nikita, južni brod
  •  
    Sveti Jefrem (Sirijski), Sveti Pavle Tivejski, Sveti Sava Jerusalimski, Sveti Jovan Lesvičnik i Sveti Atanasije Atinski, južni paraklis
  •  
    Sveti Evstatije i Merkurije
  •  
    Sveti Jevstatije Solunski, severna kapela
  •  
    Jovan Preteča, severna kapela
  •  
    Jovan Preteča, severna kapela
  •  
    Sveti Merkurije
  •  
    Sveti Nestor i Prokopije, severni brod
  •  
    Sveti Nikola
  •  
    Sveti Nikita, južni brod
  •  
    Sveta Petka i Marina
  •  
    Sveti Sava srpski, Konstantin i Jelena
  •  
    Svete Tekle i Jefimije
  •  
    Sveta Tekla, Jefimija, Nedelja, Varvara, Evstatije i Merkurije

Dokumentarni film uredi

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Janković 1983, str. 27-37.
  2. ^ „Medieval Monuments in Kosovo”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 26. 3. 2021. 
  3. ^ „World Heritage Committee puts Medieval Monuments in Kosovo on Danger List and extends site in Andorra, ending this year's inscriptions”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 26. 3. 2021. 
  4. ^ Zirojević 1968, str. 103-120.
  5. ^ Zirojević 1972, str. 263-275.
  6. ^ Grujić 1936, str. 81-96.
  7. ^ Durković-Jakšić 1964, str. 287-298.
  8. ^ Petrović 1981, str. 169-178.
  9. ^ Vuković 1996, str. 61-62.
  10. ^ "Zastava", Novi Sad 1895.
  11. ^ Milojko V. Veselinović: "Pogled kroz Kosovo", Beograd 1894.
  12. ^ "Politika", 14. sept. 1937
  13. ^ "Politika", 13. jul 1938
  14. ^ "Politika", 15. mart 1941
  15. ^ „Usnula u Gospodu shimonahinja Teodora, igumanija manastira Gračanice”. SPC. 10. 3. 2023. Pristupljeno 10. 3. 2023. 
  16. ^ „Sedam vekova manastira Gračanica: S anđelima i narodom”. www.tvmost.info. Pristupljeno 2023-03-13. 
  17. ^ Magazina, Redakcija (2018-03-07). „Mati Efrosinija - životna priča igumanije manastira Gračanica”. Bašta Balkana Magazin (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-03-13. 
  18. ^ „Mati Stefanida- O proslavi ktitorske slave manastira Gračanica • Radio ~ Svetigora ~”. svetigora.com (na jeziku: srpski). 2018-11-07. Pristupljeno 2023-03-13. 
  19. ^ Nportal (2023-03-10). „JEDNA OD NAJUTICAJNIJIH MONAHINjA: Preminula igumanija Manastira Gračanica Teodora”. Nportal (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-03-13. 
  20. ^ Todorović, Miloš (2022). „Upotreba nasleđau spoljnoj politici Republike Srbije:kratak pregled dosadašnje praksei saveti za dalji razvoj”. Napredak. 3 (1): 87. doi:10.5937/napredak3-36644. Pristupljeno 6. 9. 2023. 
  21. ^ Gračanica... od zlata jabuka na sajtu YouTube, Zvanični kanal RTS-a.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Манастир_Грачаница&oldid=27549997”